Za początek modernizmu w Europie przyjmuje się wydanie Kwiatów zła Baudelaire’a w 1857 roku we Francji. Zbiór poezji wywołał wielki skandal, zarówno literacki, jak i obyczajowy. Baudelaire zaprzeczył w nim obowiązującym normom artystycznym i moralnym. Ukazywał najtrudniejsze problemy egzystencji, jej absurd i brzydotę, pokazując ludzkie życie przez pryzmat katastrofy, do której, zdaniem autora, ludzkość nieustannie zmierza. A wszystko to uczynił, posługując się dodatkowo ekspresyjnymi sformułowaniami i obrazami, na które publiczność epoki w ogóle nie była przygotowana.
Wyjaśnienie nazw
Epoka ta otrzymała tyle nazw, co żadna przed nią. Każda jednak akcentuje inną wartość znaczeniową tamtych lat.
- Fin de siècle – oznacza pesymistyczną wizję końca wieku.
- Modernizm – zaznacza „nowoczesną” sztukę artystów końca wieku, odrzucających tradycyjne pomysły ojców.
- Dekadentyzm – oznacza schyłkowość, poczucie bierności i niemocy wobec nadchodzącego końca wieku.
- Neoromantyzm – podkreśla duchowe i ideowe pokrewieństwo epoki z romantyzmem.
- Symbolizm – eksponuje ten nurt w sztuce i literaturze, który posługuje się symbolem.
- Naturalizm kierunek w literaturze, zapoczątkowany przez Emila Zolę i Guy de Maupassanta. Proza ma obnażać zło i fałsz świata. Nie unika biologizmu i fizjologicznych aspektów istnienia. Swojego bohatera bada, obserwuje, poddaje eksperymentom – jak nauka przyrodnicza.
- Secesja – wyodrębnia ruch w sztuce, w stroju, w architekturze i stylistyce przedmiotów użytkowych. Wyrażał się w dążeniu do ozdobności, płynnej linii, upodobaniem do bieli i barw pastelowych (na przykład suknie dam secesyjnych powinny być zielone, liliowe lub jasnoczerwone). Kobieta powinna być wiotka, krucha, ozdobiona przepychem włosów. Lubiano też motywy roślinne, asymetrię, kształty strzeliste, zmienność i ruch natury.
- Impresjonizm – dotyczy metody twórczej, jaką stosowali młodzi artyści. Dążyli do uchwycenia wrażenia, momentu subiektywnego
postrzegania świata. Malarze impresjoniści operują grą świateł i cieni, a pisarze odtwarzają nastrój, ulotność chwili, stosują subiektywną narrację.
- Młoda Polska – na wzór innych krajów, taka bowiem zapanowała moda, by ideologię młodego pokolenia, które dokonało przewartościowania zastanych wartości, nazwać – Młodą Europą.
Co jest ważne?
- Impresjonizm
Kierunek zrewolucjonizował malarstwo, ale wpłynął też na literaturę, w ogóle na postrzeganie świata. Od tej chwili już nikt nie będzie oczekiwał od twórców wiernego naśladowania rzeczywistości – ich własne spojrzenie, ulotność chwili są ważne, mogą być tematem sztuki.
- Proza Józefa Conrada
umyka klasyfikacjom, jest prozą przełomu wieków, osiągnięciem w zakresie literatury i etyki.
Kodeks pisarza moralisty stanie się wartością niepodważalną.
Najsłynniejsze powieści: Lord Jim i Jądro ciemności.
- Naturalizm Emila Zoli
Jego powieści dają naturalistyczny obraz epoki i ludzi końca wieku.
Zapamiętaj!
Modernizm to nowy prąd w poglądach, literaturze i sztuce zaistniał pod wieloma nazwami. U nas nazywamy ten etap Młodą Polską, a w innych krajach nosił nazwę:
- Młode Niemcy,
- Młode Włochy,
- Młoda Francja
- Młoda Skandynawia.
Uwaga! Pod koniec XIX wieku trwały równolegle: dogasający pozytywizm i modernizm zwany też fin de siècle. W duchu tej epoki Europa wkroczyła w XX wiek.
