Filozofia modernizmu to przede wszystkim trzy nazwiska.
- Schopenhauer tworzył na przełomie wieków XVIII i XIX, ale dopiero pod koniec stulecia przypomniano sobie o jego koncepcjach;
- Nietzsche;
- Bergson działali już w drugiej połowie stulecia.
Co ich łączy?
- Wszyscy trzej czuli, że trzeba szukać całkowicie nowych dróg rozwoju filozofii – odmiennych niż dotychczasowe. Całkowicie zwątpili w wartość dokonań swoich poprzedników, starali się „zacząć od samego początku”.
- Świadomość głębokiego kryzysu kultury – chcieli stworzyć ideę, którą można by przeciwstawić podstawowym założeniom dotychczasowej kultury.
- Ich tezy filozoficzne skupiają się często wokół idei dekadentyzmu: Schopenhauer jest jego piewcą, Nietzsche i Bergson starają się znaleźć drogi przezwyciężenia związanych z nim nastrojów.
Artur Schopenhauer
Arthur Schopenhauer
Podstawowym założeniem swojej filozofii uczynił tezę o istnieniu potężnego i wszechwładnego popędu życiowego, którego głównym celem jest zapewnienie ciągłości życia na ziemi. Popęd ten to zwierzęca siła, która decyduje o naszym życiu. Mamy tylko jedno zadanie – rozmnażać się, by życie trwało. Wszystko inne jest tylko złudnym wytworem popędu, który ma odwrócić uwagę…
Po co?
Abyśmy nie zdali sobie sprawy z kompletnego absurdu naszego istnienia i nie wyprowadzili w pole popędu życiowego, popełniając samobójstwo. Zamiast tego popęd sprawia, że pojawiają się przed nami kolejne cele i zadania, które chcemy wypełnić, marząc o szczęściu – kolejnej ułudzie stworzonej przez popęd. Osiągnięcie szczęścia jest całkowicie niemożliwe. Zamiast tego wciąż doświadczamy cierpień i rozczarowań – nasze życie jest zamkniętym kręgiem marzeń i bólu. Schopenhauer twierdził, że wszystkie nasze siły winniśmy wkładać w przerwanie tego kręgu – wyzwolenie się od cierpień.
Jak można to osiągnąć?
Według Schopenhauera istnieją trzy możliwości.
- Samobójstwo
Rozwiązuje problem, ale… pozbawia nas innych możliwości. Życie na ziemi jest, według filozofa, jedynym, którego możemy doświadczyć, więc szkoda go nie wykorzystać.
- Kontemplacja Piękna
Piękno kunsztownych wytworów sztuki może przynieść ukojenie w bólu, którego dostarczają nam piętrzone przez życiowy popęd rozczarowania. Schopenhauer uważa, że tworzenie jest jedyną formą aktywnego przeciwstawiania się popędowi, a kontemplacja dzieł sztuki – metodą ucieczki przed nim. Dlatego postulował ustanowienie szczególnej religii Piękna, a artystę nazywał kapłanem Sztuki – ocalającym odbiorcę przed cierpieniem.
- Wyzbycie się wszelkich dążeń, czyli stan nirwany
To najlepsza metoda wyrwania się z koła cierpień. Jeżeli uda nam się osiągnąć stan, w którym przestaniemy czegokolwiek chcieć i do czegokolwiek dążyć – wygraliśmy! Jeśli bowiem niczego już nie pragniemy, nie spotka nas żadne rozczarowanie – nie odczujemy nigdy cierpienia i popęd straci nad nami władzę. Zarazem będziemy całkowicie wolni i wewnętrznie czyści, w swoistym trwaniu między życiem a śmiercią. Ten stan nazwał nirwaną. Pojęcie zostało zaczerpnięte z filozofii Wschodu. W religii hinduskiej oznacza ono najwyższe piętro duchowego wtajemniczenia, wyzwolenie się spod władzy ciała i przeniesienie w stan między życiem i śmiercią.
Fryderyk Nietzsche
Podstawą jego koncepcji była destrukcja. Uważał, że fundamenty kultury europejskiej powinny zostać zburzone – i dopiero na ich gruzach należy zbudować coś nowego.
