Ukaż Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy-Tetmajera jako przejaw dekadenckich nastrojów epoki.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Z otchłani klęsk i cierpień podnoszę głos do ciebie,
Nirwano!
Przyjdź twe królestwo jako na ziemi, tak i w niebie,
Nirwano!
Złemu mnie z szponów wyrwij, bom jest utrapion srodze,
Nirwano!
I niech już więcej w jarzmie krwawiącym kark nie chodzę,
Nirwano!
Oto mi podłość ludzka kałem w źrenice bryzga,
Nirwano!
Oto się w złości ludzkiej w błocie ma stopa ślizga,
Nirwano!
Oto mię wstręt przepełnił, ohyda mię zadusza,
Nirwano!
I w bólach konwulsyjnych tarza się moja dusza,
Nirwano!
O przyjdź i dłonie twoje połóż na me źrenice,
Nirwano!
Twym unicestwiającym oddechem pierś niech sycę,
Nirwano!
Żem żył, niech nie pamiętam, ani wiem, że żyć muszę,
Nirwano!
Od myśli i pamięci oderwij moją duszę,
Nirwano!
Od oczu moich odegnaj złe i nikczemne twarze,
Nirwano!
Człowiecze zburz przede mną bożyszcza i ołtarze,
Nirwano!
Niech żywot mię silniejszych, słabszych śmierć nie uciska,
Nirwano!
Niech błędny wzrok rozpaczy przed oczy mi nie błyska,
Nirwano!
Niech otchłań klęsk i cierpień w łonie się mym pogrzebie,
Nirwano!
I przyjdź królestwo twoje na ziemi, jak i w niebie, Nirwano!
Wyjaśnienie zadania
Zadanie w tym wypracowaniu jest bardzo typowe: analiza i interpretacja utworu. Przypomnijmy: analiza utworu polega na rozbieraniu utworu na podstawowe cząstki, elementy jego struktury. Pamiętaj, że owa analiza i interpretacja musi być dodatkowo powiązana z hasłem zawartym w temacie pracy: przejaw dekadenckich nastrojów epoki. Oznacza to, że musisz udowodnić, że właśnie takie cechy utwór Tetmajera przejawia.
Najprostszy plan pracy
- zdefiniowanie pojęcia nirwany
- rozpoznanie typu liryki: bezpośrednia, podmiot liryczny ujawnia się w pierwszej osobie
- ukazanie słów: przyjdź królestwo twoje na ziemi, jak i w niebie, Nirwano! jako klamry spinającej utwór (drugi i ostatni wers)
- odwołanie do schyłku epoki, dekadentyzmu, nihilizmu
- zauważenie, że termin „nirwana” pochodzi z filozofii Schopenhauera
- zdefiniowanie gatunku poetyckiego
- nawiązanie do innych utworów hymnicznych
- nawiązanie do innych dekadenckich utworów Tetmajera: Koniec wieku XIX, Nie wierzę w nic…, cykl Zamyślenia
- zauważenie nawiązania do tzw. modlitwy powszechnej, czyli Ojcze nasz…
- rozpoznanie nawiązania do biblijnego psalmu: De profundis clamavi ad Te, Domine.
Warianty wstępu
Wariant 1
Rozpocznij od nakreślenia klimatu epoki.
Młoda Polska to wyjątkowy okres w dziejach literatury polskiej. W końcu nazwę tylko tej epoki trzeba pisać wielką literą. Załóż, że liryk Tetmajera można odczytać jako młodopolski manifest, ale – bardzo specyficzny. Przepis na przeciętny manifest wygląda tak, że najpierw trzeba zanegować dorobek poprzednich pokoleń, a następnie zaproponować własny, nowy sposób na życie i literaturę. Tymczasem najsłynniejszy młodopolski poeta nie proponuje niczego. Pragnie tylko unicestwienia, niebytu i w tym widzi największą wartość! Nihilizm bijący z tego wiersza jest bardzo sugestywny i trafnie oddaje klimat epoki – dlatego właśnie można go określić manifestem dekadenckich nastrojów Młodej Polski.
Wariant 2
Wyjdź od definicji pojęcia zawartego w tytule utworu.
Nirwana to hasło zaczerpnięte z filozofii indyjskiej. Oznacza szczególny i godny osiągnięcia stan wyzbycia się wszelkich pragnień życiowych, wszelkiej aktywności, pogrążenie się w półsen bliski śmierci. Jest to jedno z kluczowych pojęć modernizmu. Z filozofii hinduskiej przejął je Arthur Schopenhauer, główny filozof epoki. Pojęcie to zostało wyraźnie w utworze przez Tetmajera upersonifikowane, poeta uznał je za godne utworu o charakterze hymnicznym. Młodopolscy twórcy, podobnie jak romantycy, odczuwali ból istnienia. Schopenhauer proponuje nirwanę jako najlepszą formę ukojenia cierpienia, jaki przynosi świat. Stan pół życia, pół śmierci pozwala przetrwać życie będące jednym pasmem męki i okrucieństwa. Drugim sposobem na złagodzenie bólu istnienia może być oddanie się kontemplacji i przeżywaniu piękna objawiającego się w sztuce. Warto dodać, że w zbiorach wierszy Tetmajera nie brakuje również wierszy sławiących sztukę (Evviva l’arte!).
Wariant 3
Rozpocznij od refleksji historycznoliterackiej.
Przypomnij, jakim gatunkiem jest hymn i zauważ, komu dotychczas były poświęcane utwory tego typu. Hymn to uroczysta pieśń pochwalna lub świąteczna, pierwotnie sławiąca bóstwo, później także bohaterów i ich czyny oraz wielkie idee. To gatunek specjalny – dotąd zarezerwowany dla adresatów godnych najwyższego szacunku – na przykład Boga i ojczyzny (np. Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego). Tetmajer zastosował go do wiersza o nirwanie. Może to świadczyć o tym, jak istotne znaczenie ma to pojęcie w Młodej Polsce. Wyznaczniki hymnu nie są ściśle określone, ale to uroczysty, najczęściej pochwalny utwór o podniosłym nastroju. Konstrukcja utworu każe też odwoływać się do takich form wypowiedzi, jak modlitwa (błagalna) i litania, a w tekście można odszukać wyraźne nawiązania do modlitwy Ojcze nasz… i do biblijnego Psalmu 129 (lub Psalmu 130, w zależności od numeracji).
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Klasyczny
Zanalizuj postawę osoby mówiącej w wierszu i sytuację liryczną. Jeśli czujesz się na siłach, możesz pokusić się o analizę środków stylistycznych. Pamiętaj, że wcale nie musisz tego robić – wszak to praca na poziomie podstawowym.
Adresat jest wyraźnie podkreślony poprzez umieszczenie go w tytule utworu: Hymn do Nirwany – jest nim abstrakcyjne pojęcie, ale wyraźnie upersonifikowane. Zwróć uwagę na wielką literę – zastosowanie takiej pisowni świadczy o tym, że podmiot liryczny z wielką powagą traktuje nirwanę.
Osoba mówiąca w wierszu przemawia w pierwszej osobie (np. „głos do ciebie podnoszę”, „wstręt mię nurza”). Indywidualizm osoby mówiącej w wierszu, tak charakterystyczny dla młodopolskiego klimatu, jest nieustannie podkreślany zaimkami osobowymi w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Właściwie są one obecne w prawie każdym wersie („mi”, „ma”, „mię”, „moją”). Słownictwo naturalistyczne: „kał”, „ohyda”, „bóle konwulsyjne”, „błoto” obrazuje tragizm i odrażającą stronę ludzkiej egzystencji (sens utworu jest taki, że nie ma żadnej innej, lepszej strony). Metafory: „złości ludzkiej błoto”, „jarzmo krwawiące kark” podkreślają upodlającą wartość życia człowieka.
Nadawca wypowiedzi tęskni do stanu nieświadomości, o czym świadczy błagalny ton wiersza. Zwróć uwagę na konstrukcję poszczególnych wersów: są one zbudowane na podobieństwo litanii: paralelizm poszczególnych wersów i powtarzalne apostrofy do adresata. Poeta traktuje nihilizm jako nową religię. Pragnie pogrążyć się w niebycie, ponieważ świat jest dla niego źródłem cierpień.
Wariant 2
Tekst Tetmajera jako modlitwa
Zwróć uwagę na egzotyczność wiersza, zerwanie z tradycją katolicką, nawiązanie do pojęć wschodniej kultury, do Indii. Potraktuj ten wiersz jako wyznanie nowej religii – nihilizmu, której nirwana jest upersonifikowanym bóstwem. W tej wersji pracy należy uwypuklić podobieństwo formalne utworu do litanii – popularnej formy religijnej, w której prośby do adresata (np. Jezusa czy Maryi) są połączone z apostrofami. Modlitewny charakter utworu z pewnością podkreśla jeszcze czytelne nawiązanie do podstawowej dla każdego wyznawcy katolicyzmu modlitwy powszechnej, zaczynającej się od słów „Ojcze nasz….”. Porównaj fragmenty: „Przyjdź twe królestwo jako na ziemi, tak i w niebie, Nirwano!” (z Tetmajera) i „Ojcze nasz (…) przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja, jako w niebie, tak i na ziemi” (tekst modlitwy). Słowa te powtórzone są dwukrotnie: w drugim i ostatnim wersie – stanowią więc klamrę spinającą utwór i podkreślają jego błagalną wymowę.
Zauważ też podobieństwo pierwszego wersu: „Z otchłani klęsk…” do słynnego psalmu biblijnego rozpoczynającego się od słów: De profundis clamavi ad Te, Domine… (Z głębokości wołam do Ciebie, Panie…). Cytat ten pochodzi z Księgi Psalmów (psalm numer 129 lub 130, w zależności od tłumaczenia).
Koniecznie podkreśl podobieństwo budowy utworu do konstrukcji litanii. Ze względu na wykorzystanie w wierszu sławiącym nihilizm formuły modlitwy można rozpatrywać tekst poety jako wręcz bluźnierczy wobec obowiązującej w naszej kulturze religii katolickiej. Ale młodopolscy twórcy lubili w końcu łamać kanony i szokować. Cały utwór z tego właśnie względu świetnie wpisuje się w klimat epoki. Wiersz powstał w schyłkowym okresie XIX wieku, kiedy w cenie było nie życie, natura, nauka, miłość, ale nicość i śmierć!
Podkreśl oryginalność utworu, inność, odbieganie od utartych schematów, przełamanie konwencji hymnu. Zwróć uwagę na to, że tekst przypomina budową nie tylko litanię, ale i wschodnią mantrę (to rodzaj modlitwy w niektórych odmianach hinduizmu i buddyzmu. Mantra oznacza w sanskrycie zaklęcie).
Wariant 3
Wiersz Tetmajera świetnie wyraża filozofię swojej epoki.
To nie jedyny wiersz, w którym poeta daje wyraz swoim dekadenckim nastrojom. Możesz pokusić się o interpretację Hymnu do Nirwany na tle innych jego utworów. Jest to zadanie ambitne, ale i trudne, bo niełatwo jest umiejętnie wyważyć tak proporcje pracy, aby hymn pozostał w jej centrum, a inne utwory stanowiły tło interpretacyjne.
Musisz uważać, aby nie został Ci postawiony zarzut zbytniego odbiegania od tematu, lub pracy nie na temat. W tej wersji pracy weź pod uwagę następujące liryki Kazimierza Przerwy-Tetmajera: Koniec wieku XIX, Nie wierzę w nic…, cykl Zamyślenia, Wszystko umiera smutkiem i żałobą… Czyli nawiąż do tych utworów, które napisane zostały w podobnej, nihilistyczno-dekadenckiej konwencji. Zwróć uwagę na to, że w nich także poeta odwołuje się do nirwany:
i jedno mi już tylko zostało pragnienie
Nirwany, w której istność pogrąża się cała
w bezwładności, w omdleniu sennym, tajemniczym,
i nie czując przechodzi z wolna w nieistnienie.
Zauważ, że ta strofa wiersza Nie wierzę w nic… zawiera definicję tego pojęcia. Uważaj, aby nie skupić się zanadto na dodatkowych utworach – możesz zagubić główny wątek pracy. Raczej popieraj swoje tezy interpretacyjne Hymnu do Nirwany innymi utworami Tetmajera. Decydując się na taką formę wypracowania, oczywiście, nie można pominąć niezbędnych aspektów dobrej analizy i interpretacji wiersza. Nie pomiń więc gatunku, środków stylistycznych, rymów i pozostałych elementów (patrz: poprzednie warianty).
Warianty zakończenia
Wariant 1
Nawiąż do innych wierszy Tetmajera, ale tych bardziej optymistycznych. Zauważ, że poeta w swoich utworach nie potępiał w czambuł sensu ludzkiej egzystencji. Są przecież utwory, w których dostrzega wartość sztuki (Evviva l’arte!), opisujące rozkosze miłości (Lubię kiedy kobieta, Ja kiedy usta…), czy podkreślające niezwykłość i piękno przyrody (cykl Z Tatr). Podkreśl wagę takiego przełamania dekadenckich nastrojów.
Wariant 2
Zwróć uwagę na miejsce Kazimierza Przerwy-Tetmajera w panteonie polskich poetów. W swoim czasie był najpopularniejszym twórcą młodopolskim, a i dziś jest chętnie czytany (zwłaszcza jako twórca śmiałych, zmysłowych erotyków). Ludzie schyłku XIX wieku uznali utwory poety za wyraz ich własnych dekadenckich nastrojów, lęków i przekonań. O tej przewodniej roli Kazimierza Przerwy-Tetmajera świadczy z pewnością fakt, że to właśnie on występuje w sztandarowym dziele młodopolskim jako uosobienie Poety – chodzi, oczywiście, o Wesele Wyspiańskiego.
Wariant 3
Spróbuj rozważyć kwestię aktualności i ponadczasowości omawianego utworu. Czy może podobać się młodemu pokoleniu po stu latach od jego powstania? Wyraź swoje zdanie!
Tekst źródłowy
Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy-Tetmajera to jeden z najbardziej znanych dekadenckich utworów poety – obok np. Końca wieku XIX, Credo. Wyrażają one charakterystyczny dla epoki pesymizm, zwątpienie w powszechnie akceptowane wartości. W tego typu lirykach bardzo wyraźne są inspiracje filozofią Arthura Schopenhauera i wątkami pochodzącymi z filozofii indyjskiej. Poeta poszukuje dróg uwolnienia się od bólu istnienia – np. poprzez nirwanę.
Nirwana – hasło często spotykane w filozofii i literaturze Młodej Polski. Zaczerpnięte zostało z filozofii indyjskiej i oznacza szczególny i godny osiągnięcia stan wyzbycia się wszelkich pragnień życiowych, wszelkiej aktywności, pogrążenie się w półsen bliski śmierci.
Konteksty
- Inne wiersze Kazimierza Przerwy-Tetmajera: Nie wierzę w nic…, Koniec wieku XIX
- Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego (gatunek)
- Hymn Juliusza Słowackiego (gatunek)
- Modlitwa Ojcze nasz…
- Psalm 129 (lub Psalm 130) z biblijnej Księgi Psalmów
Zobacz:
Jak Tetmajer kształtuje w swojej poezji obraz nicości i śmierci?