Atmosfera Młodej Europy
Belle époque (piękna epoka), jak zwano ostatnie dekady XIX wieku. Piękna epoka – dość bogata, dojrzalsza o osiągnięcia naukowe, zdobycze kolonialne, rozwój przemysłu, zdobycze duchowe takie jak demokracja i oświata. Lecz belle époque zajaśnieje i zgaśnie, bo przyćmi ją fin de siècle. Koniec wieku – co oznacza nie tylko koniec wieku, lecz atmosferę pesymizmu i przygnębienia.
Dlaczego pesymizm ogarnął Europę przeżywającą „piękną epokę”?
- Poczucie zbliżającego się końca stulecia wywoływało katastroficzne wizje przyszłości, mistyczne przepowiednie, niewiele mające wspólnego z nauką, ale wpływające na nastrój ludzi: lęk, poczucie bezradności, niemoc i pesymizm wobec nadchodzących kataklizmów.
- Młodzi artyści z nieufnością, a nawet pogardą odnieśli się do osiągnięć ojców. Rozwój techniki i przemysł zrodziły standard, ,,umundurowaną” w seryjną fabryczną odzież społeczność, szablon i zanik indywidualizmu. Wartością nadrzędną stał się pieniądz i majątek. Dorobkiewiczostwo, typ mieszczucha filistra, materializm wzbudziły niechęć wrażliwej młodzieży.
- Filozofia poprzedniej epoki – praktycyzm, utylitaryzm – wydawała się zbyt przyziemna i ograniczona do ludzkiego minimum wobec tak trudnych problemów.
- Nasilił się także konflikt społeczny skierowany przeciw staremu światu. Przecież rozwój przemysłu pociągał za sobą powstanie ogromnej warstwy wielkomiejskiego proletariatu, który zaczął upominać się o swoje prawa.
- Starsze pokolenie było wierne konwenansom zarówno w sferze obyczajów towarzyskich, jak i sztuki. Młodzi buntują się przeciw niewoli konwenansu, wprowadzają nowy portret artysty i sztuki.
- Dekadentyzm – okaże się postawą modną w ówczesnym świecie.
Jego hasło to: Nie wierzę w nic. Jedyne trwale wartości to natura, sztuka i nirwana – pogrążenie się w niebycie.
Druga połowa wieku XIX to:
- wzrost liczebności ludzi,
- ogromny postęp techniczny (kolej, parostatki, telefon, elektryczność),
- rozwój kapitalizmu – przemysłu i miast.
- W tej sytuacji młode pokolenie poczuło zagrożenie wobec indywidualności jednostki ludzkiej. Bo: ludzie pracują masowo w wielkich fabrykach, w identycznych „fabrycznych” ubraniach, korzystają z taniej, masowej informacji, w dodatku osiągnięcia naukowe udowadniają zwykłość, a nie cudowność człowieka! Zatopienie wśród tłumu przynosi poczucie niepewności i przeciętności. Poza tym zbliża się koniec stulecia, a to zawsze oznacza lęki, przepowiednie, obawy…
- I w tej atmosferze rodzi się właśnie dekadentyzm. Dekadentyzm to prąd duchowy końca wieku XIX, który ogarnął rzesze młodych ludzi. Oznaczał pesymistyczną, indywidualistyczną postawę człowieka, poczucie bierności, słabości, buntu przeciw mieszczaństwu.
Nazwa wzięła się z cytatu Paula Verlaine’a: Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania (franc. decadence – schyłek).
- W konsekwencji modna stała się także nazwa epoki jako fin de siècle, czyli „koniec wieku”. Ludzie „końca wieku” głosili, iż stara kultura przeżywa kryzys i musi upaść. Wprowadzili także nowy sposób pojmowania sztuki – nie jako dziedziny pouczającej, przynoszącej korzyści, lecz idei samej w sobie i dla siebie istniejącej. Stąd określiło epokę artystów hasło: sztuka dla sztuki!
Młode pokolenie pragnęło odrzucić konwenanse, w hołdzie sztuce tworzyło cyganerię artystyczną, poszukiwało nowych form dla wyrażenia swych uczuć. Epoka otrzymała kilka nazw, trafne wydaje się jednak dla jej początkowych założeń pojęcie dekadentyzmu.
Jaką postawę światopoglądową i artystyczną nazywamy dekadentyzmem?