-
Odrzucenie moralności chrześcijańskiej
Nietzsche stanowczo sprzeciwiał się ideologii i etyce chrześcijańskiej. Twierdził, że przyjęcie jej przesłania jako podstawy moralności europejskiej było najważniejszym powodem stopniowego osłabiania się naszej kultury. Wartości, takie jak miłość, współczucie, altruizm, pokora uważał za godne pogardy – gloryfikowały słabość i bierność. Odrzucał także chrześcijańskie rozróżnienie dobra i zła, postulując ustanowienie tych wartości na nowo, w myśl zupełnie nowych kryteriów. Etykę chrześcijańską nazywał Nietzsche etyką niewolników, uważając za niegodne człowieka uzasadnienie życiowej bierności – fałszywą ucieczkę przed prawdziwymi problemami.
-
Nietzscheańska koncepcja sztuki
Nietzsche wyróżnił dwa wzorce twórczości i życia artystycznego:
- Apolliński czyli twórczość dążąca do klasycznego umiaru i ładu, charakteryzująca się chłodem ekspresji, precyzją, harmonią.
- I dionizyjski, czyli to, co powstaje w wyniku twórczego szaleństwa, co czerpie z najgłębszych pokładów świadomości. Twórczość gwałtowna, żywiołowa, nieokiełznana; nieuporządkowana i dysharmonijna struktura dzieła.
Wartość artystyczną reprezentowały obydwa wzorce. Nietzsche jednak skłaniał się ku Dionizosowi niż Apollinowi.
-
Koncepcja nadczłowieka
Nietzsche stworzył własną wizję człowieka. Wychowanie w duchu moralności chrześcijańskiej wytwarza w człowieku niewzruszony system zakazów i nakazów, który ogranicza jego działania, a przede wszystkim myślenie. Według filozofa o pełni człowieczeństwa świadczy dopiero zdolność przeciwstawienia się tym ograniczeniom i wyjścia poza nie. Jednostki, które potrafią żyć niejako ponad moralnością, w pełnej wolności duchowej, „poza dobrem i złem”, w oderwaniu od społecznego i kulturowego systemu norm, określał Nietzsche mianem panów lub nadludzi. Oni właśnie posiadali zdolność twórczego oddziaływania na świat. Pogardzał większością ludzi, uważając ich za bierny, pozbawiony wartości tłum, który nic istotnego swoim istnieniem do świata nie wnosi. Ludzie ci, wychowani w kulcie słabości i pokory, to bezkształtna, apatyczna masa, która nie powinna mieć zbyt wiele do powiedzenia. Nazywał ich podludźmi lub niewolnikami.
.
Henri Bergson
Poglądy tego filozofa miały duży wpływ zarówno na modernistów, jak i na twórców następnej epoki, dwudziestolecia międzywojennego. Spośród jego koncepcji największą popularność zyskały:
-
Intuicjonizm
Pogląd, który głosił, że świata nie można poznać ani rozumem, ani zmysłami. Posługiwanie się nimi dostarcza nam tylko rozmaitych złudzeń – nie jesteśmy bowiem w stanie uchwycić nieustannego ruchu rzeczywistości. Jedyną drogą „prawdziwego” poznawania rzeczywistości jest intuicja.
-
Élan vital (sita życiowa)
To podstawowa zasada istnienia. Przypomina biologiczny popęd. To potężny ładunek energii, napędzający nasze działania. Siła życiowa również wyznacza kierunek naszych poczynań – a zatem zdaniem Bergsona nie do końca jesteśmy w stanie decydować o swoim losie.
.
Literackie skutki modernistycznej filozofii
- Idea kontemplacji piękna głoszona przez Schopenhauera łączy się przede wszystkim z powszechną wówczas postawą dekadencką. Dobry przykład to Na wspak Huysmansa, którego bohater całe życie poświęca właśnie idei kontemplacji Piękna.
- Motyw nirwany, tajemniczej, wewnętrznej przystani spokoju i ukojenia, należy do ulubionych wśród modernistycznych poetów. Wykorzystuje go Baudelaire w swoich sonetach. Staje się on też później bardzo popularny w twórczości młodopolan z Tetmajerem na czele.
- Idea nadczłowieka, głoszona przez Nietzschego, obecna jest w świadomości artystycznej ówczesnych twórców i we wszystkich niemal programach literackich epoki. Rozróżnienie między nadludźmi i podludźmi przekładają oni na różnicę między artystami i resztą ludzi. Na ogół dokonywano połączenia Schopenhauerowskiej koncepcji artysty kapłana religii Piękna ze zmodyfikowanym nietzscheanizmem – wizją artysty nadczłowieka.
Zobacz:
Omów charakter, styl i założenia epoki modernizmu w Europie.