Chłopi Władysława Reymonta
Gatunek
W zakresie gatunku Chłopi są dziełem wielowarstwowym:
- Powieścią realistyczną są w tej warstwie, która dotyczy obyczajowości, hierarchii społecznej na wsi, stosunku dwór – wieś, sytuacji ekonomicznej chłopów, a nawet w obserwacji ludzkiej psychiki. Są to często partie opisowe – zestawy realistycznych, zgodnych z rzeczywistością obrazów wsi.
- Są epopeją.
- Istnieją w powieści elementy, które stwarzają naturalistyczny wymiar dzieła. Jest to: podporządkowanie życia ludzi rytmowi przyrody; eksponowanie roli, jaką odgrywa w życiu człowieka popęd płciowy, na przykładzie Jagny; liczne fragmenty o naturalistycznym wydźwięku, jak np. epizod, w którym Kuba obcina sobie nogę.
- Elementy impresjonizmu i symbolizmu ujawniają się w opisach. Malarskość, dobór kolorów, perspektywiczne spojrzenie – to wyznaczniki impresjonizmu. Istnieją w utworze także sceny symboliczne – najlepszym przykładem jest śmierć Boryny, wiosną, na polu – czyli na ziemi, z którą związane było jego życie i związać się musiała jego śmierć.
Dlaczego powieść Reymonta Chłopi możemy nazwać epopeją?
Oto skrót najważniejszych wydarzeń
- Ślub starego Macieja Boryny z Jagną.
- Spór Macieja z Antkiem o schedę i o Jagnę – Antek wraz z rodziną wyprowadza się z domu.
- Romans Jagny z Antkiem.
- Bójka o las z dworskimi (do lasu chłopi mieli prawo na zasadzie popańszczyźnianych serwitutów, pan rozpoczął wyrąb drzew, czym wzbudził bunt i protest chłopów; doszło do bitwy i uwięzienia lipieckich chłopów).
- Uwięzienie mężczyzn.
- Choroba i śmierć Boryny (pełna wiosna).
- Powrót mężczyzn z więzienia.
- Liczne romanse Jagny: m.in. z wójtem, z młodym księdzem Jasiem, co wzbudziło gniew gromady lipieckiej.
- „Wywózka” Jagny na gnoju – wykluczenie jej ze społeczności wiejskiej.
Osią fabularną jest konflikt Macieja i Antka Borynów. Dwie namiętności powodują tę rodzinną nienawiść: kobieta (Jagna, której obaj pożądają) i ziemia (scheda rodzinna, do której Antek jako syn ma prawo).
- Ciąg fabuły – to warstwa świąt dorocznych, odpustów, obrzędów i obyczajów. Nie są one bynajmniej tłem akcji. Oto obserwujemy rok obyczajowo-obrzędowo-liturgiczny, który składa się z powtarzalnych zwyczajów, wróżb, przesądów – a one organizują życie wsi. Przykładem wydarzeń tej warstwy fabularnej są: Boże Narodzenie, Wielkanoc, odpust.
- Warstwa fabuły – to rytm pór roku – kolejnych etapów prac rolniczych związanych z odpowiednią porą: wiosną, jesienią itd. Rytm przyrody i prace w polu są silnie związane. Tu wymienimy: wykopki czy żniwa – jako ważne, niezmienne wydarzenia roku regulujące życie ludzi na wsi.
Wyżej wymienione warstwy fabularne nakładają się na siebie i tworzą spoistą całość – nierozerwalny związek działań człowieka, jego obyczaju i przyrody.
W efekcie obserwujemy, że:
- świat taki nie ma początku i końca, wszystko co ważne jest w nim niezmienne i powtarzalne – święto i praca człowieka,
- losy indywidualne człowieka są uzależnione od społeczności, w której istnieje, od jej praw i jej pracy,
- człowiek żyje w pełnym zespoleniu z przyrodą i odwiecznym prawem tradycji.
Zaprezentuj zawartość treściową powieści Reymonta pt. Chłopi
Chłopi Reymonta to powieść realistyczna
Boć wokoło żyli ludzie, była wieś, życie wrzało zwykłym głębokim bełkotem, pluskało jako ta woda bieżąca, rozlewało się wciąż jednakim, bujnym, rzeźwym strumieniem. Lipce żyły zwykłym, codziennym życiem: a to chrzciny wyprawiali u Wachników; zrękowiny odbywały się u Kłębów, choć i bez muzyki, ale zabawiali się, jak na adwent przystało; to znowu zmarło się komuś, bodaj że temu Bartkowi, którego to po kopaniach zięciaszek tak pobił, że chyrlał, kwękał, aż się i przeniósł do Abramka na piwo; to Jagustynka zapozwała znowu dzieci do sądów o wycugi; to insze jeszcze sprawy szły, drugie, a w każdej niemal chałupie coś nowego; że naród miał o czym radzić, z czego się śmiać albo i markocić; a zaś po różnych chałupach w długie wieczory zimowe zbierały się kobiety z kądzielą na oprzęd – co tam śmiechu było, mój Jezus, co zabawy, co gadek, co krzykań, że aż po drogach szły te gzy wesołe! A wszędy co swarów, przyjacielstw, zmawiań, zalecanek, wystawań przed chałupami, krętaniny, bijatyk, przemawiań uciesznych – jakoby w tym mrówczym albo pszczelnym rojowisku – że ino huczało w chałupach.
A każden żył po swojemu, jak mu się widziało, jak mu sposobniej było, a społecznie z drugimi, jak Pan Bóg przykazał.
O realizmie utworu decydują:
- Panoramiczny obraz społeczności wiejskiej,
ukazanej w pełnym rozwarstwieniu. Czynnikiem określającym mieszkańców Lipiec jest status majątkowy. Wyróżniamy zatem wśród społeczności chłopskiej warstwę najbogatszą (Boryna), średnio zamożną (Dominikowa, Jasiek Przewrotny), małorolną (Kłębowie, Kozłowie), komorników (Jagustynka, Agata, Stachowie) i parobków (Kuba, Witek). Wielkość majątku, liczba posiadanych morgów była czymś niezwykle istotnym, wyznaczała pozycję wśród reszty mieszkańców, a nawet określone miejsce w kościele, gdzie najbliżej ołtarza stali najbogatsi gospodarze. Do nich też należało podejmowanie decyzji dotyczących najistotniejszych spraw wiejskiej gromady.
- Bogate opisy prac polowych, obyczajów i obrzędów liturgicznych.
Ukazują one społeczność lipiecką jako odrębną formację kulturową, hołdującą odwiecznemu porządkowi natury i kultury. Autor prezentuje je nadzwyczaj dokładnie, eksponując te elementy, które wyróżniają chłopów spośród innych warstw społecznych (na przykład: ścinanie kapusty, przędzenie wełny i lnu, przygotowanie zasiewów, chodzenie z niedźwiedziem, święcenie pól, targi, jarmarki, odpusty, zrękowiny, oczepiny i inne). Wieś bywa zarówno bajecznie kolorowa od święta, jak i szara, zwyczajna na co dzień.
- Konflikty natury społecznej, ekonomicznej lub etycznej. Wypełniają warstwę fabularną powieści, wnosząc do niej elementy dramaturgii, a niekiedy nawet grozy. Są to:
- Konflikt między wsią a dworem. Odsłania realia wsi pouwłaszczeniowej, która nie chce zrezygnować z prawa do serwitutów.
- Konflikt wewnątrz warstwy chłopskiej pomiędzy gospodarzami a komornikami. Uwydatnia się podczas pomocy innych wsi dla Lipiec, kiedy to ksiądz „Dobrodziej” zapewnia ją jedynie możnym chłopom.
- Konflikty rodzinne o podłożu ekonomicznym; Ich przykładem może być spór Macieja Boryny z synem Antkiem lub Dominikowej z Szymkiem. Rodzice jak najdłużej wzbraniali się przed przekazaniem ziemi dzieciom, obawiali się bowiem utraty swej pozycji we wsi, a także źródła utrzymania, dzieci natomiast potrzebowały warsztatu pracy. Konflikty te dopełniają także charakterystyki bohaterów, eksponując takie cechy, jak chciwość, gwałtowność, temperament.
- Konflikty na płaszczyźnie moralnej; Wprowadza je do powieści postać Jagny, która łamie zasady etyki ustanowione przez wiejską społeczność i płaci za to poniżeniem i wygnaniem.
- Kwestie narodowe. W powieści na prawach aluzji funkcjonuje wiele odwołań do czasów powstania styczniowego, przeszłość powstańczą mają takie postacie, jak Boryna, Kuba i pan Jacek (brat dziedzica). Powstanie staje się symbolem solidaryzmu społecznego, mimo dzielących bohaterów różnic stanowych i majątkowych. Problem narodowy wiąże się również z tajemniczą postacią Rocha – emisariusza, który snuje piękne opowieści o dawnych dziejach ojczyzny, chcąc rozbudzić wśród chłopstwa poczucie tożsamości narodowej. Powraca także przy wprowadzeniu wątku polskiej szkoły w Lipcach.
