Nad powieścią Chłopi Reymont pracował od roku 1899 do 1908. W latach 1902-1909 ukazywała się w odcinkach w Tygodniku Ilustrowanym. To prawdziwe arcydzieło, za które w 1924 r. pisarz otrzymał literacką Nagrodę Nobla.
Na tle czterech pór roku Reymont przedstawił życie podłowickiej wsi w całej jego rozmaitości. W ramach jednego roku zamknął wszystko, co stanowi treść życia chłopów: pracę na roli i w obejściu, praktyki religijne, wesela, pogrzeby, wieczornice, zabawy w karczmie. W szeroką panoramę społeczno-obyczajową pisarz wplótł wątki fabularne, a wśród nich ciekawie poprowadzony wątek erotyczny. Ze względu na swoje pochodzenie i długoletnie obserwacje sam dobrze znał wieś. Dlatego też udało mu się wniknąć w społeczną, ekonomiczną, a nawet… metafizyczną strukturę wiejskiego świata. Ukazał istotne różnice i podziały w środowisku, które mogłoby się wydawać jednolite i niezróżnicowane. Przedstawione tu postacie mają silnie zindywidualizowane osobowości. Wśród ich cech są nie tylko charakterystyczne dla klasy chłopskiej, jak swoista twardość, pracowitość, przywiązanie do ziemi. Każda z nich ma swoje zalety i wady oraz typowe dla siebie sposoby reagowania. Chłopów można określić jako powieść realistyczno-naturalistyczną – literacką monografię polskiej wsi.
Autor Chłopów stał się niepostrzeżenie twórcą swoistej mitologii. Bohaterowie nabierają niekiedy znamion wielkich postaci eposu homeryckiego – ucieleśniają przeznaczenie, tragizm ludzkiego losu. Słynna jest scena ostatniego siewu Boryny. Zdaje się on w niej powtarzać pierwotny gest stworzenia, misterium nieskończonego następstwa narodzin i śmierci. Z kolei obdarzona bujnym temperamentem Jagna to uosobienie natury, która nieskończenie tworzy i rodzi nowe formy życia. Ową mityczność tekstu pogłębia ścisłe powiązanie chłopskiego życia z porządkiem natury i porządkiem sakralnym. Zmiany pór roku określają w tej powieści życie ludzi, z kolei życie jednostkowe powtarza następstwo zmian w przyrodzie. Zjawiska naturalne wyprzedzają zdarzenia w planie ludzkim powieści, nadają im swoistą barwę emocjonalną. W porządek natury wpisany został czas sakralny, związany z rokiem liturgicznym, w którym mamy zarówno okresy oczekiwania i pokuty, jak i radości, euforii. Ten podwójny, naturalno-obrzędowy cykl czyni z powieści wielki mit ukazujący metafizyczny sens i uświęcenie losu człowieka.
Narracja
Narrator w Chłopach to:
- w opisach przyrody i liturgii kościelnej – młodopolski stylizator;
- w opisach zdarzeń albo realistyczny obserwator, albo wiejski gaduła przyjmujący konwencje gwarowe.
Język powieści
- Reymont był znakomitym stylistą. Posługiwał się językiem prostym, prawie niezauważalnym, nakierowanym na jak najdokładniejsze opisywanie świata. Jego reportażowo-sprawozdawczy styl został jednak w Chłopach urozmaicony frazeologicznie i składniowo.
- Wielkim osiągnięciem Reymonta jest wyjątkowo umiejętne zastosowanie elementów gwary. Nie jest to jednak gwara dająca się ściśle zlokalizować, lecz stworzona przez pisarza „gwara ogólnochłopska” oparta na zachodnich dialektach Polski centralnej. Odpowiadała ona idealnie duchowi języka ludowego.
- Stylizację gwarową najłatwiej zauważyć w warstwie leksykalnej, czyli słownictwa powieści. Przykłady: „kulas” – noga; „ino” – tylko; „ździebko” – trochę.
- Ponadto autor chętnie przywołuje ludowe porzekadła. Przykłady: „kochanie – płakanie”; „ślub – grób”; „u wdowca kiej między wilkami owca”.
- Ogólnie język powieści jest mieszanką dialektyzmów regionalnych i współczesnej Reymontowi polszczyzny literackiej. Ta konsekwentnie przeprowadzona stylizacja dała świetne efekty artystyczne.
Bohaterowie
Maciej Boryna
Zamożny i szanowany gospodarz, ojciec czworga dzieci, wdowiec. W chwili rozpoczęcia utworu liczy sobie 58 lat, ale jest jeszcze jurny.
- Odważny, może poszczycić się patriotyczną przeszłością – brał udział w powstaniu styczniowym, o czym wspomina pan Jacek.
- Mimo swego wieku nadal silny fizycznie i namiętny, nie osłabł w nim popęd płciowy.
- Pracowity i bardzo przywiązany do ziemi – nie pozwala podzielić majątku, w związku z czym popada w konflikt z synem.
- Ma silną osobowość i charyzmę – chłopi uznają go za swego przywódcę i jest on dla nich autorytetem, choć nie piastuje żadnego stanowiska.
- Zawzięty i uparty.
- Apodyktyczny, surowy i niekiedy bezwzględny nawet wobec najbliższych.
- Czasem także pełen pychy i egoizmu.
- Raczej skąpy.
- Jego śmierć poddał autor heroizacji i mitologizacji.
Antek Boryna
Syn Macieja, mąż Hanki. Pod pewnymi względami bardzo przypomina ojca.
- Tak samo jak Maciej jest uparty, hardy i ambitny.
- Z ojcem łączy go także przywiązanie do ziemi i nieustępliwość.
- Porywczy, miewa zmienne nastroje.
- Olbrzymią jego wadą jest mściwość – myśli nawet o… zabiciu ojca.
- Łatwo ulega namiętnościom, czego dowodzą jego miłość do Jagny i nienawiść do ojca.
- Przebiegły i cwany – nie chcąc narazić się wsi, nie staje w obronie kochanki. Ma ochotę przewodzić zbiorowości, jak kiedyś ojciec. Po cóż więc wywoływać zbędne konflikty?
Hanka, żona Antka
- Początkowo uległa, zahukana, pokorna i zakompleksiona.
- Po wielu ponurych wydarzeniach – opuszczeniu domu Macieja, znacznym pogorszeniu się jej sytuacji materialnej, romansie Antka z Jagną – zmienia się, staje się silna i właściwie niezależna.
- Obdarzona siłą woli, zawzięta w walce o byt.
- Jest zaradna – znajduje pracę dla Antka, gospodarna i pracowita.
- Ma poczucie więzi rodzinnej.
Jagna
- Wyróżnia się niezwykłą urodą – jest piękną, bujną blondynką. Wspaniałych strojów i powodzenia u mężczyzn zazdroszczą jej wszystkie kobiety. Pochodzi z dość zamożnej rodziny i jest oczkiem w głowie matki, która chce dla niej znaleźć dobrą partię.
- Świadoma własnej urody i zmysłowa.
- Cechuje ją nieokiełznany temperament erotyczny, ale i duża wrażliwość.
- Ma zdolności manualne, robi najpiękniejsze we wsi wycinanki.
- Ma lekceważący stosunek do spraw materialnych, co we wsi jest prawdziwym ewenementem.
- Poza tym ma raczej słabą wolę – często ulega „wewnętrznej niemocy” i rzuca się w ramiona kolejnego kochanka.
- Spotyka ją marny, tragiczny koniec – organiścina i wójtowa doprowadzają do samosądu i wypędzenia dziewczyny ze wsi.
Dominikowa – Marcjanna Pacześ
Matka trojga dzieci: Jagny, Szymona i Jędrzeja.
- Apodyktyczna i surowa.
- Przebiegła i chciwa – za jej sprawą dochodzi do małżeństwa Jagny i Macieja, czyli… Jagny i majątku.
- Zaradna i pomysłowa – nakłania Macieja do sporządzenia zapisu na rzecz Jagny.
Agata
Krewna Kłębów, co roku jesienią wyrusza na żebry, by… nie sprawiać kłopotu rodzinie. Pogodnie i z godnością znosi swój tułaczy los. Marzy o „gospodarskiej śmierci” – odkłada część wyżebranych pieniędzy i gromadzi rekwizyty: kropidło, pierzynę, obrazek Matki Boskiej. Jej marzenie się spełnia.
Witek
Młody parobek Borynów, wzięty z sierocińca. Uzdolniony – konstruuje ruchome zabawki i daje je Józce. Hoduje bociana, którego sam oswoił. Zaprzyjaźniony z Józką, córką Boryny – opiekuje się nią podczas choroby.
Pan Jacek
Brat dziedzica uchodzący za dziwaka, niegdyś uczestnik powstania styczniowego. Uczynny i niesłychanie życzliwy: dał krowę Nastusi i Szymkowi Paczesiom, za jego sprawą Weronika i Staszek dostali nową chałupę.
Kowal, zięć Macieja
Człowiek podstępny, dwulicowy, pazerny i nieustępliwy. Próbuje się pozbyć Antka, strasząc go więzieniem i namawiając na wyjazd do Ameryki. Wyrachowany, pozbawiony zasad moralnych – chcąc zdobyć pieniądze Macieja, zakrada się do jego domu. W zasadzie same wady. Diabeł wcielony!
Kuba – Jakub Socha
Parobek u Borynów, niegdyś uczestnik powstania styczniowego. Sympatyczna postać – pracowity, oddany Maciejowi, bardzo dba o zwierzęta gospodarskie. Trudni się kłusownictwem, co staje się przyczyną jego śmierci: podczas polowania zostaje postrzelony przez borowego. Rana wygląda groźnie, więc Kuba odcina sobie zranioną nogę i, podczas wesela Boryny, umiera w wyniku upływu krwi.
Czas i miejsce akcji
Akcja trwa mniej więcej rok. Czas akcji można określić w przybliżeniu na przełom wieków XIX i XX. Jej miejsce to oczywiście wieś Lipce, a oprócz tego Podlasie i miasteczko Tymowo.
Fabuła
Część I – Jesień
Jak każdej jesieni Agata wyrusza na żebry. Macieja Borynę spotyka nieszczęście: zmuszony jest zabić ciężko chorą krowę. Gospodarz rozmyśla o swoim położeniu. Jest przekonany, że odkąd zmarła jego pierwsza żona, wszystko idzie gorzej: syn i zięć dbają tylko o własne dobro, a dziesięcioletnia Józia nie podoła prowadzeniu gospodarstwa. Wójt doradza Borynie ożenek, najlepszą kandydatkę widząc w Jagnie, w której podkochuje się żonaty syn Macieja, Antek.
Wieś żyje mającym się odbyć, ostatnim przed Bożym Narodzeniem, jarmarkiem w Tymowie. W końcu nadchodzi upragniony dzień. Po powrocie z jarmarku Boryna daje Jagnie chustę i wstążkę. Jakiś czas później do domu Dominikowej przychodzi swat Ambroży i zachwala Borynę jako kandydata na męża Jagny. Kobieta godzi się, by Boryna „posłał z wódką”, co zwyczajowo było kolejnym etapem starania się o rękę panny. Jagna jest obojętna. Do wsi powraca Mateusz Gołąb, dawny adorator Jagny. Dominikowa wyrzuca go za drzwi. Tego samego dnia pojawia się Maciej z wódką, a niebawem następują zaręczyny. Matce narzeczonej udaje się wytargować sześć mórg najlepszej ziemi za zgodę na ślub. Antek jest załamany decyzją ojca. Bardziej niż utraty Jagny żal mu ziemi. Odbywa się wesele. Gdy trwa w najlepsze, Kuba dogorywa w oborze po samodzielnie dokonanej amputacji nogi.
Cześć III – Wiosna
Agata powraca do wsi. Hanka przenosi się do Macieja i podczas jego choroby dogląda gospodarstwa. Maciej na chwilę odzyskuje przytomność, mówi Hance o zakopanych pieniądzach i każe nie szczędzić ich na adwokatów dla Antka. Po rezurekcji mieszkańcy wsi jadą odwiedzić uwięzionych mężczyzn. Hanka, mimo zaawansowanej ciąży, jedzie odwiedzić męża. Antek nie jest dla niej miły. Jagna spotyka syna organisty, młodego kleryka. Rozmawia z nim i jest oczarowana jego młodością i urodą. Hanka rodzi syna, który otrzymuje imię Roch. Do Lipiec przybywają Cyganie. Pojawia się też wieść, że mężczyzn mają wkrótce wypuścić z więzienia. Stan Macieja – bez zmian. Wieś pogardza Jagną, wytyka ją palcami, tylko Hanka jest dla niej całkiem wyrozumiała. Ksiądz znowu wymienia z ambony grzeszników – Jagnę i Tereskę, kobietę Mateusza. W nocy półprzytomny Boryna wstaje z łóżka i idzie w pole. Tam umiera.
Część II – Zima
Antek nie mieszka już u ojca – pokłócili się na śmierć i życie. Antkowi i Hance dokucza bieda, ale Antek nie myśli o rodzinie, włóczy się po wsi i pije. Tymczasem Hanka zaczyna zarabiać. Pracuje przy wełnie u organiściny. Hanka znajduje też pracę Antkowi, przy wyrębie lasu. Niewdzięczny jej mąż ugania się za Jagną. Następnego dnia rozpoczyna pracę w tartaku. Tam dochodzi do bójki między Mateuszem i Antkiem, zazdrosnymi o Jagnę. W dzień Wigilii Bożego Narodzenia Antek klęka przy żonie ojca i proponuje jej schadzkę. Dochodzi do spotkania kochanków. Gdy Jagna wraca do domu bez zapaski i tłumaczy się nieporadnie, Boryna zaczyna coś podejrzewać. Podczas święta Trzech Króli w karczmie Antek tańczy z Jagną. Mieszkańcy Lipiec są oburzeni. Hanka przychodzi do karczmy po męża, ale ten odpędza ją wyjątkowo niemile. Od czasu incydentu w karczmie w domu Borynów jest „kiej w grobie”. Maciej prawie nie opuszcza domu. Pilnuje żony na każdym kroku. Na wszystko jednak znajdzie się sposób. W schadzkach z Antkiem pomagają Jagnie Witek i Jagustynka. Wyjątkowo namiętne spotkanie ma miejsce w brogu. Dowiaduje się o nim Maciej, podpala bróg, a syna atakuje widłami. Jagna ucieka.
Z kolei Hanka udaje się do teścia, który ofiarowuje jej jedzenie i pieniądze. Antek każe jej to odnieść, ale Hanka się sprzeciwia. Ksiądz z ambony wypomina grzechy Antkowi. Ten, zawstydzony, ucieka z kościoła. Tymczasem po wsi rozchodzi się wieść, że należący do chłopów las jest wycinany przez ludzi dziedzica. Na czele oburzonej gromady staje Maciej. Dochodzi do bitwy z robotnikami i starcia Macieja z borowym. Borowy uderza Macieja kolbą karabinu w głowę i ranny gospodarz pada na ziemię. Borowego zabija Antek. Wszyscy chłopi zostają po zajściu aresztowani i osadzeni w więzieniu.
Część IV – Lato
Łapa, pies Borynów, znajduje w polu ciało Macieja. Trwają przygotowania do pogrzebu. Kowal, udając życzliwego i chętnego do pomocy, penetruje wszystkie kąty, szukając pieniędzy. Hanka spostrzega swego ojca pomiędzy żebrzącymi dziadami. Pomimo próśb córki, staruszek odmawia powrotu do rodziny. Po mszy odbywa się w karczmie narada na temat ugody z dziedzicem, który za morgę lasu obiecał dać cztery morgi pola i następne cztery na raty.
Kleryk Jaś znowu przyjechał do domu, a Jagna wciąż jest pod wrażeniem młodego syna organisty. Hanka wypędza Jagnę z domu. Nazajutrz dziewczyna z matką jadą złożyć skargę na Hankę za wypędzenie. Wraca Antek, ogląda gospodarkę i chwali żonę. Syn Dominikowej, Szymon, ożenił się z ubogą Nastusią. Matka jest na niego wściekła i wydziedzicza go. Szymon na raty kupuje od dziedzica ziemię, mieszkańcy wsi pomagają młodej parze, przynosząc kurczęta i jedzenie.
Z kolei Mateusz i wójt liczą na przychylność wdowy Jagny, ale ta ignoruje ich zaloty. Syn organisty, Jaś, znowu przyjeżdża do wsi. Antek donosi organiścinie, że widział go rozmawiającego z Jagną. Hanka wybiera się na pielgrzymkę do Częstochowy. Jagna dowiaduje się, że idzie z nią także Jaś – i że to decyzja jego rodziców i księdza, którzy pragną w ten sposób uchronić kleryka przed wiejską kusicielką. Tymczasem wójt zostaje aresztowany za defraudację pieniędzy z gminnej kasy. Organiścina wini za to Jagnę, na którą wójt rzekomo wydał pieniądze lipczan. Złość kieruje się przeciwko dziewczynie. Szybko zapada decyzja o jej wypędzeniu. W obronie Jagny staje tylko Mateusz. Dziewczyna zostaje wywieziona ze wsi wozem wypełnionym gnojem, rzucona na ziemię i skopana. Przez dwa tygodnie nie odzyskuje przytomności. Na tym powieść się kończy.
.
Chłopi jako epopeja
Powieść Reymonta bywa czasem nazywana epopeją wsi, chłopską epopeją. Co o tym decyduje?
- Postawa pisarza wobec tematu: zadziwiająca znajomość przedstawianego środowiska, całościowe jego ujęcie, rzeczowość przedstawienia.
- Ukazanie zbiorowości na tle przełomowych dla niej wydarzeń – w tym wypadku chodzi o zanik wiejskiego patriarchatu, budzenie się wśród chłopów świadomości narodowej.
- Do konwencji eposu nawiązują także patetyczne opisy, na przykład śmierci Boryny, Kuby i Agaty.
- Obszerność i drobiazgowość opisów zajęć gospodarskich – uwypuklenie ciągłości, nieprzerwanego trwania ludzkiej pracy.
W odróżnieniu od Pana Tadeusza i Nad Niemnem jest to epopeja chłopska, nie zaś szlachecka.
Rola przyrody w utworze
- Jej opisy wprowadzają określony nastrój, niekiedy pełnią funkcję uwertury do ukazania przeżyć lub stanów psychicznych bohaterów.
- Często sama przyroda narzuca bohaterom powieści określone stany psychiczne.
- Wpływa bezpośrednio na życie bohaterów, gdyż stanowi o rodzaju wykonywanych cyklicznie prac polowych:
- jesień to pora wykopywania ziemniaków, wycinania i zwożenia kapusty, a potem obierania jej i kwaszenia;
- zima – czas na przędzenie lnu oraz zbieranie suszu i drewna na opał;
- wiosna – okres sianokosów, sadzenia ziemniaków i grochu;
- lato to oczywiście pora żniw, ale też okopywania ziemniaków i kapusty, zbierania lnu.
.
Możliwe pytanie:
Jakie elementy realistyczne, a jakie naturalistyczne możesz wskazać w Chłopach Reymonta?
Odpowiedź:
O realistycznym charakterze utworu świadczą następujące jego cechy:
- psychologiczna perspektywa w przedstawianiu postaci;
- ukazanie systemu powszechnie w wiejskiej społeczności uznawanych wartości;
- drobiazgowe opisy zwyczajów, świąt, obrzędów, choćby ślubu Jagny i Boryny;
- szczegółowy opis topografii wsi – na podstawie Chłopów można by bez problemu narysować mapę Lipiec;
- odmalowanie relacji między dworem a wsią, wsią a plebanią oraz wsią a urzędnikami zaborców;
- zawarty obraz hierarchii społecznej wsi i jej rozwarstwienia:
- urzędnicy (wójt, sołtys);
- bogaci rzemieślnicy wiejscy (Kowal, organista, młynarz);
- bogaci gospodarze (Maciej Boryna);
- średniozamożni chłopi (Kłębowie);
- ubodzy (Weronka);
- parobcy (Kuba), biedota bez ziemi (Jagustynka), żebracy (Agata).
O naturalistycznym charakterze utworu świadczą natomiast:
- ukazanie życia jako ciągłej walki o byt;
- uwypuklenie biologicznego aspektu życia człowieka, nierozerwalnie związanego z przyrodą;
- podkreślenie roli instynktów biologicznych, na przykład w zachowaniu Jagny;
- ukazanie bezwzględności ludzi owładniętych żądzą pieniądza, czego przykładem los Agaty oszukanej przez własne dzieci i skazanej na los żebraczki;
- szczególna brutalność niektórych scen, choćby tej, w której Kuba obcina sobie nogę;
- niezwykła precyzja opisów życia chłopów.
Zobacz:
Uzasadnij, dlaczego powieść pt. Chłopi Władysława Reymonta nagrodzono literacką Nagrodą Nobla.