Ważne postacie literatury:
- Fiodor Dostojewski – pisarz rosyjski, podejmujący problematykę psychologiczną, opisujący okrucieństwo, podłość ludzką, zło, stany nienormalne, poszukujący odpowiedzi na odwieczne pytania o dobro i zło, o sens istnienia. Stworzył powieść polifoniczną (Zbrodnia i kara) – inaczej wielogłosową, czyli taką, w której np. każdy bohater swoim głosem wypowiada niezależne, nieszlifowane przez narratora, niestylizowane sądy.
- Tomasz Mann – pisarz niemiecki. Otrzymał literacką Nagrodę Nobla za powieść pt. Czarodziejska góra. W powieści Mann stwarza w sanatorium dla gruźlików mikroświat – zawierający przekrój społeczeństwa jego czasów.
- Joseph Conrad (właśc. Józef Konrad Korzeniowski, z pochodzenia Polak). Pisarz moralista, opanowany namiętnością morskich podróży i morskiego żywiołu. Conrad zwykł stawiać swoich bohaterów w obliczu trudnych decyzji, kazał dokonywać im wyboru między np. obowiązkiem a bezpieczeństwem – choćby w powieści pt. Tajfun.
- Lew Tołstoj – pisarz rosyjski, autor słynnej epopei pt. Wojna i pokój czy powieści pt. Anna Karenina. Charakteryzuje go wrogość wobec cywilizacji, miast, przemysłu, wojny, rewolucji, a nawet państwa i Kościoła. Uważał, że wszelkie instytucje zagrażają indywidualności człowieka, jego moralności i prowadzą do zgubnych skutków.
Kierunki artystyczne epoki
- Symbolizm
Operował symbolem, czyli motywem, który prócz własnego, posiada jeszcze znaczenie przenośne. Niektóre symbole (np. albatros) urosły do rangi alegorii (stałego, zawsze tak samo odczytywanego symbolu).
- Secesja
Styl w architekturze, stroju, sztuce użytkowej, zdobnictwie, malarstwie.
- Impresjonizm
Kierunek w sztuce, który wziął swą nazwę od słynnego płótna Moneta: Impression Soleil levant. Za cel stawiał sobie: uchwycić mgnienie, wrażenie danej chwili, ulotność świata.
- Naturalizm
Kierunek w literaturze, zapoczątkowany przez Emila Zolę i Guy de Maupassanta. Proza ma obnażać zło i fałsz świata. Nie unika biologizmu i fizjologicznych aspektów istnienia. Swojego bohatera bada, obserwuje, poddaje eksperymentom – jak nauka przyrodnicza.
Prądy filozoficzne w epoce:
Artur Schopenhauer
Filozofia pesymistyczna; zgodna z duchem epoki. Życie jest pasmem cierpień, dąży do katastrofy, tymczasem człowiek marzy o szczęściu – i wciąż spotyka go rozczarowanie. Ukojenie dają tylko: sztuka, natura, nirwana (niebyt) – motyw filozofii buddyjskiej.
Ważne dzieło: Świat jako wola i wyobrażenie
- schopenhaueryzm
- pesymizm,
- życie jako pasmo cierpień,
- sztuka, nauka, nirwana jako dziedziny ukojenia.
.
Friedrich Nietzsche
Filozofia buntu przeciw zastanym wartościom, przeciw przeciętności i słabości człowieka. Nietzsche głosi „wolę mocy” oraz kult nadczłowieka – silnej jednostki, pełnej energii, uprawnionej do władzy nad rzeszą słabych. Ten może działać „poza dobrem i złem”, odrzucić prawa, normy i wartości.
Ważne dzieło: Tako rzecze Zaratustra, Poza dobrem i złem
- nietzscheanizm
- teoria nadczłowieka,
- indywidualnej jednostki, usytuowanej poza dobrem i złem,
- teoria „woli mocy” – wyższość siły nad przeciętnością i słabością.
.
Henri Bergson
Z nazwiskiem Bergsona skojarz pojęcia élan vital oraz intuicjonizm. Rzeczywistość jest nieustannym, nieogarnionym ruchem, przepełnia go siła twórcza (élan vital), badać ją można tylko przez intuicję i instynkt. Bergson powraca do metafizyki i irracjonalizmu.
Ważne dzieło: Ewolucja twórcza.
- bergsonizm
- intuicjonizm (intuicja najlepszym środkiem poznania),
- élane vitale – siła życia, moc, energia, siła twórcza dana człowiekowi
Proza końca wieku XIX
- Trwa realizm (powieść realistyczna wciąż ma wielu czytelników).
- Wkracza naturalizm (Zola stał się prawdziwym autorytetem swoich czasów).
- Joseph Conrad głosi absolutyzm etyczny. Jego kodeks postępowania to wierność kilku prostym zasadom: odwaga, wierność słowu, honor, pomoc bliźniemu, obowiązek. Nie ma w tej sferze kompromisów.
Poezja końca wieku XIX
To poezja modernistów:
- Baudelaire’a,
- Rimbauda,
- Vierlaine’a.
Ukazuje świat tak jak malarze impresjoniści – przez pryzmat własnego odczucia, ulotność chwili.
Wielkie tematy końca wieku
- przemijanie,
- rozkład ciała,
- brzydota
- szatan
- sztuka, mit artysty ptaka
- społeczeństwo miast
- zbrodnia, zło
- mentalność chłopska, wieś
Summa – zjawiska końca wieku:
- Naturalizm w prozie (Zola).
- Dekadentyzm i symbolizm w poezji (poeci francuscy).
- Absolutyzm moralny Conrada.
- Powieść polifoniczna Dostojewskiego.
- Ibsenizm w dramaturgii.
- Wielka Reforma Teatru.
.
Porównaj epoki
Romantyzm
• Rozczarowanie wiedzą.
• Indywidualizm, kult jednostki.
• Misja i kult poety – wyobcowanego wieszcza.
• Sztuka na piedestale wśród wartości.
• Wyobraźnia, fantastyka, duchowość.
• Dominacja poezji i dramatu.
• Idea walki, profetyzm, ludowość.
• Irracjonalizm, kult średniowiecza, mistycyzm.
Pozytywizm
• Rewolucja przemysłowa.
• Rozwój nauki i techniki.
• Twórca w służbie społecznej, organicznik, reformator.
• Utylitaryzm sztuki.
• Scjentyzm, racjonalizm, agnostycyzm.
• Dominacja prozy.
• Idea pracy (reformy).
• Oświecanie wsi.
• Pragmatyzm.
• Organicyzm.
• Praca u podstaw.
Fin de siècle
• Rozczarowanie cywilizacją
• Niechęć do przemysłu, cywilizacji, techniki
• Misja artysty – wyobcowanego, pogardzającego tłumem.
• Motyw szatana i satanizm
• Hasło „sztuka dla sztuki”
• Spirytualizm, intuicjonizm
• Powrót poezji i dramatu
• Idea sztuki, wizjonerstwo, ludomania
• Zainteresowanie średniowieczem, okultyzmem, badanie obłędu, narodziny parapsychologi
.
Motywy i hasła epoki
Artysta – jednostkowy, wyobcowany, niezrozumiany przez tłum twórca.
Sztuka dla sztuki – hasło wyznaczające sztuce nadrzędną rolę, cel w postaci istnienia dla samej siebie, bez żadnych przyziemnych, utylitarnych celów (przypisywanie takich jest obrazoburcze).
Szatan – motyw modny w epoce, pojawia się w poezji Kasprowicza, Staffa, Micińskiego. Sama demo nolo- gia staje się pasją myślicieli – np. Przybyszewskiego czy Micińskiego. Przedstawiany szatan często jest postacią cierpiącą, płaczącą, choć uosabia bunt.
Ludomania – fascynacja wsią i jej kulturą, która ogarnęła twórców młodopolskich, a oznaczała nie zawsze szczere zainteresowanie, lecz także pozór i modę. Ludomania została zarejestrowana w Weselu S. Wyspiańskiego, jej owocem były m.in. inteligencko-chłopskie śluby.
Śmierć, spleen, nirwana – tematy poezji modernistów europejskich i polskich. Są wynikiem pesymistycznej filozofii i dekadenckiej postawy bierności i zniechęcenia. Narkotyczne pogrążenie się w nirwanie, poczucie spleenu, myśl o śmierci – to odpowiedź na nastrój schyłkowej epoki.
Filister – znienawidzony przez młodych artystów mieszczuch, dorobkiewicz, wściciel sklepu i nieruchomości lub urzędnik wyznający filozofię pieniądza. Obłudny, zakłamany, dbający o pozory i zniewolony konwencjami swego mieszczańskiego świata.
Zobacz: