Głównym celem modernistów było szukanie lub tworzenie tego, co nowe. Wykształciło się wówczas wiele prądów artystycznych, z których każdy posługiwał się innym zestawem środków twórczego wyrazu. Dotąd było inaczej: na ogół w danej epoce występował jeden dominujący prąd literacki, rzadziej zdarzało się, że współistniały dwa, trzy. W modernizmie było ich wiele!
- Przyczyną tego rozmnożenia się kierunków artystycznych było powszechne uznanie indywidualnego prawa artysty do poszukiwania własnej drogi rozwoju sztuki.
Kiedy zaś ta droga była odnajdywana, zaczynali nią podążać inni – tworząc przy okazji nowy nurt literacki czy artystyczny. Twórcy modernizmu bardzo chętnie korzystali z dokonań kilku prądów jednocześnie, dlatego niektóre utwory noszą cechy charakterystyczne dla kilku prądów.
Najważniejsze z nich to:
Impresjonizm
Przede wszystkim zrewolucjonizował malarstwo. Odrzucił wypieszczony realizm, który jak „ówczesna fotografia” miał oddawać prawdę.
- Impression – to wrażenie – i właśnie wrażenie powinien ukazywać twórca, oddać ulotne, momentalne odczucia i chwilowe właściwości rzeczy.
Nazwa i początek kariery impresjonizmu pochodzą od słynnego obrazu Moneta pt. Impresja – wschód słońca. Impresjonizm zrobił karierę nie tylko w malarstwie.
W literaturze także stał się jedną z technik obrazowania. Poeci – zainspirowani dokonaniami malarzy i bliską impresjonizmowi zasadą analogii – również zaczęli dążyć do zatrzymania wrażenia .
- W liryce próbowano tego dokonać przez potęgowanie nastrojowości wierszy, przedstawianie licznych skojarzeń barw, zjawisk i wrażeń zmysłowych. Synestezyjne obrazowanie stało się podstawowym przykazaniem impresjonistycznej poezji. Podmiot liryczny wiersza jest raczej biernym odbiorcą rzeczywistości – nie analizuje jej – lecz stara się ją zapisać. „Zapisać” – nie „opisać” – impresjonistyczne „ja” poetyckie to nie żadna liryczna wersja narratora wszechwiedzącego. To subiektywny, nastawiony na rejestrowanie wrażeń odbiorca, przekładający widok i wrażenie na język literacki. Pisząc o nastroju – np. melancholii – impresjonistyczny poeta nie będzie analizował, nie będzie szukał jego przyczyn – po prostu podda się obserwacji i biernemu odbiorowi.
Impresjonizm oddziaływał także na filozofię. Bergsonowska teoria poznania (nigdy w pełni nie jest możliwe ze względu na wieczną i błyskawiczną zmianę rzeczywistości) doskonale współgra z impresjonistycznym przekonaniem o ulotności wrażenia – o niemożności zatrzymania ruchu – rozumianego już nie jako fizyczne przesuwanie się ciał – ale jako podstawową cechę świata.
Jak znaleźć i wskazać w lekturach młodopolskich impresjonizm?
Symbolizm
To propozycja innego wyrażenia treści.
- Poprzez symbol można wyrazić to, co niewyrażalne, ukazać treści wewnętrzne i to bez konieczności związku między wyglądem symbolu a rzeczą, którą przedstawia. Można nadawać postać lękom, emocjom, śmierci. Tendencja symbolizmu tak się rozpowszechniła, że funkcjonuje jako jedna z nazw epoki. Metody tej używali w swojej twórczości Charles Baudelaire i Jean Arthur Rimbaud, Henryk Ibsen i Paul Verlaine. Zdaniem symbolistów tworzenie symboli i odnajdywanie powiązań między nimi było głównym zadaniem artysty.
Najważniejszy był symbol. Najczęstszym błędem w myśleniu o tym pojęciu poetyckim jest utożsamianie jego znaczenia ze znaczeniem słowa symbol w języku potocznym. W języku potocznym symbol to znak: krzyżyk na szyi symbolizuje wyznanie chrześcijańskie, a znak drogowy ze skrzyżowanymi sztućcami symbolizuje restaurację. W poezji symbol to coś zupełnie innego. Nie jest jasny i jednoznaczny – to przede wszystkim tajemnica. To rodzaj metafory zmuszającej odbiorcę do wysiłku interpretacyjnego, czasami oddziałujący przez podświadomość. Myśląc o tak pojmowanym symbolu – na przykład o trupie z wiersza Baudelaire’a Padlina – nie można powiedzieć, że oznacza on coś konkretnego. Może ten trup uosabia brzydotę, może schyłek kultury, a może przemijanie. Jest możliwe, że każdy zobaczy w nim symbol czegoś trochę innego. O to właśnie chodzi.
- Podstawową cechą symbolu poetyckiego jest jego nieoczywistość, niejasność. Nie jest to zagadka, która ma rozwiązanie. Symbol poetycki jest zatarty, wieloznaczny, tajemniczy, nie ma ram czy jasnej formy. Nie znaczy to jednak, że nie można go interpretować. Ówcześni teoretycy sztuki uważali symbol za czystą esencję poezji – za swoisty wiersz w wierszu, który podlega podobnym prawom.
Ekspresjonizm
Nazwa pochodzi od słowa ekspresja, czyli wyraz, wrażenie.
- To upodobanie do swoistej przesady i oscylowania pomiędzy skrajnościami – silnie skontrastowanego obrazowania, wyostrzonych kolorów, gwałtownego, szaleńczego ruchu. Utwór ekspresjonistyczny aż kipi od obrazowych metafor, dominują w nim krzyczące barwy – wszystko razem sprawia wrażenie przerysowania.
Podstawowym założeniem ekspresjonizmu jest przekonanie o tym, że świat jest terenem ciągłej walki między potężnymi sprzecznościami, które występują we wszystkich sferach życia i ducha. Dobro i zło, dusza i ciało, ruch i stałość, grzech i miłosierdzie, kamień i woda, czerń i biel, jednostka i tłum, kosmos i punkt – całe życie, cały wszechświat jawi się ekspresjoniście jako z jednej strony – zbiór przeciwieństw i opozycji, z drugiej zaś – jako zbiór gigantycznych zakresów pomiędzy nimi.
Ekspresjonistyczny świat to z jednej strony kompletny chaos, z drugiej zaś kosmiczny porządek oparty na sprzeczności między skrajnościami wręcz niewyobrażalnymi. Taki obraz świata przekłada je, rzecz jasna, na postrzeganie człowieka – także jednocześnie chaotycznego i uporządkowanego – rozchwianego między swoimi granicami, wykraczającego poza nie – a jednocześnie podlegającego jakiemuś dziwnemu prawu kosmicznej harmonii. Opis świata zaś – wedle ekspresjonistycznych zasad – wymaga uchwycenia i podkreślenia potężnych kontrastów, wyrażania zachodzącego w ich ramach ruchu.
Ekspresjonista w swoich utworach dąży do maksimum siły ekspresji – potęguje swoje obrazowanie do rozmiarów dawniej niespotykanych. Bez przerwy operuje kontrastem – używa radykalnych, ostrych barw, dźwięków, określeń, poetyckich antytez i przeciwstawień. Stara się poruszać na granicy zakresów – na samych brzegach skrajności. O ile impresjonizm dążył do zatarcia konturów, rozmycia barw, ulotności wrażeń, o tyle ekspresjonizm podkreśla kontury, barwy oddziela od siebie na zasadzie dysharmonicznego kontrastu, a wrażenia stara się maksymalnie spotęgować.
Karl Schmidt- Rottluff – Dwie kobiety
Secesja
Prąd, który zdominował przede wszystkim sztuki plastyczne, zwłaszcza sztukę użytkową. Można nazwać go modą przełomu wieków – zapanował w grafice, architekturze, sztuce użytkowej i zdobnictwie. Ukształtowany został na przełomie XIX i XX w. Łacińskie secessio znaczy odłączenie się. Charakterystyczne dla stylu jest upodobanie do łagodnie falujących, płynnych linii i bogatej ornamentyki, z wątkami roślinnymi i kwiatowymi, a także asymetria i pastelowe barwy – wzory subtelne i delikatne.
- Secesja w sztukach plastycznych to odpowiednik ówczesnych tendencji w literaturze: wyciąga na wierzch literacką skłonność do pisania stylem zawiłym i ulotnym, o sprawach dziwnych i wzniosłych, a także do tworzenia swoistych ornamentów stylistycznych – ozdobnych estetyzujących form wypowiedzi.
Naturalizm
Naturalizm – najbardziej charakterystyczny dla prozy, ale obecny także w innych dziedzinach sztuki. Jego podstawą była koncepcja francuskiego filozofa i teoretyka kultury Hipolita Taine’a. Dokonał on swoistego przełożenia biologicznej teorii doboru naturalnego – wówczas jeszcze znajdującej się na marginesie życia naukowego – na ludzkie zachowania – czyniąc zeń podstawową motywację ludzkich działań. Zdaniem Taine’a – niemal wszystkie przejawy ludzkiej aktywności dają się sprowadzić do walki o byt. Walczą o niego jednostki, grupy społeczne, wreszcie całe społeczności i państwa.
- Pracujesz, zarabiasz pieniądze – walczysz o byt.
- Nie pracujesz – jesteś bogatym arystokratą, niższe warstwy traktujesz wyniośle i pogardliwie – walczysz o byt, gdybyś taki nie był, te niższe warstwy by ciebie zjadły.
- Szukasz miłości? – walczysz o byt, szukasz najlepszego rodzica dla swego potomstwa.
Każda forma ekspresji także jest elementem tej walki. Pociągająca to wizja dla pisarzy i bardzo interesująca dla czytelników. Główni przedstawiciele naturalizmu to: po pierwsze Emil Zola – twórca ogromnego cyklu powieściowego o rodzinie Rougon-Macquartów – i wielki nowelista Guy de Maupassant. W Polsce pierwsi do dokonań naturalistów sięgnęli pozytywiści – słynny jest opis kopulacji pary na kupie gnoju w Lalce Bolesława Prusa. Właściwy rozkwit pisarskiego naturalizmu przypada na epokę Młodej Polski – twórczość Stefana Żeromskiego i Władysława Stanisława Reymonta.
Zobacz: