Uznany i szanowany poeta, którego żywot zakończył się… tragicznie. Syn samobójca, choroba umysłowa, utrata wzroku, wyrzucenie na bruk przez Niemców, śmierć w samotności.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940)
Poeta, nowelista, powieściopisarz i dramaturg. Urodzony w Ludźmierzu na Podhalu. W jego rodzinie kultywowane były zarówno tradycje patriotyczne (ojciec walczył w powstaniach listopadowym i styczniowym) jak i artystyczne (matka obracała się w kręgu literackim, cioteczny brat Tadeusz Boy-Żeleński był poetą, kabareciarzem, tłumaczem, a przyrodni brat Włodzimierz, znanym malarzem). Ze względów finansowych w 1883 r. rodzina Tetmajerów przeniosła się do Krakowa, gdzie matka prowadziła pensjonat. Kazimierz uczęszczał do Gimnazjum św. Anny, a w 1884 r. rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Często wyjeżdżał za granicę – zwiedził Włochy, Szwajcarię, Francję i Niemcy. Pod koniec lat 80. Kazimierz podjął współpracę z kilkoma czasopismami – Tygodnikiem Ilustrowanym, Kurierem Warszawskim oraz z Czasem. Od roku 1894 (po opublikowaniu drugiej serii Poezji) był uznawany za czołowego poetę nowej epoki zwanej Młodą Polską. Angażował się w życie polityczne i społeczne. W czasie I wojny światowej był zwolennikiem Legionów Piłsudskiego, inicjatorem Komitetu Ochrony Podhala, prezesem Komitetu Obrony Kresów Południowych. Mimo że kilkakrotnie był zaręczony, nigdy się nie ożenił. Miał nieślubnego syna Kazimierza Stanisława, który w młodym wieku popełnił samobójstwo.
Po I wojnie znany poeta zamieszkał w Krakowie, potem w Zakopanem, a w końcu przeniósł się do Warszawy, gdzie od 1921 r. pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich, w potem członka honorowego Polskiej Akademii Literatury. Cierpiał na chorobę umysłową, stracił wzrok, dlatego przestał tworzyć. Stracił też środki do życia, a na początku II wojny światowej został usunięty na rozkaz władz niemieckich z Hotelu Europejskiego, gdzie wcześniej zapewniano mu dach nad głową i utrzymanie. Zmarł w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie 18 stycznia 1940 r. Jego grób znajduje się na zakopiańskim Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.
Filozofia w twórczości Tetmajera
Studia na wydziale filozoficznym musiały znaleźć oddźwięk w twórczości Tetmajera, który tworzył w epoce podatnej na „filozofowanie”. Modne w literackich kręgach tego czasu były poglądy Artura Schopenhauera, Fryderyka Nietzschego oraz filozofia indyjska.
.
Poezje Tetmajera
Tetmajer wydał osiem serii Poezji, z których najwartościowsze to druga (z 1894 r.), trzecia (z 1898 r.) i czwarta (z 1900 r.).
Wśród liryków na uwagę zasługują:
- wiersze uznane za typowe dla Młodej Polski (Koniec wieku XIX, Hymn do Nirwany, Evviva l’arte)
- erotyki (np. Lubię, kiedy kobieta…, Ekstaza, Virgini intactae)
- wiersze poświęcone pięknu Tatr, np. Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej, Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym) – muzykę do nich komponowali m.in. Marian Karłowicz i Karol Szymanowski.
Uwaga! Tetmajer pisał nie tylko wiersze, ale także nowele (Na Skalnym Podhalu – stylizowane na gwarę podhalańską), powieści (np. Legenda Tatr) i dramaty.
Najbardziej znane wiersze poety
Przykład wiersza światopoglądowego (wiersza charakterystycznego dla epoki)
Koniec wieku XIX
Wiersz z II serii Poezji Tetmajera uznawany za manifestację liryki końca wieku. Dla określenia tego prądu w epoce modernizmu używa się często określenia fin de siécle (dosł. koniec wieku). Koniec wieku, koniec tysiąclecia zawsze rodzi w człowieku moc pytań – o to, co będzie dalej, czy świat się nie skończy – które raczej nie napawają optymizmem.
Typ liryki: inwokacyjna (podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do jakiegoś „ty”).
Adresat wiersza: „człowiek końca wieku”, któremu podmiot zadaje pytania o różne wartości, w których człowiek stracił oparcie, a może nawet sam na nie odpowiada. Podmiot liryczny identyfikuje się zresztą z tym pokoleniem (używa na końcu zaimka „nam”). Człowieka końca wieku dopadła jakaś choroba, której nie umie on przezwyciężyć. Wobec ogromu i niepewności świata czuje się bezsilny jak mrówka, choć czasem zdarza mu się działać instynktownie jak skorpion. W niczym nie znajduje sensu, w przeżywaniu świata przeszkadza mu zarówno rozum jak i uczucia.
Skojarz termin! Dekadentyzm – pełna pesymizmu postawa wobec życia, polegająca na negowaniu wartości moralnych i społecznych, oparta na przekonaniu o upadku kultury, wartości, postaw.
Budowa: pięć zwrotek czterowersowych pisanych trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie (tak samo jak Pan Tadeusz). Występują rymy żeńskie, okalające (abba).
Środki artystyczne: ciąg przenośni – peryfraz (omówień) dotyczących definicji pewnych pojęć, wartości; pytania retoryczne, szyk przestawny (inwersja), epitety (np. byt przyszły, gwiazd tajniki).
Przykład wiersza erotycznego
Lubię, kiedy kobieta…
Utwór z II serii Poezji Tetmajera. W czasach, kiedy został opublikowany, wywołał skandal obyczajowy, a i dziś uważany jest za bardzo śmiały erotyk.
Podmiot liryczny: wyraźny, pierwszoosobowy, swoją obecność zaznacza już w tytule. Mężczyzna, który pisze o swych erotycznych doznaniach i wymaganiach wobec kobiety – kochanki. Czy ją kocha? Raczej nie. Myśli o swoich potrzebach. Kilkakrotnie używa czasownika „lubię”, a nie „kocham”, a w dodatku to słowo „lubię” odnosi się do sfery doznań fizycznych, do oczekiwań wobec kobiety w trakcie aktu seksualnego. Mężczyzna oczekuje od niej całkowitego poddania się miłosnemu uniesieniu, poddania wręcz przesadzonego (pragnie, by kobieta drżała, omdlewała z rozkoszy), choć jednocześnie podoba mu się to, że kobieta nie może całkowicie pokazać swoich doznań, że się wstydzi.
Budowa: cztery czterowersowe strofy pisane trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Rymy żeńskie, sąsiadujące (parzyste).
Środki artystyczne: przerzutnie, liczne epitety opisujące ciało kobiety i jej doznania (np. lubieżnym przegięciu, wargi wilgotne, palcami drżącemi, krótkim, urywanym oddechem, mdlejącym uśmiechem).
Przykład wiersza o tematyce górskiej
Kazimierz Przerwa-Tetmajer do Doliny Wierchcichej
Temat: piękno krajobrazu tatrzańskiego, opis gór.
Elementy krajobrazu: góry osnute przezroczystą mgłą, senna zieleń gór, szumiący potok iskrzący się w słońcu tęczowymi barwami, ciemna zieleń smrekowego lasu, zieleń traw gdzieniegdzie przerwana szarością głazów, strome bloki skalne.
Podmiot liryczny: ujawnia się w ostatniej strofie, wyraźny, występujący w 1 os. lp, oddający swoje wrażenia z oglądania panoramy gór.
Skojarz termin! Impresjonizm – kierunek w sztuce.
Techniką impresjonistyczną stworzony jest też poetycki obraz gór w tym wierszu. Podmiot liryczny przedstawia swoje odczucia i wrażenia związane z oglądaniem gór, na dodatek wrażenia te oddają nastrój konkretnej chwili (kiedy światło pada na dolinę tak, a nie inaczej, kiedy wydobywa się taki, a nie inny kolor, kiedy wiadomo, że za chwilę zmienią się barwy i oświetlenie). Tak jak malarze impresjoniści pędzlem nakrapiali ciąg wrażeń wizualnych, tak tu poeta swoje wrażenia „maluje” połączeniem wrażeń kolorystycznych (różne odmiany zieleni, barwy tęczy, złoto, biel, szarość, srebro, turkus), świetlnych (światło słoneczne, cień gór, przezroczystość mgieł, nieba) i dźwiękowych (szum potoku, „głuchota”, „cisza uroczysta” lasu,). Pejzaż ten jest przepełniony światłem i kolorem, ale nie ma wyraźnych konturów, jest rozmyty, co oddaje ulotność chwili, momentu, wrażenia, które odczuwa poeta.
Uczucia i wrażenia, które przynosi widok gór: spokój, ukojenie, wyciszenie, senność, ale także żal, niepokój.
Przesłanie, wymowa wiersza: przyroda daje tylko chwilowe ukojenie, wystarczy spojrzeć w dół, a już człowiek przypomina sobie o swoich problemach, smutkach, niepokojach. Rodzi się w nim „bez dna tęsknica, niewysłowiony żal”.
Budowa: osiem zwrotek trzywersowych. W każdej strofie rymują się pary rymów żeńskich, np. zbocza – przezrocza. Występują też pary rymów męskich (tworzą je końcówki ostatnich wersów w każdej strofie), np. las – głaz.
Środki artystyczne: bardzo dużo epitetów przymiotnikowych (np. senna zieleń, srebrnotęczowy sznur, ciszy uroczystej, głuchy smrekowy las, jasnych bujnych traw, martwy głaz, ścianie nagiej, szarej, stromej, świetlnych mgłach) i rzeczownikowych (np. gór zbocza, zieleń gór, traw pościeli, skał rozłomy); obrazowe przenośnie (np. skały zasnęły w mgłach, rozwiesza się srebrzystoturkusowa cisza nieba, przepaść rozwarła paszczę, pochwyca mnie tęsknica, żal).
Zobacz:
Kazimierz Przerwa-Tetmajer – Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej