Nurty artystyczne modernizmu
Impresjonizm
Kierunek w sztuce, który wziął swą nazwę od słynnego płótna Moneta Impression Soleil levant (tzn. Impresja – wschód słońca). Impresjoniści, zwani również malarzami światła, zwracali szczególną uwagę na utrwalenie w obrazie ulotnego wrażenia, jaki wywarła na nich przelotna chwila. Stąd podporządkowanie przedstawionego świata nastrojowości i liryczności. Impresjoniści malują świat taki, jaki widzą w danej chwili, tworzą zamazane kontury, wprowadzają odważne barwy. W impresjonistycznym malarstwie jasne, pastelowe kolory dominują nad ciemnymi, plama nad kreską, a punkt nad linią.
Podobny styl wkradł się również do literatury za sprawą Paula Verlaine’a. Chodziło w nim przede wszystkim o zarejestrowanie w utworze impresji, czyli ulotnego wrażenia zmysłowego. Te ulotne wrażenia, stanowią bowiem podstawę poezji, one nadają jej smak. W impresjonizmie niezwykle ważne staje się uchwycenie nastroju wiersza, którego budowaniu służyła cała gama środków:
- synestezja – jednoczesne oddziaływanie na wszystkie zmysły odbiorcy, przemieszanie zmysłowych wrażeń. Starano się, by poezję nie tylko można było słyszeć, ale również czuć i widzieć.: np. kolor pachnie, a zapach lśni; przykład w znanym tytule: Melodia mgieł nocnych,
- muzyczność utworu – ulubione środki wyrazu to onomatopeje, upodobnienia, epitety barw i kształtów; osiągana za pomocą wyrazów dźwiękonaśladowczych, czyli onomatopej,
- plastyczność – charakterystyczne są kolory rozmyte, pastelowe, unikanie kontrastów i szybkiego ruchu.
Monet, Impresja – wschód słońca
Naturalizm
- Prąd literacki zapoczątkowany przez Emila Zolę w latach sześćdziesiątych XIX w. we Francji a następnie Guy de Maupassanta.
- Jest to głównie kierunek prozatorski i dramatyczny, w poezji ma wpływy raczej niewielkie (cechy naturalizmu znajdziemy w wierszu Baudelaire’a Padlina).
- Utwory naturalistyczne cechuje przedmiotowe podejście do człowieka, który jest w nich traktowany jako biologiczny obiekt badawczy, upodobanie do drastyczności, brak pruderii w opisie życia seksualnego.
- Zdaniem naturalistów zachowania człowieka warunkowane są przez czyste prawa biologiczne. Wpływy naturalizmu bez trudu dostrzeżemy w Chłopach Reymonta, nowelach Żeromskiego i Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej.
Symbolizm
- Nazwa prądu pochodzi od pojęcia symbolu – tajemniczego, wieloznacznego obrazu poetyckiego podlegającego różnym interpretacjom, nigdy natomiast niedającego się „wyjaśnić” do końca. Artyści tego kierunku chętnie operowali symbolem, czyli motywem, który prócz własnego, ma jeszcze znaczenie przenośne.
- I tak biały albatros staje się symbolem poety,
- krzak – samotnego artysty itd.
- Niektóre symbole (np. albatros) urosły do rangi alegorii (stałego, zawsze tak samo odczytywanego znaku). Przykłady w literaturze polskiej:
- Krzak dzikiej róży Jana Kasprowicza,
- Wesele Wyspiańskiego,
- w malarstwie polskim – obrazy Jacka Malczewskiego.
Dekadentyzm
- Kierunek zapoczątkowany w literaturze francuskiej, uformowany na początku lat osiemdziesiątych XIX w. W tym kierunku chodzi o treść przekazu – czyli o to, czy dany utwór jest wyrazem postawy dekadenckiej. A składają się na nią następujące elementy:
- poczucie kryzysu kultury europejskiej,
- zwątpienie we wszelkie ideologie,
- niewiara w możliwości poznawcze człowieka,
- a przede wszystkim przekonanie o nadchodzącym ostatecznym upadku sztuki i kultury zachodniego świata.
- Dekadenci chętnie odwołują się do filozofii Schopenhauera, zwłaszcza do koncepcji nirwany i religii Piękna.
- W Polsce dekadentyzm pojawił się w latach dziewięćdziesiątych XIX w.
Ekspresjonizm
- Ten prąd rozwinął się u schyłku modernizmu, w Polsce w okolicach roku 1900. Jego nazwa pochodzi od ekspresji, czyli wyrażania, eksplikacji uczuć.
- Ekspresjonizm to upodobanie do swoistej przesady i oscylowania pomiędzy skrajnościami:
- silnie skontrastowanego obrazowania,
- wyostrzonych kolorów,
- gwałtownego, szaleńczego ruchu.
- Utwór ekspresjonistyczny aż kipi od obrazowych metafor, dominują w nim krzyczące barwy, a wszystko razem sprawia wręcz wrażenie przerysowania.
- Pamiętaj o nim, gdyby przyszło interpretować hymny Jana Kasprowicza lub wiersze Tadeusza Micińskiego.
Jak znaleźć i wskazać w tekście naturalizm?
- Naturalizm jest tendencją końca wieku XIX, za jego literackiego ojca uważa się Emila Zolę.
- Był to nurt, który ukazywał ciemną stronę życia ludzkiego – nędzę, głód warstw niższych, chorobę, śmierć, a także fałsz, obłudę życia i charakterystykę tzw. marginesu społecznego wielkich miast – prostytucję, złodziejstwo, środowiska przestępcze.
- Powieść naturalistyczna przedstawia losy ludzkie jak materiał badań, na wzór nauk biologicznych, eksponuje biologizm człowieka, bierze pod uwagę kwestię dziedziczności.
Cechy wskazujące, że masz do czynienia z nurtem
- Opisy nieukrywające drastycznych szczegółów: nędzy, choroby, fizjologii; omijane nawet przez realistów ze względów estetycznych.
- Temat dziedziczenia, genetyki, pokoleniowego przejmowania cech.
- Seksualność.
- Bliskość człowieka i natury – ale nie jako pięknego tła, ale pewnej matrycy naturalnych procesów, które dotyczą też człowieka.
Przykłady w lekturach
- Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
- Naturalistyczny jest opis pani Dulskiej (zwróć uwagę na niechlujny szlafrok, odstręczające od niej szczegóły).
- Autorka podkreśla genetyczne dziedzictwo – „dulszczyzna” jest niejako zakodowana, dotyczy Zbyszka i córek Dulskiej.
- Cechą naturalizmu wykazują się dyskusje Meli i Hesi na tematy tabu, np. „skąd się biorą dzieci”, czy zachowania Zbyszka, kwestia ciąży służącej.
- Kompozycja – Moralność… jest przykładem dramatu naturalistycznego.
- Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, Rozdzióbią nas kruki, wrony…
- Naturalistyczny opis biedoty warszawskiej w Ludziach bezdomnych.
- Opis życia górników w Zagłębiu (Ludzie bezdomni).
- W Rozdzióbią nas kruki, wrony… opisy zwłok Winrycha, zdechłego konia, ataku wron są typowo naturalistyczne.
- Władysław Reymont w Chłopach
- Instynkt, seksualizm Jagny – bardziej biologiczny niż duchowy, ukształtowanie tej postaci, porównanie jej do płodnej ziemi – najważniejszy przejaw naturalizmu.
- Bliskość przyrody i jej naturalnych procesów – współuczestniczenie w życiu ludzkim.
- Drastyczne opisy, np. scena, w której Kuba obcina sobie nogę.
- Związek człowieka z naturą, przywiązanie chłopa do ziemi, wynikający z tego sposób życia – to także cecha typowa dla naturalizmu.
Jak znaleźć i wskazać w lekturach impresjonizm?
Impresjonizm to cecha epoki, tak ważna, że choć zrodziła się w sztukach plastycznych, wkradła się do literatury i wpłynęła na jej kształt.
- Głównym założeniem impresjonizmu jest przekonanie, że sztuka jest indywidualną, subiektywną wizją twórcy, przekazem wrażenia. Impresjoniści w swojej twórczości starali się uchwycić przelotne, przemijające chwile.
- Celowo zacierali kontury przedmiotów i na ich powierzchni starali się ukazać grę świateł i cieni, swoje wizje i odczucia.
Impresjonizm w literaturze Młodej Polski znajdziesz w:
- poezji (Kazimierz Przerwa-Tetmajer Melodia mgieł nocnych),
- Chłopach Reymonta,
- Ludziach bezdomnych Żeromskiego.
