Cierpienia młodego Wertera (wydany w 1774 r.) to dzieło preromantyczne, zwiastujące (jakże silnie!) nową epokę. Powieść wzbudziła ogromne, niewyobrażalne wręcz zainteresowanie. Czytelnicy zetknęli się z nowym typem bohatera – wrażliwego, czułego, cierpiącego na Weltschmerz (czyli ból istnienia). Ten bohater na próżno szukał dla siebie miejsca, gardził konwencjami społecznymi, salonowymi formułkami, całym zakłamanym społeczeństwem.
Od imienia bohatera powieści wywodzi się nazwa bohater werterowski (bardzo popularny typ bohatera we wczesnym romantyzmie!). Młodzież fascynowała się postacią egzaltowanego Wertera – modnymi kolorami stały się żółty i niebieski (w tych barwach utrzymane było ubranie bohatera, kiedy podjął decyzję o samobójstwie). Zaczęła się także moda na odczuwanie przejmującego bólu istnienia i na samobójstwa.
Losy Wertera i przyczyny jego decyzji
Oto Werter – bohater powieści Goethego Cierpienia młodego Wertera, młody człowiek w prostym niebieskim fraku z kołnierzem i wyłogami, żółtej kamizelce. Dlaczego cierpiał tak bardzo, że pewnej grudniowej nocy, tuż przed świętami Bożego Narodzenia, strzelił sobie w głowę? Mówiąc najogólniej, nie potrafił pogodzić się z faktem, że kobieta, którą kocha, zostaje żoną jego przyjaciela, a o jego „karierze” decydują nie przymioty ducha i umysłu, ale niskie, bo zaledwie mieszczańskie, pochodzenie. Nie mógł uznać istniejącego porządku świata, porządku racjonalnego. Oskarżał racjonalistów:
O, wy ludzie rozumni! Namiętność! Pijaństwo! Szaleństwo! Stoicie tak spokojni, tak bez współczucia, wy, ludzie obyczajni! Łajacie pijaka, gardzicie obłąkanym, przechodzicie mimo, jak kapłan, i dziękujecie Bogu, jak faryzeusz, że nie stworzył was jako jednego z tych. (…) pojąłem sam z siebie, że trzeba by było z dawien dawna obwołać pijakami i szaleńcami wszystkich niezwykłych ludzi, którzy stworzyli coś wielkiego, coś na pozór nieosiągalnego. Lecz również w powszednim życiu jest rzeczą nie do zniesienia, że każdemu, na pół choćby wolnemu, szlachetnemu i nieoczekiwanemu czynowi towarzyszą zawsze okrzyki: Ten człowiek jest pijany, szalony! Wstydźcie się, wy, trzeźwi! Wstydźcie się, wy, mądrzy!
Młody bohater Goethego czuł się wyobcowany i bezradny. Pochodną jego cierpienia była niemoc. W liście zwierzał się przyjacielowi: „Wszystkie moje żywotne siły zmieniły się w niespokojną gnuśność: nie mogę być bezczynny i nie mogę też wziąć się do czegokolwiek”.
Słowa Wertera trafiały do przekonania młodych czytelników, gdyż oni najwyraźniej czuli to samo, skoro naśladowali Wertera, nie tylko zakładając żółtą kamizelkę i niebieski frak, ale nierzadko popełniając samobójstwo.
Bohater utworu Goethego wyraził pragnienia ówczesnego pokolenia do tego stopnia, że słowo werteryzm stało się z czasem określeniem postawy wobec życia, wzoru zachowań utrwalonego literaturze i obyczajowości, na który składały się:
- wybujała uczuciowość;
- wrażliwość na piękno poezji i natury;
- bierna rezygnacja;
- niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne;
- poczucie bezcelowości życia, zniechęcenie i melancholia (tzw. Weltschmerz – ból istnienia);
- fala samobójstw.
Bohater werterowski
Pod koniec XVIII wieku moda na życie la Werter była nie tylko modą, a wręcz koniecznością i obowiązkiem każdego młodego człowieka. Manifestowała się przede wszystkim strojem: niebieski frak i żółta kamizelka to niezbędne minimum nadążającego za modą młodego człowieka. Modne stały się także książki, które czytał Werter: Odyseja i Pieśni Osjana. Najważniejsze było jednak uznanie miłości za cel życia. Najbardziej radykalni naśladowcy Wertera kończyli życie jak ich bohater.
Typ werterowski – stał się u zarania epoki reprezentatywny nie tylko dla bohaterów literackich, ale również dla twórców. Werteryzm to charakterystyczna dla tej epoki postawa młodego człowieka. Werteryzm to moda na pewien styl bycia, odczuwania, a nawet na sposób ubierania się. Werteryzm to wreszcie istotna w literaturze tendencja kształtowania bohatera. Mężczyzna owładnięty obsesyjną miłością do kobiety, której zdobyć nie może – taki model raz na zawsze utrwali się jako synonim miłości romantycznej. Przypomnijcie sobie dzieje miłości Mickiewicza do Maryli Wereszczakówny. Są w tej historii „łzy Wertera”, przeniesione też do Dziadów – w części IV wręcz mówi o nich Gustaw.
Jakim człowiekiem był Werter?
- uczuciowym,
- bardzo wrażliwym,
- zbuntowanym wobec świata,
- przeżywającym Weltschmerz,
- słabym,
- nie podejmuje walki ze światem, wybiera samobójstwo.
Werteryzm
Słowo „werteryzm” stało się z czasem określeniem postawy wobec życia, wzoru zachowań i obyczajowości utrwalonego w literaturze, na który składały się:
- wybujała uczuciowość;
- wrażliwość na piękno poezji i natury;
- bierna rezygnacja;
- niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne;
- poczucie bezcelowości życia, zniechęcenie i melancholia (tzw. Weltschmerz – ból istnienia);
- fala samobójstw.
Kim był Werter, że tak silnie jego losy oddziałały na ówczesną młodzież?
Był po prostu wrażliwym młodzieńcem, zakochanym w pannie, której nie mógł poślubić, wobec czego popełnił samobójstwo. To wystarczyło, by epoka rozwinęła ideologię cierpienia, uczuć, buntu wobec konwenansu. Postawa Wertera stała się wzorem dla wielu bohaterów literackich (np. nasz Gustaw) i, niestety, dla wielu młodzieńców tamtych czasów, których nieszczęśliwa miłość prowadziła do samobójstwa.
Zobacz:
Elementy autobiograficzne w powieści Goethego Cierpienia młodego Wertera
51. Werteryzm – przedstaw przykłady bohaterów werterowskich w literaturze polskiego romantyzmu