Są zatem Chłopi bez wątpienia dziełem realistycznym, o dużych walorach poznawczych. Jednak nie jest to utwór jednowymiarowy i jego funkcja nie ogranicza się tylko do nakreślenia panoramicznej wizji społecznej, którą ożywia burzliwy romans dwojga kochanków. Realizm dominuje przede wszystkim w pierwszym tomie powieści. Tam, nie szczędząc czytelnikowi detali, dokładnie dzień po dniu rejestruje autor wiejskie bytowanie. Z tej konwencji rezygnuje jednak w następnych częściach. Konstrukcja czasu w utworze sugeruje, że powieść Reymonta zmierza w kierunku innych jakości artystycznych.
Chłopi Reymonta to powieść naturalistyczna
Wiele elementów wskazuje na to, iż można odczytać dzieło Reymonta w wymiarze naturalistycznym:
- Kompozycja utworu
w symboliczny sposób obrazuje rytm natury. Powieść składa się z czterech części odpowiadających kolejnym porom roku. Podział ten podkreśla bezwzględne uzależnienie człowieka od przyrody. To ona wyznacza mu zakres jego obowiązków i sferę przyjemności. Apodyktyczna i bezdusznie konserwatywna każe mu wiosną wychodzić w pole, latem pracować przy żniwach, jesienią zbierać plony, a zimą odpoczywać. Jest również reżyserem nastrojów i doznań człowieka. Zimą pozwala mu na lenistwo, senność, opieszałość, bo sama na chwilę zamiera, wiosną jednak budzi go do życia, daje energię i zapał.
- Naturalistyczna koncepcja człowieka,
nakazująca traktować go jako integralną część przyrody, podporządkowaną prawu walki o byt, zdeterminowaną przez popęd biologiczny. Uwydatnieniu tej treści służy wprowadzenie konfliktów o ziemię oraz kreacja postaci Jagny, której miłość zostaje potraktowana jako nieokiełznany instynkt biologiczny.
- Naturalistyczny sposób obrazowania.
Przejawia się surowością opisu, epatowaniem czytelnika szeregiem odrażających detali, przywoływaniem drastycznych scen. Za przykład może posłużyć fragment, w którym Kuba obcina sobie nogę, lub scena finalna, przedstawiająca wywózkę Jagny na wozie z gnojem.
Przykłady:
- Kuba leżał bezwładny, dychał coś niecoś i rzęził przez zwarte zęby, że trzeba było je nożem podważać, by mu nieco wody wlać do gardła.
- Nogę miał przerąbaną w kolanie, ledwie się trzymała się na skórze i obficie krwawiła. Na progu czerwieniły się plamy krwi i leżała okrwawiona siekiera, a taczalnik do naostrzania, któren zawsze stał pod okapem stajni, walał się teraz pod progiem.
Chłopi Reymonta to powieść mitologizująca
Do odczytania Chłopów jako powieści wprowadzającej mitologizację chłopskiego bytowania zachęca Kazimierz Wyka. Jest to interpretacja zmierzająca do odsłonięcia najbardziej uniwersalnego planu znaczeń utworu. Autor pracy wyodrębnia w strukturze powieści cztery wewnętrzne porządki:
- fabularny – rozpoczyna go scena opisująca padnięcie krowy Borynów, kończy scena wygnania Jagny ze wsi;
- prac polowych – zaczyna go opis wykopków, zamyka obraz żniw;
- obrzędowo-liturgiczny – otwiera go opis jarmarku na świętą Kordulę, kończy prezentacja odpustu na świętego Piotra i Pawła w czerwcu;
- egzystencjalny – rozpoczyna go opis śmierci Kuby, zamyka śmierć Agaty.
Pierwszy i ostatni porządek przebiegają tylko w jednym kierunku, są nieodwracalne. Drugi i trzeci odznaczają się rytmem, cyklicznością. Co roku społeczność wiejska powtarza te same prace w polu i uczestniczy w takich samych obrządkach. Rytm obrzędowo-liturgiczny przynależny do sfery kultury jest jeszcze bardziej rygorystyczny niż rytm prac polowych. O ile bowiem kaprysy pogody mogą przyspieszyć lub opóźnić niektóre zajęcia rolnicze, o tyle kalendarz świąt jest z góry ustalony i nic mu nie może przeszkodzić. Pozostaje zapytać, jaka jest wzajemna relacja wymienionych porządków?
Związek funkcjonalny między tokiem a rytmem – pisze Kazimierz Wyka – daje się określić i zrozumieć jeżeli […] założyć, że aintelektualna, ale niesłychanie mocno zakorzeniona u tego twórcy filozofia życia oparta była na świadomości toku, przemijania, na nieuchronnym następstwie śmierci po życiu. […] Filozofia pozbawia pociechy i konsolacji. […] Rolę konsolacyjną w stosunku do takiej filozofii życia pełni przeświadczenie, że istnieć może rytm pozbawiony tej nieuchronnej konieczności. Taki rytm kreują drugi i trzeci porządek wewnętrzny „Chłopów”.
A zatem te dwa ciągi cykliczne łagodzą nieco świadomość grozy przemijania, przede wszystkim jednak wpisują powieść w przestrzeń mitu, upodabniając dzieje bohaterów do czegoś wiecznego i trwałego. Efekt ten wzmacnia ponadto osadzenie akcji w tak zwanym bezczasie historycznym, tak naprawdę bowiem do końca nie wiadomo, kiedy dokładnie rozgrywają się powieściowe wydarzenia. Pośród skrupulatnie opisanych świąt i wszelkiego rodzaju obrządków liturgicznych pominął autor dzień Nowego Roku. Zabieg ten wydaje się celowy. Dzięki niemu przedstawia pisarz ciąg wydarzeń fabularnych podporządkowanych nie konkretnej dacie, ale rytmowi natury z jednej strony, a porządkowi kultury z drugiej. Umiejscawia tym samym rzeczywistość powieściową w przestrzeni czasu kolistego, powracającego corocznie na zasadzie kołowrotu, a zatem sugeruje, że to, co przedstawia, działo się kiedyś, dzieje się teraz i będzie dziać się zawsze, nic bowiem nie jest w stanie zachwiać ani cyklu pór roku, ani odwiecznego rytmu religii. Trafnym komentarzem do tejże koncepcji mogą być słowa niemieckiego filozofa Nietzschego:
Wszystko idzie, wszystko powraca; wiecznie toczy się koło bytu, wszystko zamiera, wszystko zakwita: wiecznie rok bytu bieży…
Nie tylko wpisanie świata przedstawionego w próżnię historyczną odbiera opisywanym wydarzeniom znamiona realizmu, sprawia to również efekt zamknięcia przestrzeni powieści – świąteczne procesje zakreślają symbolicznie przestrzeń Lipiec, odcinając je od reszty świata. Nie ma także mowy o innych miastach leżących w pobliżu wsi, takich jak choćby Łowicz czy Łódź. Autor nie wspomina także o istnieniu torów kolejowych. Taka konstrukcja czasu i przestrzeni upodabnia lipiecką społeczność do zbiorowości archaicznej, pierwotnej, prawie mitycznej, poddanej bowiem tylko rytmowi pracy w polu i porządkowi obrzędowo-liturgicznemu, powracającemu na zasadzie kołowrotu. Wiejskiemu bytowaniu nadaje się rangę wyjątkową, a chłopska praca, wypływająca z głębokiego i odwiecznego związku z ziemią, zostaje znobilitowana i zsakralizowana.
Zgoła nabożna i święta cichość ogarnęła pola, jakby się rozpoczęło nabożeństwo w tym niezmierzonym kościele. Naród w pokorze przywarł do zagonów, ścichnął i ze wzdychem serdecznym rzucał święte, rodne ziarna, posiewał trud na plenne jutro, matce ziemi oddawał się wszystek i z dufnością.
Sama zaś fabuła, oparta częściowo na schemacie romansu, stanowi w rezultacie opowieść o charakterze archetypowym; miłość, nienawiść, namiętność, zazdrość, pożądanie, zdrada – to uczucia i zachowania wypełniające przestrzeń powieści. Upodabniają po części bohaterów do postaci mitycznych, niosących uniwersalne sensy. Główny wątek powieści, osnuty wokół postaci Jagny, Macieja Boryny i jego syna Antka, zawiera elementy jednego z najbardziej znanych mitów – opowieści o wojnie trojańskiej. Zwrócił na to uwagę szwedzki krytyk Böök, który w związku z przyznaniem Reymontowi Nagrody Nobla pisał:
Stary kmieć Boryna włada autokratycznie w swej zagrodzie, a mieszkańcy wsi patrzą nań z szacunkiem: jest on niejako przywódcą ludu, jak ongiś achajscy książęta. Lipce mają swoje zebrania gminne, swoich bohaterów jak owe greckie państewka. Piękna Helena, zarzewie wojny i zniszczenia, źródło fatalnej katastrofy, zwie się w powieści Reymonta – Jagusią, jest ona równie nęcąca, wiarołomna, a przecież przez wszystkich pożądana, jak spartańska królowa.
Zabieg mitologizacji, tak wszechobecny w utworze, pozwala odczytać go w uniwersalnym wymiarze i zapewne to on zadecydował w głównej mierze o przyznaniu Reymontowi Nagrody Nobla.
Chłopi jako epopeja
Tę interpretację pociąga za sobą opisany wcześniej zabieg mitologizacji, który wiejskiemu bytowaniu nadaje wymiar święty i uwznioślający. A eposy to przecież dzieła głoszące apoteozę, świadczące o potędze i świetności danej społeczności. Dzieło Reymonta napisane, co prawda, prozą, a nie wierszem, zdaje się jednak spełniać wymogi gatunku.
- To przede wszystkim panoramiczna wizja zbiorowości chłopskiej w pełnym jej rozwarstwieniu. Pisarz zaznacza każdy aspekt jej bytowania, zarówno ten związany ze sferą pracy, jak i odpoczynku.
- Kreśli obraz społeczności w momencie dla niej zwrotnym – pewne formy życia ulegają dekompozycji; po śmierci starego Boryny Antek nie uzyska już takiej pozycji we wsi, jaką miał niegdyś ojciec. Kruszy się więc struktura społeczna oparta na silnej, autokratycznej władzy najbogatszego gospodarza.
- Ważnym punktem w dziejach wsi jest walka z dworskimi o las, której efekt, pomyślny dla chłopów, w dużej mierze decyduje o ich przyszłym życiu. Zresztą bitwa ta może stanowić świetny przykład sceny batalistycznej, tak charakterystycznej dla epopei.
- Inny element typowy dla tego gatunku to rozbudowane, pełne detali opisy. Nie brakuje ich w powieści Chłopi – obrazy prac polowych, obyczajów, obrzędów zostały oddane z wiernością szczegółu. Na prawach retardacji wstrzymują akcję, budując tym samym napięcie czytelnika.
- Formalne cechy epopei w powieści to na przykład obszerne opisy przyrody z personifikacjami, animizacjami, z porównaniami homeryckimi:
Jakoś wnet po świętej Barbarze, patronce dobrej śmierci, o cichym, omdlałym zaraniu spadły pierwsze, krótkie, trzepotliwe wiatry; obleciały ziemię ze skowytem, jako te psy węszące tropu, gryzły zagony, warczały w krzakach, poszarpały śniegi, potarmosiły sady, poomiatały ogonami drogi, wytarzały się po wodach i milczkiem urwały kajś niekajś co starszych strzech i ogrodzeń i jęły się zwijać a ze skomleniem uciekać na bory.
Wielu wymogów formalnych epopei dzieło Reymonta jednak nie spełnia i należy o tym pamiętać.
- Dotyczy to przede wszystkim sfery narracji. W klasycznym eposie występował obiektywny narrator, który z dystansem epickim prezentował i komentował wydarzenia. Chłopi wprawdzie takiego narratora mają, ale nie jest to jedyny „opowiadacz” – oprócz niego funkcjonują jeszcze dwie postacie: młodopolski stylizator i wsiowy gaduła.
- Ten pierwszy ujawnia swą obecność w partiach opisowych, gdzie posługuje się typowymi dla modernistycznej poetyki środkami. Kreśli obrazy kunsztowne, nastawione na wywołanie u odbiorcy doznań estetycznych.
- Drugi z narratorów, nieco familiarnie nazwany wsiowym gadułą, przynależy do świata przedstawionego powieści, brakuje mu tym samym dystansu wobec niego, opowiada zatem w sposób gawędziarski, ciepły, identyfikując się poniekąd z rzeczywistością utworu. Sprzyja temu również język, jakim się posługuje, zawierający elementy stylizacji gwarowej.
- Brakuje więc dziełu Reymonta w wielu fragmentach tak charakterystycznego dla eposu podniosłego stylu. Wiele tu efektów komicznych, rubasznych, wywodzących się z ludowej tradycji kultury śmiechu.
Jednakże naruszenie niektórych reguł epopei wcale nie przeszkadza, aby utwór Reymonta uznać za młodopolską realizację tego gatunku. Nie chodzi przecież o skrupulatne i rygorystyczne podporządkowanie zasadom poetyki, lecz o ogólną wymowę powieści.
- Trudno bowiem powiedzieć, że Chłopi Reymonta nie są rozległą, rozbudowaną opowieścią o dziejach społeczności wiejskiej ulegającej ogólnym przemianom. Opowieść ta przynosi w efekcie pochwałę chłopskiego bytowania. Ta apoteoza wpływa z faktu, iż mimo przeobrażeń, jakie dokonują się w strukturze wsi i mentalności jej mieszkańców, społeczność wiejska pozostaje wierna ziemi i tradycji.
Poetyka powieści
Każdy wątek doprowadzony jest do końca i ukazany ze wszystkimi szczegółami. Widać tu doskonałą szkołę klasycznego realizmu.
Są w powieści precyzyjne opisy wiejskiej rzeczywistości (jarmark w Tynowie, chłopskie Zaduszki z rzucaniem chleba na groby), ale odzwierciedla ona również inne tendencje typowe dla prozy młodopolskiej. Jest syntezą naturalizmu, impresjonizmu i symbolizmu, obecne są w niej wątki ekspresjonistyczne. Jeśli chodzi o kompozycję, utwór dzieli się na cztery części, odpowiadające porom roku. Całe chłopskie życie podporządkowane jest pracy na roli. Jego rytm wyznaczają żniwa, kopanie ziemniaków, zbieranie kapusty. Ziemia nie może czekać – gdy po aresztowaniu mężczyzn w wyniku bójki w borze w Lipcach brakuje rąk do pracy, z pomocą przychodzą gospodarze z innych wsi.
Gdzie jeszcze widać wpływy naturalizmu?
W opisach walki o byt: w obrazach głodu na przednówku, smutnego losu komorników, scenach bicia parobków przez Borynę. W podkreślaniu „stadnego” charakteru życia wsi – tak jak zwierzęca gromada ma swojego przywódcę, którym jest najsilniejszy samiec, Maciej Boryna. I oczywiście w traktowaniu ludzkiej seksualności, którą uosabia Jagna.
Wpływy impresjonizmu i symbolizmu
dostrzegamy głównie w opisach przyrody, nasyconych emocjami, zbliżonych do liryki (opis „najmilszych, krótkich, nagrzanych” letnich nocy, ekspresjonistyczny opis wiosennej burzy).
Nie wszystkie wydarzenia rozgrywają się na naszych oczach. Opowiadający o nich narrator przyjmuje, zależnie od sytuacji, jedną z trzech ról: młodopolskiego stylisty (na przykład w symbolicznym opisie śmierci Macieja Boryny), wiejskiego gaduły (opowiadanie o stworzeniu przez chłopa wołu) lub realistycznego obserwatora (w opisach obrzędowości). Czytając utwór, ulegamy złudzeniu, że jest on napisany gwarą, ale to nieprawda. Obejmuje ona zaledwie dwadzieścia procent tekstu, reszta to język literacki.
Reymont okazał się mistrzem stylizacji: doskonałe efekty uzyskał, wplatając do tekstu przenośnie i porównania zaczerpnięte z życia przyrody (Hanka jest „jak ćma”, Jagusia to „młoda jałowica”, Antek – „chłop jak smok”), wprowadzając typowo ludowy humor (pieśni i przyśpiewki) oraz drobne, ale sugestywne środki językowe (na przykład zamiast „który” konsekwentnie pojawia się słowo „któren”, zamiast „tylko” – „ino”, zamiast „jako” – „kiej”). Znamienne, że powieść rozpoczyna się od słów „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”, a kończy zdaniem: „Ostańcie z Bogiem, dobra kobieto”. W ten sposób pisarz nie tylko spiął akcję swego rodzaju klamrą kompozycyjną, ale również wprowadził do książki żywioł religijności, która stanowiła przecież nieodzowny składnik mentalności chłopów.
Przy jakich tematach powołać się na Chłopów?
- Przede wszystkim przy tematach podejmujących zagadnienia wsi i jej mieszkańców, wymagających nakreślenia obrazu wiejskiej zbiorowości wraz ze wszystkimi jej problemami. Repertuar utworów jest tu rozległy, począwszy od średniowiecznej Satyry na leniwych chłopów, renesansowej Krótkiej rozprawy… Mikołaja Reja, Pieśni świętojańskiej o Sobótce Jana Kochanowskiego czy Żeńców Szymona Szymonowica, przez bogatą pod tym względem nowelistykę pozytywistyczną, młodopolskie Wesele Stanisława Wyspiańskiego, aż po utwory bardziej współczesne, takie jak Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza, gdzie groteskowo została ujęta „kwestia chłopska”, Na wsi wesele Marii Dąbrowskiej, Konopielka Edwarda Redlińskiego czy powieści Wiesława Myśliwskiego i inne. Należałoby tu zwrócić przy okazji uwagę na różne ujęcia tego tematu: satyryczne, idylliczne, realistyczne, groteskowe, mitologizujące itp.
- Przy tematach odnoszących się do epopeicznych ujęć świata przedstawionego. Można by zestawić tę barwną epopeję życia chłopskiego z Panem Tadeuszem – epopeją szlachecką czy epopeją ziemiańską, jak Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej lub Noce i dnie Marii Dąbrowskiej.
- Przy tematach podejmujących kwestię tradycji i jej roli w życiu człowieka. Tutaj wybór byłby podobny jak w przypadku poprzedniego tematu. Należałoby „dorzucić” jeszcze np. Szczenięce lata Melchiora Wańkowicza, Ogród fraszek Wacława Potockiego, Opis obyczajów Jędrzeja Kitowicza.
- Przy tematach o charakterze teoretycznoliterackim, dotyczących kwestii mityzacji czy mitologizacji świata przedstawionego. Temat ten grupowałby utwory nawet bardzo odległe pod względem podejmowanej w nich problematyki, takie jak: Sklepy cynamonowe Brunona Schulza, Kronika wypadków miłosnych i Sennik współczesny Tadeusza Konwickiego, Świat. Poema naiwne Czesława Miłosza czy A jak królem, a jak katem będziesz Tadeusza Nowaka.
- Przy tematach odnoszących się do charakterystyk postaci. Nie wolno zapominać, że Chłopi Reymonta stanowią galerię ciekawych kreacji literackich, niejednoznacznych, wielowymiarowych. Wśród nich wyróżnia się postać Jagny, wyrastająca ponad przeciętną zbiorowość chłopską. Wiele kontrowersji budzi jej zachowanie, prowokuje do dyskusji.
- Przy tematach, które nakazują poszukiwać obecności wątków i motywów mitologicznych w tekstach bardziej współczesnych. Chłopi Reymonta są przykładem wykorzystania mitu o wojnie trojańskiej czy mitu agrarnego, który Eliade nazywał „mitem wiecznego powrotu”. Poszczególne postacie uosabiają archetypowe zachowania i w tym względzie przypominają bohaterów mitycznych.
Chłopi są więc dziełem niezwykle pojemnym, wielowymiarowym, otwierającym dużą przestrzeń dla rozważań. Wymagają od odbiorcy nie tylko skrupulatnej rejestracji szczegółu, ale także umiejętności odczytywania ukrytych sensów.
Zapamiętaj!
- Powieść Reymonta Chłopi to epopeja życia wiejskiego, dzieło o charakterze realistycznym, które skrupulatnie rejestruje rzeczywistość wiejską z przełomu wieków. W 1924 roku utwór został uhonorowany literacką Nagrodą Nobla. Chłopi Reymonta pomimo swego lokalnego kolorytu wnoszą całą sferę znaczeń uniwersalnych, chociażby poprzez fakt, że zagarniają bogate pokłady zachowań archetypowych, zmierzają ku mitologizacji, podejmują antyczne wątki i motywy. Tych aspektów nie dostrzega na początku czytelnik, przytłoczony szczegółową prezentacją wiejskiej rzeczywistości. Zresztą powieści trudno odmówić znamion realizmu, zwłaszcza jeśli przyjrzeć się samej fabule, opartej na schemacie romansu czy imponującym opisom obyczajów, obrzędów i prac polowych.
Terminy do zapamiętania
- Archetypy
Prawzory ludzkich zachowań, takich jak: bunt, cierpienie, miłość, zazdrość itp.
- Mitologizacja
Zabieg polegający na upodobnieniu kreowanej rzeczywistości do mitu – czegoś wiecznego i trwałego, niezmiennie funkcjonującego w ludzkiej świadomości.
Zapamiętaj!
- Powieść Chłopi została napisana w latach 1904-1909.
Wyrosła częściowo z osobistych doświadczeń Reymonta, który był synem wiejskiego organisty, a przez pewien czas mieszkał w jednej izbie z rodziną chłopską. Chłopi są czwartą z kolei powieścią pisarza, wcześniej zostały wydane: Komediantka, Fermenty oraz Ziemia obiecana, która przyniosła autorowi prawdziwy sukces i rozgłos.
- Najważniejsze wątki w powieści
Chłopi poruszają co najmniej kilkanaście wątków. Uwagę czytelników najbardziej przyciągają losy pięknej Jagusi, wydanej za starego, bardzo bogatego Macieja Borynę, i jej kolejne romanse. Oprócz nich jednak ukazany tu został konflikt lipieckich chłopów z dworem o ewentualną sprzedaż lasu Niemcom, rywalizacja ojca i syna – Macieja Boryny i Antka Boryny – o jedną kobietę, dzieje dawnego powstańca, a potem parobka, Kuby.
- Narrator w Chłopach posługuje się językiem poddanym stylizacji, gawędziarskim, świetnie odtwarzającym opisywany świat.
Stosuje gwarę stworzoną z różnych dialektyzmów Polski – elementy gwary zostają wplecione w język literacki. W efekcie – język stwarza iluzję wiejskiego świata, ale zarazem stwarza poważny epos o życiu wsi i jej mieszkańców.
- Język Chłopów
jest językiem stylizowanym, przesyconym różnymi elementami gwary w zakresie słownictwa, fonetyki i fleksji. Reymont, pisząc swoją powieść, korzystał z zasobów leksykalnych gwary łowickiej, piotrkowskiej, tomaszowskiej.
- Naturalizm
Kierunek literacki, który pojawił się w drugiej połowie XIX wieku. Jego twórcą był Emil Zola. Naturalizm czerpał inspirację z nauk Darwina, postrzegał człowieka jako część przyrody podporządkowaną takim samym regułom, jak każdy inny element natury, eksponował przede wszystkim biologiczny wymiar ludzkiej egzystencji. Jako technika pisarska naturalizm przejawiał się m.in. epatowaniem czytelnika dużą ilością odrażających detali.
- Kto jest kim w Chłopach?
- Maciej Boryna – głowa rodu sprawująca żelazną ręką rządy w rodzinie i gospodarstwie.
- Antek Boryna – pierworodny syn Boryny, przeciwnik ojca w typowym dla wsi konflikcie o ziemię.
- Hanka Borynowa – z domu Bylicówna, żona Antka, awansowała w hierarchii społecznej przez małżeństwo z synem pierwszego gospodarza we wsi.
- Jagna Borynowa – z domu Paczesiówna, druga żona Macieja Boryny.
- Kuba Socha – parobek Macieja Boryny, powstaniec z 1863 r.
- Jagustynka – bardzo pracowita komornica i wyrobnica, którą dzieci wygnały z domu.
- Rocho – tajemniczy wędrowiec, prawdopodobnie powstaniec, obieżyświat-emisariusz.
- Serwituty
To przywilej oparty na reformie uwłaszczeniowej z 1864 roku przyznający chłopom prawo do korzystania z dworskiego lasu. W jego zakres wchodziła możliwość wypasania bydła na przesiekach, zbiórki chrustu, grzybów i jagód.
Uwagi
- Jagna to ucieleśnienie mitu Matki-Natury, której witalizm i biologizm jest czymś spontanicznym i nie podlega kwalifikacjom moralnym. To również symbol Kobiety-Ewy – pramatki grzechu, perfidnej kusicielki.
- Świat Lipiec to przestrzeń nacechowana pozytywnie, wpisana w kolisty czas natury i podporządkowana corocznym obrzędom i obyczajom.
- Obraz panoramy społeczno-obyczajowej jest niezwykle szczegółowy i barwny. Dokładność opisu umożliwiła konstrukcja czasu, jaką zastosował Reymont w pierwszym tomie. Polega ona na zapisie wiejskiej egzystencji drobiazgowo, dzień po dniu, bez większych luk czasowych. Konwencję realizmu wzmacnia ponadto zabieg stylizacji gwarowej.
Zobacz:
Młodopolska epopeja wiejska – Chłopi Władysława Stanisława Reymonta
Zaprezentuj zawartość treściową powieści Reymonta pt. Chłopi