Cierpienia młodego Wertera są powieścią epistolarną, to znaczy napisaną w formie listów. Ich adresatem jest przyjaciel bohatera, Wilhelm. W czasach Goethego i Schillera ten model literatury nie był niczym nowym ani oryginalnym. Powieść epistolarna zaistniała już w oświeceniu, można by tu przypomnieć chociażby słynną książkę Jana Jakuba Rousseau Nowa Heloiza.
Dzieło Goethego nie spełnia jednak do końca wymogów klasycznej epistolografii, która narzucała autorowi pewien rygor i dyscyplinę. W listach bohatera o niczym takim nie może być mowy, są one przepełnione nastrojowością, refleksyjnością, uczuciowością, a uczuciom trudno narzucić dyscyplinę. Autor wybrał dla swej powieści konstrukcję listową, albowiem właśnie ta forma pozwalała odkryć przestrzeń ducha, sprzyjała osobistym wyznaniom i refleksjom.
Listy naznaczone datami określają również precyzyjnie czas powieści: akcja zostaje rozpięta pomiędzy 4 maja 1771 roku a 20 grudnia 1772 roku, trwa więc niespełna półtora roku i zawiera przede wszystkim historię nieszczęśliwej miłości Wertera do Lotty, miłości zakończonej gestem samobójstwa. Czy jednak Cierpienia młodego Wertera to tylko powieść o miłości, romans obyczajowy, jakich wiele pisano w tamtych czasach?
Bohater – przystanki życia
Werter wyjeżdża na wieś, by uwolnić się od dziwnego romansu w który był uwikłany i odpocząć od wszystkiego. Odpoczywa wśród przyrody, czyta Homera. Poznaje piękną Lottę, córkę komisarza S. Dziewczyna jest mu bardzo przychylna i od tej pory odwiedza ją codziennie.
Idyllę trochę zakłóca przyjazd narzeczonego Lotty, który musiał wyjechać, aby uporządkować sprawy majątkowe. Werter nie może już tak często przebywać z ukochaną. Zazdrości Albertowi, ale nie czuje do niego nienawiści – narzeczony Lotty to dobry, odpowiedzialny człowiek. Aby odpocząć od tych mąk, decyduje się na wyjazd w góry. Przedtem odwiedza Alberta i prosi o pożyczenie pistoletów. Przystawia sobie jeden z nich do skroni, co jest początkiem ważnej w powieści dyskusji o samobójstwie.
- Po powrocie z gór Werter decyduje się na wyjazd na placówkę dyplomatyczną. Praca jest jednak niemiła i nudna. Otrzymuje list z wiadomością o ślubie Lotty i Alberta.
- W czasie obiadu u hrabiego C. Przeżywa ogromne upokorzenie – zostaje wyproszony z przyjęcia, gdyż arystokraci nie mają ochoty przebywać w towarzystwie mieszczanina. Składa dymisję i postanawia wrócić do rodzinnego miasta. Mieszka u znajomego księcia-generała, jednak ciągnie go do Waldheim. Chce być bliżej Lotty.
- W Waldheim wiele się zmieniło. Tam Werter odbywa rozmowę z parobkiem zakochanym we wdowie, u której odbywał służbę. Bohater zaczyna czytać Pieśni Osjana i jest nimi urzeczony.
- Spotyka się z Lottą, która prosi go, by wyjechał i leczył się z melancholii. Próbuje pocałować Lottę, lecz kobieta jest tym wstrząśnięta i oburzona. Gdy Werter odchodzi, jest już zdecydowany. Umiera dopiero następnego dnia w południe. Zostaje pochowany w miejscu, które sam sobie wybrał: między dwiema lipami w rogu starego cmentarza. Na pogrzebie nie było żadnego duchownego. Nie pojawili się również Lotta ani Albert, gdyż kobieta bardzo ciężko zachorowała.
Przyjrzyjmy się głównemu bohaterowi
Oto do Walheim przybywa młodzieniec wielce osobliwy: nieco egzaltowany i rozkapryszony, zmęczony hołdami kobiet i po trosze przez nie zepsuty, ale jednocześnie bardzo układny, poprawny, wykształcony. Ma nienaganne maniery, z właściwym sobie wdziękiem umie prowadzić salonową konwersację, a z jeszcze większym tańczy. Jest ponadto niezwykle wrażliwy, dostrzega urodę natury w najdrobniejszych jej detalach i potrafi się nią rozkoszować, Odczuwa jednakże potrzebę uporządkowania, spokoju, ładu, które odnajduje w eposach Homera, gdy nagle poznaje Lottę, narzeczoną swojego przyjaciela, kobietę o przepysznej urodzie. Uczucie stopniowo rozkwita tak zresztą jak przyroda, która towarzyszy bohaterowi; przypomnijmy, że jest maj.
Lotta przez fakt zaręczyn z Albertem staje się dla Wertera owocem zakazanym, a więc tym bardziej kuszącym i pożądanym. Bohater jednak ze względu na szacunek dla przyjaciela ucieka z Walheim, przez pewien czas sprawuje funkcję sekretarza w pałacu arystokraty, odzyskuje pogodę ducha i względy kobiet również, ale powraca znów do Walheim, do Lotty. Jest zima, natura, która w maju przypominała różnobarwny bukiet, teraz umiera, symbolizuje stan ducha Wertera. Orzechy rosnące na plebanii jeszcze wiosną fascynujące swą wspaniałością zostały ścięte. Stały się poniekąd znakiem miłości bohatera, wyznacznikiem jego stanów duchowych. Ostatnim, tragicznym gestem bohatera jest akt samobójstwa.
Jak widać, historia miłości jest dość szablonowa, oparta na schemacie klasycznego trójkąta, motywie niejako w literaturze znanym dość dobrze. Czy jednak Werter popełnia samobójstwo tylko z powodu niespełnionego uczucia do Lotty? Jest kilka faktów, które poddają tę tezę w wątpliwość.
Jak bohater opisuje swój Weltschmerz?
Na czym polega istota jego bólu istnienia?
Bohater odczuwa Weltschmerz bardzo różnie – ma bogatą osobowość i przeżywa całą gamę uczuć. Zanalizujmy jednak jego uczucia na przykładzie konkretnego listu z 22 sierpnia.
Werter:
- Jest bezwolny, bierny, przygnieciony życiem. Nie ma na nic sił: „Wszystkie me żywotne siły zamieniły się w niespokojną gnuśność”. Owa „niespokojna gnuśność” to wyrażenie o charakterze oksymoronicznym – gnuśność zakłada bowiem święty spokój od wszystkich niepokojów, rozterek, wyrzutów sumienia.
- Jest niezdolny do działania, a to go deprymuje: „nie mogę być bezczynny i nie mogę też wziąć się do czegokolwiek”.
- Literatura i kultura rozczarowują go: „wszystkie książki są mi wstrętne”.
- Ma świadomość wewnętrznej pustki, wypalenia – które sprawiają, że nie może odnaleźć sensu życia: „jeśli nam samego siebie brak, brak nam przecie wszystkiego”.
- Przyznaje wprost, że nie wie, co ma począć ze sobą i z własnym życiem, nie ma na nie żadnego pomysłu: „nie wiem, co mam czynić”.
- Odczuwa tęsknotę za samookreśleniem – jest to niepokój, który zawsze będzie go ścigał.
Przypomnijmy sobie, że Kordian mówi o podobnym uczuciu: prosi Boga o zdjęcie mu z serca „jaskółczego niepokoju”. Prosi również: „i cel wyprorokuj”.
Autobiografizm w powieści
Goethe twierdził, że „Każdy pisarz w pewnej mierze opisuje siebie w swoich dziełach”. I rzeczywiście, jego dzieło zawiera sporo wątków autobiograficznych. Podczas pisania powieści korzystał podobno z oryginalnych listów własnych i cudzych. Powieść powstała zaledwie w ciągu dwóch miesięcy – lutego i marca 1772 r., i w tym samym roku ukazała się drukiem.
Podczas pobytu na prowincji, w gospodzie w Garbenheim, poznał dwóch młodych ludzi – Carla Wilhelma Jerusalema i Hansa Christina Kestnera. Kestner był zaręczony z pełną uroku Charlottą Buff i w tej dziewczynie zakochał się Jerusalem. I tak oto powstał trójkąt miłosny: dwóch mężczyzn kochało tę samą kobietę, a ona, choć była narzeczoną jednego z nich, wcale nie była obojętna na uczucie drugiego… Niedługo po wyjeździe z miasteczka Goethe dowiedział się o śmierci Jerusalema, który popełnił samobójstwo. Zastrzelił się pistoletami pożyczonymi od Kestnera. Powodem tego czynu była miłość do zamężnej kobiety. Z życia samobójcy Goethe przejął jeszcze jeden epizod – Jerusalem, mieszczanin, został wyproszony przez pozornie życzliwego mu gospodarza z balu dla arystokracji.
Przesłanie utworu
Podpowiedzią jest motto powieści. Dowiadujemy się z niego, że „Takiej miłości każdy młodzian czeka, / Tak być kochana chce każda dziewczyna”. Tak, czyli jak? Zapewne chodzi o taką miłość, jaka została przedstawiona w Cierpieniach… – czystą, duchową, opartą na porozumieniu dusz, wspólnych zainteresowaniach, a nie na pożądaniu. Główny temat dzieła to model miłości idealnej. Ale motto powieści zawiera również dramatyczne pytanie: „Czemuż w najświętszym z popędów człowieka” tkwi przyczyna tak strasznych cierpień? Miłość Wertera do Lotty, choć była wielka i czysta, przysparzała cierpień obojgu, zamiast ich uszczęśliwić. Werter cierpiał,wiedząc, że stracił szansę na połączenie się z ukochaną, która poślubiła Alberta. Nie mógł nienawidzić rywala, gdyż Albert był prawym i dobrym człowiekiem. Niewierność? Nie wchodziła w grę… Męki duchowe Wertera doprowadziły go w końcu do samobójstwa, a ów akt – do straszliwych cierpień, bo konał długo i w wielkich bólach. Po śmierci Wertera Lotta była załamana, źle się czuł także Albert, od którego bohater pożyczył pistolety…
Ale Cierpienia… są także powieścią o konwenansach społecznych i krzywdzących nierównościach, które również powodują, że życie w społeczeństwie jest męką. Werter wybrał ucieczkę na prowincję i literaturę. Ale czy każdy z nas ma taką możliwość?
Zapamiętaj pojęcia!
- Weltschmerz – ból istnienia, poczucie bezcelowości życia, brak woli działania, cierpienie wewnętrzne, melancholia – cechowały one typowego bohatera wczesnego romantyzmu. Bólowi istnienia towarzyszyły wszechogarniająca nuda i konflikt ze światem. Dla takiego człowieka często jedynym sposobem uwolnienia się od cierpień było samobójstwo.
- Werteryzm – postawa, zespół zachowań, moda w literaturze i obyczajach XVIII / XIX w. Był to sposób kreacji bohatera literackiego ukształtowany przez Goethego w Cierpieniach… Cechy typowe dla werteryzmu to: melancholia, cierpienie, pesymizm, nadwrażliwość uczuciowa.
Moda na werteryzm ogarnęła niemal całą Europę – młodzi Europejczycy naśladowali zachowania Wertera, jego sposób ubierania się (błękitny frak i żółta kamizelka), popełniano nawet samobójstwa… Cechy werteryzmu można dostrzec w kreacji Gustawa z IV cz. Dziadów i Kordiana.
- Powieść epistolarna – czyli powieść w listach, miała sprawiać wrażenie autentycznych dokumentów dotyczących bohatera. W przypadku Cierpień… mamy do czynienia z listami (niby) pisanymi przez tytułowego bohatera – głównie do przyjaciela Wilhelma, ale także do Lotty.
- Preromantyzm – tendencje pojawiające się w literaturze, sztuce i kulturze XVIII w., opozycyjne wobec sztywnych reguł poetyki klasycyzmu i filozofii racjonalistycznej. Te nowe wzorce zapowiadały epokę romantyzmu.
- Ojanizm – zespół tendencji w literaturze i kulturze przełomu XVIII i XIX w. Źródłem osjanizmu były Pieśni Osjana, wydane przez Jamesa Macphersona (to właśnie w nich rozczytywał się Werter po porzuceniu Homera). Dzieło zostało wydane jako rzekomo autentyczne pieśni celtyckie, których autorem miał być legendarny bard Osjan.
Zobacz:
51. Werteryzm – przedstaw przykłady bohaterów werterowskich w literaturze polskiego romantyzmu
Co zafascynowało romantyków w postaci Wertera? Co oznacza termin werteryzm?
Co oznacza termin werteryzm? Podaj charakterystyczne cechy tej postawy.
Giaur i Werter – kultowi bohaterowie romantyzmu. Jakie ideały epoki uosabiają swoją postawą?