Ostatnie dziesięciolecie XIX wieku to w Polsce czas współtrwania dwu epok historycznoliterackich i historycznokulturowych: przeżywającego schyłek swego rozkwitu pozytywizmu i rodzącej się Młodej Polski.
- W roku 1890 ukazuje się w wydaniu książkowym największe dzieło polskiego pozytywizmu – Lalka Bolesława Prusa.
- Z kolei już następny, 1891 rok, to data wydania pierwszej serii Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera – pierwszego całkowicie młodopolskiego tomu poetyckiego.
W związku z tym lata dziewięćdziesiąte XIX wieku to nad Wisłą czas walki literackiej. Rozwijający swój program – oparty na filozofii Comte’a i Spencera – społecznie zaangażowani, scjentystyczni pozytywiści spotykają się z gwałtowną niechęcią młodych twórców, zafascynowanych zachodnimi postawami dekadenckimi, ideami sztuki dla sztuki, filozofią Nietzschego i Schopenhauera. Na łamach prasy pojawiają się kolejne ataki, obrony i polemiki krytyków i teoretyków literatury.
Równocześnie i pozytywiści, i młodopolanie tworzą swoją literaturę, która jest odzwierciedleniem ich idei. Sytuacja zmienia się w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Wówczas to pozytywizm jako prąd wymiera, a Młoda Polska panuje niepodzielnie, choć… i ona wykazuje już pierwsze syndromy schyłku. Za ostateczny koniec Młodej Polski uznać można zakończenie I wojny światowej w 1918 r. Pamiętajmy jednak, że wszelkie tego typu podziały mają charakter umowny. Najlepiej świadczy o tym fakt, że sami młodopolanie za datę końca swej epoki uznawali raczej okolice roku 1905.
Skąd nazwa?
Jej źródło to tytuł cyklu artykułów krytycznoliterackich i teoretycznoliterackich, których autorem był utożsamiający się z twórcami nowej literatury Artur Górski. Cykl ów ukazał się w 1898 r. w krakowskim Życiu. Autor wystąpił pod pseudonimem Quasimodo. W artykułach tych Górski porównał nowy ruch literacki do ruchów zachodnich, zwłaszcza do tzw. Młodych Niemiec i Młodej Francji.
Nazwa Młoda Polska przyjęła się szybko. Już w 1910 r. największy krytyk literacki tamtych czasów, Stanisław Brzozowski, zatytułował swe wielkie dzieło o epoce Legenda Młodej Polski.
Młoda Polska to jednak nie jedyna nazwa epoki. Było ich co najmniej kilka.
Dosłownie: „nowy romantyzm”. Początkowo określenie to, związane oczywiście z literackim nawrotem do romantycznych motywów i środków obrazowania, było bardzo popularne. Dodatkowo prowokowało pozytywistów, którzy odcinali się od wszystkiego, co romantyczne. Po jakimś czasie okazało się jednak, że jest to nazwa zbyt konkretna – i nienadająca się do określenia nawet połowy zjawisk artystycznych epoki.
Modernizm
To z kolei dzisiaj nazwa niemal równoważna z Młodą Polską. Kładzie ona nacisk na europejskość polskiej twórczości tamtych czasów – jej bezpośredni związek z zachodnimi prądami artystycznymi, które również określano wspólnym mianem modernizmu.
Dekadentyzm, seksualizm, dewiantyzm
To z kolei niechętne epitety, jakimi nową sztukę obsypywali pozytywiści. Wszystkie uderzały w młodopolskie motywy artystyczne, sugerując wyraźnie, że artyści młodopolscy to nic innego niż banda rozszalałych lubieżników, ewentualnie nic niewartych „schyłkowców”.
Prócz tego proponowano jeszcze dla określenia całej epoki nazwy, które dziś odnoszą się do poszczególnych prądów artystycznych, takie jak naturalizm, symbolizm, impresjonizm, secesja.
Kalendarz zdarzeń i zjawisk
Historia
- 1890 r.: pierwsza manifestacja pierwszomajowa.
- 1892 r.: powstanie Polskiej Partii Socjalistycznej.
- 1893 r.: powstanie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego.
- 1894 r.: powstanie pepeesowskiego pisma Robotnik; redaktorem naczelnym – m.in. Józef Piłsudski.
- 1895 r.: powstanie Stronnictwa Ludowego.
- 1897 r.: powstanie Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, czyli endecji.
- 1901 r.: strajk szkolny we Wrześni.
- 1905 r.: rewolucja w Rosji i zaborze rosyjskim.
- 1908 r.: założenie w Galicji Związku Walki Czynnej.
- 1910 r.: założenie, kierowanych przez Związek Walki Czynnej, sieci polskich organizacji paramilitarnych: we Lwowie Związku Strzeleckiego, w Krakowie Towarzystwa „Strzelec”.
- 1914 r.: wybuch I wojny światowej, powstanie Legionów Polskich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego, wkroczenie I strzeleckiej Kompanii Kadrowej do zaboru rosyjskiego.
- 11 listopada 1918 r.: Józef Piłsudski obejmuje władzę naczelnego wodza armii niepodległej Polski, a 14 listopada – naczelnika państwa.
.
Sytuacja na ziemiach polskich
Czasy rozbiorów. Przełom wieków nie obfituje w żadne wielkie ogólnoświatowe wydarzenia polityczne. Jest za to czasem powolnych, podskórnych procesów historycznych, których ogromna waga ujawni się w przyszłości. Chodzi tu o kształtowanie się społeczeństwa masowego i rozwój industrializacji – widoczne także w Polsce, choć w mniejszym nieco natężeniu.
Niezmiernie ważnym zjawiskiem jest wielka przemiana polskiej sceny politycznej. O ile przez cały wiek XIX poszczególne organizacje polityczne różnił przede wszystkim stosunek do sprawy odzyskania niepodległości, ewentualnie też poglądy społeczne, o tyle teraz mamy do czynienia z powstaniem ugrupowań starających się po prostu realizować założenia najważniejszych ówczesnych koncepcji politycznych. Powstają: socjalistyczne PPS, komunizująca SDKP, nacjonalistyczne SND i ludowe Stronnictwo Ludowe.
Sytuacja w poszczególnych zaborach nie zmienia się zbytnio. W zaborze pruskim i rosyjskim kontynuowane są germanizacja i rusyfikacja – akcje mające na celu całkowite włączenie tych ziem w obręb zaborczych imperiów. Trzeba pamiętać o mającej miejsce w Rosji i zaborze rosyjskim tzw. rewolucji 1905 r. To seria krwawych wystąpień socjalistów przeciwko carskiemu reżimowi, które, choć stłumione, zaowocowały jednak utworzeniem w Rosji parlamentu, Dumy, i osłabieniem władzy carskiej.
W zaborze austriackim polityka jest bardziej liberalna: Polacy mają swych reprezentantów w namiastce parlamentu, piastują ważne urzędy, mają nawet prawo do działalności politycznej i organizacyjnej, z którego skwapliwie korzystają. W roku 1908 powstaje tam, z inicjatywy Józefa Piłsudskiego, zalążek polskiej armii – tajny Związek Walki Czynnej. Tu także władze Austro-Węgier zgadzają się po wybuchu I wojny światowej na utworzenie już całkiem legalnej, choć związanej niezrywalnym sojuszem, polskiej armii – Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego.
Kraków
Na przełomie wieków miasto to pełniło funkcję prawdziwej kulturalnej stolicy Polski. Na początku epoki nic tego nie zapowiadało – jeszcze w latach osiemdziesiątych gród wawelski był po prostu prowincjonalnym miasteczkiem na północy imperium austro-węgierskiego. W końcu lat dziewięćdziesiątych jednak wokół krakowskiego pisma Życie skupiła się część młodopolskiej elity artystycznej. Jednocześnie tamtejsze teatry zaczęły wystawiać sztuki Wyspiańskiego, a także Kisielewskiego i Zapolskiej. W roku 1899, po przyjeździe do Krakowa Stanisława Przybyszewskiego, nastąpiła tam prawdziwa eksplozja artystyczna. Skupieni wokół przybyłego z Berlina mistrza młodzi artyści na jakiś rok zdominowali całe miasto, a przynajmniej jego kawiarnie i inne lokale rozrywkowe. Kraków przełomu wieków to miasto Wyspiańskiego, Przybyszewskiego, Zapolskiej, Tetmajera…
Zakopane
O ile w ciągu całego roku trzy pozostałe z wymienionych miast rywalizowały między sobą o pozycję centrum polskiej kultury, o tyle zimą i latem w konkurencji tej bezsprzecznie zwyciężało Zakopane. Na przełomie wieków ta nikomu dotąd nieznana miejscowość stała się najpopularniejszym polskim kurortem. Przyczyniła się do tego młodopolska moda na góry, zwłaszcza na Tatry. Niemały też wpływ na to miała poezja Kasprowicza i Tetmajera. Dość szybko ta górska moda połączyła się z fascynacją zakopiańskim budownictwem ludowym, którego najsłynniejszym badaczem był Stanisław Witkiewicz, ojciec Witkacego. Rosła także popularność taternictwa, który to sport szczególnie upodobali sobie młodopolscy artyści. To wszystko sprawiło, że w sezonie do Zakopanego zjeżdżali przedstawiciele elit ze wszystkich zaborów – tam na czas wakacji przenosiło się całe życie artystyczne i towarzyskie wielkich ośrodków miejskich.
Warszawa
W okolicach roku 1900 to miasto pozytywistów. Działają tam nadal pozytywistyczni teoretycy i literaci jak Aleksander Świętochowski i Bolesław Prus. Z ważniejszych inicjatyw młodopolskich trzeba odnotować założenie tam przez Zenona Przesmyckiego (Miriama) pisma Chimera. Redagował on także pismo Życie – w odróżnieniu od tego z Krakowa określane jako warszawskie. Trzeba pamiętać, że Warszawa znajdowała się w zaborze rosyjskim, gdzie carski reżim był nieporównanie silniejszy niż władza cesarska w Galicji należącej do liberalnych Austro-Węgier.
Lwów
To drugie wielkie miasto Galicji, dziś znajdujące się poza granicami Polski. Na przełomie wieków było ono jednym z najważniejszych ośrodków polskiej kultury i nauki. Mieszkali tam i tworzyli: Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Stanisław Brzozowski, Karol Irzykowski. Od roku 1900 zamieszkała tam również Gabriela Zapolska. W lwowskich teatrach odbywały się premiery jej dramatów. We Lwowie działały też politechnika i uniwersytet. Ten ostatni stał się miejscem największych dokonań polskiej filozofii. Działał tam bowiem profesor Kazimierz Twardowski, założyciel słynnej na całym świecie, specjalizującej się w logice i filozofii analitycznej tzw. filozoficznej szkoły lwowsko-warszawskiej, opiekun naukowy takich postaci, jak Tadeusz Kotarbiński i Kazimierz Ajdukiewicz.
Zobacz: