Młodopolskie metody twórcze i prądy artystyczne
Literatura polska przełomu wieków wykazuje bardzo bliskie związki z ówczesną literaturą europejską. Młoda Polska to epoka, która nie następuje u nas wiele później niż jej europejski odpowiednik. Jednocześnie zaś układ podstawowych nurtów artystycznych i literackich w polskiej sztuce tego okresu jest dokładnym odzwierciedleniem takiego układu w Europie. Jednym słowem – nurty literackie Młodej Polski miały ten sam charakter co nurty europejskiego modernizmu.
Symbolizm
Jego światowe pierwowzory odnajdujemy w poezji Baudelaire’a, Verlaine’a, Rimbauda. W teatrze jego pierwszymi wielkimi przedstawicielami byli Maurycy Maeterlinck i Henryk Ibsen. W malarstwie – przede wszystkim Gustave Moreau. Nazwa prądu pochodzi od pojęcia symbolu – tajemniczego, wieloznacznego obrazu poetyckiego podlegającego różnym interpretacjom, nigdy natomiast niedającego się „wyjaśnić” do końca. Według symbolistów tworzenie symboli i odnajdywanie powiązań pomiędzy nimi jest głównym zadaniem artysty.
Przykłady w literaturze polskiej:
- Krzak dzikiej róży Jana Kasprowicza,
- Kain Tadeusza Micińskiego,
- niemal wszystkie dramaty Wyspiańskiego, z Weselem na czele.
- W malarstwie polskim – obrazy Jacka Malczewskiego.
Impresjonizm
Kierunek zapoczątkowany w europejskim malarstwie (obrazy Degasa, Moneta, van Gogha) i muzyce (utwory Claude’a Debussy’ego, Maurice’a Ravela), nieco później zakorzenił się w literaturze (Niemoc, Sztuka poetycka Verlaine’a, Popołudnie fauna Mallarmégo). Nazwa prądu pochodzi od francuskiego słowa impression – wrażenie. Sztuka impresjonistyczna ma przede wszystkim wytwarzać odpowiedni nastrój u odbiorcy – być zapisem ulotnego, chwilowego i niepowtarzalnego wrażenia. Temat impresjonistycznego utworu to moment, chwila zatrzymana i okiełznana. Jej utrwalenie to najwyższy cel sztuki. Dla impresjonistów ważna była synestezyjność i muzyczność utworu – starali się jednocześnie oddziaływać na wszystkie zmysły odbiorcy. Ich ulubione środki wyrazu to onomatopeje, upodobnienia, epitety barw i kształtów. Dla twórczości impresjonistów charakterystyczne są kolory rozmyte, pastelowe, unikanie kontrastów i szybkiego ruchu.
Przykłady w literaturze polskiej:
- Melodia mgieł nocnych, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej Kazimierza Przerwy-Tetmajera,
- Deszcz jesienny Leopolda Staffa.
Leon Wyczółkowski – U Wrót Chałubińskiego
Ekspresjonizm
Ten prąd rozwinął się u schyłku modernizmu, w Polsce w okolicach roku 1900. Jego nazwa pochodzi od ekspresji, czyli wyrażania. Ekspresjonizm to upodobanie do swoistej przesady i oscylowania pomiędzy skrajnościami: silnie skontrastowanego obrazowania, wyostrzonych kolorów, gwałtownego, szaleńczego ruchu. Utwór ekspresjonistyczny aż kipi od obrazowych metafor, dominują w nim krzyczące barwy, a wszystko razem sprawia wręcz wrażenie przerysowania.
Przykłady w literaturze polskiej:
- Dies irae i inne hymny Jana Kasprowicza,
- Lucifer Tadeusza Micińskiego.
Dekadentyzm
Kierunek zapoczątkowany w literaturze francuskiej, uformowany na początku lat osiemdziesiątych XIX w. Niewiele miał wspólnego z metodami twórczymi. Jego przedstawiciele tworzą bowiem zgodnie z poetykami wymienionymi dotychczas. W tym kierunku chodzi o treść przekazu – czyli o to, czy dany utwór jest wyrazem postawy dekadenckiej. A składają się na nią następujące elementy: poczucie kryzysu kultury europejskiej, zwątpienie we wszelkie ideologie, niewiara w możliwości poznawcze człowieka, a przede wszystkim przekonanie o nadchodzącym ostatecznym upadku sztuki i kultury zachodniego świata. Dekadenci chętnie odwołują się do filozofii Schopenhauera, zwłaszcza do koncepcji nirwany i religii Piękna. W Polsce dekadentyzm pojawił się w latach dziewięćdziesiątych XIX w.
Przykłady w literaturze polskiej:
- Kazimierza Przerwy-Tetmajera Koniec wieku XIX, Hymn do Nirwany;
- Stanisława Koraba-Brzozowskiego O, przyjdź.
Naturalizm
Prąd literacki zapoczątkowany przez Emila Zolę w latach sześćdziesiątych XIX w. we Francji. Europejską literaturę naturalistyczną reprezentują przede wszystkim Germinal, Nana Zoli, nowelistyka Maupassanta. W poezji znajdziemy cechy naturalizmu w wierszu Baudelaire’a Padlina. Celem pisarza naturalisty jest ukazanie tego, jak, w myśl filozofii Taine’a, w ludzkim działaniu przejawiają się biologiczne zasady ewolucji, walki o byt i doboru naturalnego. Utwory naturalistyczne cechuje więc przedmiotowe podejście do człowieka, który jest w nich traktowany jako biologiczny obiekt badawczy, upodobanie do drastyczności, brak pruderii w opisie życia seksualnego. Przez naturalistów człowiek jest przedstawiany jako la bete humaine – bestia ludzka (tak brzmiał 17. tom cyklu powieściowego Zoli o rodzinie Rougon-Macquartów), którego zachowania warunkowane są przez czyste prawa biologiczne. Naturalizm, jak każdy kierunek literacki, ewoluował. W późniejszych przynależnych doń utworach zaobserwować można pewne złagodzenie perspektywy opisu, wciąż jednak dla pisarza naturalisty żywotna pozostaje kwestia naturalnego uwarunkowania ludzkich zachowań. Naturalizm to kierunek prozatorski i dramatyczny, w poezji ma wpływy raczej niewielkie.
Przykłady w literaturze polskiej:
- nowelistyka Stefana Żeromskiego,
- wpływy naturalizmu bez trudu dostrzeżemy w Chłopach Reymonta
- w Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej.
Zobacz: