Co się dzieje?
- Ludzie bezdomni to dzieje społecznika – doktora Judyma, który jest człowiekiem szlachetnym i wrażliwym na biedę i nędzę społeczną. Sam pochodzi z nizin i pragnie poświęcić swoje życie leczeniu warstw niższych. Poświęca dla tej idei całą prywatność, także możliwość założenia domu, rodziny i małżeństwa z kobietą, którą kocha.
- Powieść Żeromskiego ukazuje też ówczesne społeczeństwo polskie, bolączki społeczne, strefy takie jak miasto i wieś, różne warstwy społeczne. Domy inteligentów, a więc także lekarzy, były najczęściej zamożne. Jak w takim otoczeniu czuł się Tomasz Judym, ubogi syn szewca pijaka, który skończył studia dzięki finansowej pomocy ciotki? Miał dwie drogi: albo szybko zapomnieć o swoim pochodzeniu, albo dołączyć do grona szaleńców marzących o zasypaniu przepaści między bogatymi a biednymi.
- Bohater Ludzi bezdomnych wybiera tę drugą i w ten sposób rozpoczyna się jego tułaczka – dosłowna i duchowa. Ambitny lekarz o społecznikowskim zacięciu budził podziw, ale nie był wygodnym współpracownikiem, więc koledzy, konformiści, w przyspieszonym tempie pozbyli się go z Warszawy. W sanatorium w Cisach też nie zagrzał miejsca, domagał się bowiem oczyszczenia rzeki z trującego mułu. Wyjeżdża więc do górniczego miasteczka na Śląsku i wreszcie czuje się naprawdę potrzebny. Rezygnuje z prywatnego szczęścia, odtrąca Joasię, decyduje się na samotność i bezdomność.
Główny bohater – Tomasz Judym
- Jest postacią tragiczną. Sytuacja tragiczna następuje wtedy, kiedy człowiek musi dokonać wyboru między dwoma racjami – i każda jego decyzja będzie niekorzystna. Słowem – czego by nie wybrał – będzie źle. Judym rzeczywiście musi dokonać takiego wyboru – przynajmniej według własnego mniemania. Stoi przed decyzją: albo zwiąże się z Joasią, założy dom i będzie wiódł szczęśliwe życie – albo poświęci się całkowicie pracy społecznej, bezinteresownemu niesieniu pomocy biedocie Zagłębia.
Obie możliwości wykluczają się – sądzi Judym – bo jeśli wybierze rodzinę, zacznie „obrastać w tłuszcz”, dbać o domowe ciepełko i w rezultacie porzuci pracę na rzecz biednych, a wówczas sumienie nie pozwoli mu być szczęśliwym. Natomiast gdy wybierze życie społecznika – skrzywdzi Joasię, zniszczy miłość i sam także będzie cierpiał. Prywatnie – jako człowiek nigdy nie będzie szczęśliwy.
- Judym – to reprezentatywny przykład polskiego inteligenta. Ta warstwa społeczna dopiero wkracza do literatury, bo też dopiero ukształtowała się na dobre: lekarze, nauczyciele, dziennikarze stają się solą tej ziemi i będą mieć do spełnienia wielką misję. Siostrą duchową Judyma jest Stasia Bozowska (Siłaczka), wiejska nauczycielka, która poświęciła zdrowie i życie oświecaniu klas najuboższych.
Zapamiętaj!
Siłaczka i Judym to „nazwiska”, które stały się własnością ogółu, siłaczkami i judymami nazywamy społeczników poświęcających swoje życie ideałom.
.
Tytuł – rodzaje bezdomności w powieści
Cóż znaczy dom? Może to być budynek, mieszkanie lub coś więcej – rodzina, oaza najbliższych osób, do której ucieka człowiek przed zgiełkiem świata, w przenośnym sensie może to być nawet ojczyzna. O które znaczenie chodzi Żeromskiemu? Wydaje się, że o wszystkie – bo ukazuje pisarz różne przykłady bezdomności.
- W przypadku głównych bohaterów – Joasi i Judyma jest to bezdomność moralno-ideowa – wyrzeczenie się domu, rodziny i prywatnego życia dla idei społecznej. Bezdomni są ludzie, którzy nie mają domu – lecz nie tylko tacy, którzy nie mają gdzie mieszkać.
W marzeniach Joasi tęskniącej za własnym ogniskiem rodzinnym dom jest wielkim szczęściem – nie musi być bogaty ani wystawny, lecz musi być zbudowany na prawdziwym uczuciu i wspólnocie ideałów. Judym myśli podobnie – lecz zdaje sobie sprawę z faktu, że taki dom odciąga człowieka od jego pracy społecznej, że nie może się ideowiec taki jak on rzucić w wir walki ze złem – dzieci, nie będzie mógł pozwolić sobie na ubóstwo, bo przecież musi utrzymać rodzinę, bo wymagania dotyczące wygody będą z czasem rosły… Dlatego Judym decyduje się na bezdomność i rozstanie z Joasią. Składa ofiarę ze swojego prywatnego szczęścia – rani ukochaną osobę, a także siebie.
- W powieści obserwujemy także bezdomność materialną – czyli całe warstwy społecznej biedoty, choćby mieszkańców ulicy Ciepłej czy Krochmalnej. Ich bezdomność można potraktować w sposób dosłowny – jako brak mieszkań lub mieszkanie w norach, w takich warunkach, których nie można nazwać domem.
- Bezdomni – bo bez ojczyzny, wciąż podążający w poszukiwaniu własnego miejsca i wszędzie obcy są polscy emigranci, a ich powieściowy przykład to Wiktor Judym z rodziną. W zestawieniu z problematyką powieści najważniejsza wydaje się bezdomność głównego bohatera – oznacza bowiem samotność jednostki, która pragnie czynić dobro, podjąć walkę z nędzą, krzywdą ludzi – słowem: ze złem tego świata.
Ludzie bezdomni – powieść o tematyce społecznej
Świat przedstawiony, zrekonstruowany w powieści oparty jest na kontraście i odzwierciedla faktyczne antynomie społeczne Polski przełomu wieku XIX i XX.
- Oto z jednej strony odtwarza Warszawę inteligencką – salony lekarzy warszawskich, bogactwo, wręcz przepych, przyjęcia, piękne stroje i wykwintne maniery tego środowiska. Z drugiej strony natychmiast pokazuje tereny biedoty – oto ulice Ciepła i Krochmalna, oto fabryka cygar – wizja ludzi ubogich, wyniszczonych przez pracę lub bezrobotnych, chorych, żyjących w warunkach uwłaczających ludzkiej godności. Oto obraz ówczesnego proletariatu Warszawy.
- Gdy Judym przenosi się do Cisów, widzi zaniedbane czworaki chłopskie (podobnie zresztą jak sytuacja chłopów w Mękarzycach) – to jedna strona tego świata. Druga to życie Niewodzkich, to cisowscy goście, którzy przyjeżdżają do kurortu, by wypocząć lub leczyć wymyślone choroby. W Zagłębiu historia się powtarza – inny jest los robotników, a inny właścicieli kopalni, nędza i zaniedbanie silnie uderzają obok wygody i wystawności życia bogatych.
Problematykę społeczną potwierdza historia życia doktora Judyma. Przecież nie wywodzi się on z arystokracji, lecz z biedoty i dzieciństwo jego upływało wśród nędzy warszawskiej ulicy. Przypadkiem upodobała go sobie, zabrała i wyedukowała ciotka – kobieta, która wprawdzie posiadała nieco pieniędzy, lecz z niepewnego źródła – najwyraźniej była osobą podejrzanej konduity. Judym żyje z piętnem swojego pochodzenia – z poczuciem winy wobec własnego środowiska i z pragnieniem spłaty długu, której może dokonać jako lekarz ubogich. Stąd też jego ostateczna decyzja ma wymiar społeczny – Judym poświęci swoje życie i szczęście, by oddać wiedzę, młodość i siłę na usługi biednym i pokrzywdzonym warstwom społecznym.
Kompozycja powieści
Ludzie bezdomni są powieścią modernistyczną i gatunkowo różnią się od modelu powieści XIX-wiecznej w wydaniu Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza, a nawet Bolesława Prusa.
Cechy nowej powieści
- Brak tu zwartej, rygorystycznej kompozycji – akcja nie składa się z wydarzeń związanych zasadą: przyczyna – skutek. Dzieje Judyma ujmują sceny utrwalające dany moment z życia, a łączy je biografia bohatera. Oto:
- Judym w Paryżu,
- Judym w Warszawie,
- Judym w Cisach,
- Judym w Zagłębiu.
Jest to luźna kompozycja fabuły – można powiedzieć budowa wysepkowa.
- W powieści istnieją epizody niezwiązane z akcją, takie, które mogłyby być oddzielnymi nowelkami: np. poczynania swawolnego Dyzia lub cała podróż Wiktorowej do Szwajcarii.
- Subiektywizm i liryzm narracji – cechą powieści modernistycznej jest sposób przedstawienia przestrzeni i ludzi. Patrzymy na nie oczami narratora, wyczuwamy jego uczucia, jego nastrój, nie jest to zdystansowany, obiektywny odbiór.
Liryczny jest pamiętnik Joasi, opisy nastrojów Judyma włącza Żeromski w powieści np. poprzez użycie mowy pozornie zależnej.
- Synkretyzm stylu – czyli narracja powieści jest niejednolita, lecz bardzo pojemna – mamy tu symbolizm (rozdarta sosna) i naturalizm, nastrojowość przypomina zaś młodopolską lirykę, co daje siłę oddziaływania na odbiorcę.
- Prezentacja psychiki i przeżyć bohatera. Powieść ukazuje, co w danej chwili zajmuje psychikę bohatera – i to jest zasada porządkowania opisywanych elementów świata przedstawionego – a nie na przykład następstwo zdarzeń.
- Symbolizm – tytuł, dzieła sztuki jak obraz Pouvisa de Chavanes’a Biedny rybak czy Wenus z Milo mają swoje symboliczne znaczenie, pewne sceny powieści również są symboliczne. Najlepszym przykładem jest rozdarta sosna, której opis Żeromski zamieszcza na końcu powieści. To odzwierciedlenie rozdartej duszy Judyma, a zarazem obraz sytuacji psychicznej jednostki podejmującej decyzję poświęcenia się dla ogółu.
Sosna ta przepołowiona i z jednej strony obumarła, częścią korzeni trzyma się jeszcze skarpy – śląskiej ziemi. Rozdarły ją dzieje kopalni, z którą los postanowił ją związać.
To samo stało się z Judymem. Część jego duszy – ta, która stanowi o jego miłości, rodzinie i szczęściu prywatnym, obumarła natomiast – to, co jeszcze funkcjonuje, co pozostało jego życiem, to część poświęcona kopalni, pracującym w niej ludziom.
Zapamiętaj! Powieść Ludzie bezdomni
- Charakteryzuje się luźną budową.
- Jej akcję przerywają fragmenty liryczne (Przyjdź), poza tym wplecione są do niej ustępy z dziennika Joasi (Zwierzenia).
- Niektóre partie tekstu mogłyby być samodzielnymi utworami, na przykład rozdział Swawolny Dyzio.
- Cała powieść przesycona jest subiektywizmem, a to typowa cecha prozy modernistycznej.
- Znajdujemy tu także elementy symbolizmu. Symboliczny jest tytuł. Symbolami są dwa obejrzane przez Judyma w Luwrze dzieła sztuki: antyczny posąg Wenus z Milo i obraz Puvisa de Chavannes’a Biedny rybak. Każde z nich symbolizuje inny aspekt życia: Wenus to zmysłowość, miłość i radość, rybak zaś smutek i nędza. Jest jednak coś, co je łączy: zdolność wywoływania we wrażliwym człowieku silnych uczuć i refleksji nad złożonością życia.
Zobacz:
Przedstaw treść powieści Stefana Żeromskiego Ludzie bezdomni
Omów kompozycję powieści Stefana Żeromskiego Ludzie bezdomni
Czy można powiedzieć, że Ludzie bezdomni są powieścią o tematyce społecznej?
Czy można powiedzieć, że Ludzie bezdomni są powieścią o tematyce społecznej?