Szukaj tam opisów przyrody, ale pokazanych przez pryzmat odczuć jednostki, widzianych oczami podmiotu, nierealistycznych. Dalej: odrealnienia, ulotności, epizodyczność w prozie.
W tekście literackim szukaj:
- Opisów pejzażu, w którym nie tyle chodzi o realistyczne przedstawienie tego, co jest – ile obrazu, jaki w danej chwili widzi autor.
- Główną rolę odgrywają jego wrażenia, krajobraz może mieć rozmyte kontury, mgliste barwy, nie musi idealnie odtwarzać rzeczywistości, lecz wizję artysty.
- Twórca dąży do ukazania zmienności, względności tego, co obserwujemy.
- Ważną rolę odgrywa nastrój tekstu – najczęściej melancholii, nostalgii, refleksji, jaką wzbudza pejzaż.
- Tropem obecności impresjonizmu jest synestezja – zabieg przenoszenia jednych wrażeń zmysłowych na inne. I tak kolor otrzymuje zapach, zapach, dźwięk itp.
- W powieści impresjonizm przejawiał się głównie w luźnej kompozycji, w zestawieniu niepowiązanych ze sobą scen i epizodów, użyciu mowy pozornie zależnej w narracji, obecności malarskich, impresjonistycznych opisów.
Przykład poetycki
Podręcznikowym przykładem impresjonizmu w literaturze Młodej Polski jest wiersz Kazimierza Przerwy-Tetmajera Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym). Wszystkie środki poetyckie, jakich użył autor w tym wierszu, służą jednemu celowi – wywołaniu efektu zwiewności, lekkości i zmienności nocnych mgieł nad Czarnym Stawem Gąsienicowym.
- Skoro typową cechą opisu impresjonistycznego jest rejestrowanie chwili, jej ulotności – tak jest właśnie w przypadku mgieł, które „tańcząc”, zmieniają swój wygląd, a także wygląd otoczenia, zamglony krajobraz ma zatarte kontury.
- Cechą pejzażu impresjonistycznego jest też jego amorfizm – odrealnienie, brak konkretnych kształtów przedmiotów. Krajobraz górski został opisany nocą, dlatego dodatkowych efektów malarskich dostarczył świecący księżyc – gra światła i cienia powoduje, że mgły wyglądają jak zwiewne tancerki.
Przykład w prozie
- Władysław Stanisław Reymont w Chłopach wykorzystuje impresjonizm, aby opisać przeżycia bohaterów. Umożliwia to ukazanie chwilowych nastrojów, zmienności uczuć, gry namiętności. Reymont dokonuje typowego dla poetyki impresjonistycznej zabiegu psychizacji krajobrazu. Ale także używa techniki impresjonizmu, tworząc opisy przyrody – ukazując jej zmienne piękno, chwilowość i ulotność wrażeń.
- Stefan Żeromski Ludzie bezdomni – luźna fragmentaryczna kompozycja: fabuła tego utworu składa się z czterech epizodów z życia głównego bohatera, które rozgrywają się w Paryżu, Warszawie, Cisach i Zagłębiu. Jako wspomnienia pojawiają się wątki z dzieciństwa Judyma, ale pełno w nich niedomówień, tajemnic, niektóre rozdziały są tak autonomiczne, że mogłyby funkcjonować jako samodzielne utwory – np. Swawolny Dyzio to opowiadanie, które Żeromski napisał jeszcze przed powstaniem powieści Ludzie bezdomni, a potem włączył je do utworu.
- Zastosowanie impresjonistycznej metody opisu można dostrzec także w opisach przyrody. Niektóre rozdziały książki, na przykład Smutek czy Przyjdź, służą tylko pokazaniu chwilowych nastrojów bohatera i mają charakter liryczno-poetycki.
Gatunki literackie epoki
- Powieść modernistyczna – subiektywizm i liryka narracji, brak spójności wątków, dygresje, otwarta kompozycja. Tak nie pisali realiści – ale tak pisał Stefan Żeromski.
- Powieść psychologiczna – pierwszą polską powieść tego rodzaju napisał Antoni Sygietyński – Na skałach Calvados, właśnie w tej epoce.
- Dramat symboliczny – w polskiej dramaturgii, głównie za sprawą Stanisława Wyspiańskiego i narodowego dramatu jaki stworzył – Wesela.
Zobacz: