Sytuacja artysty, rola poezji
Utwory
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l’arte
Artysta może cierpieć nędzę i głód, ale jest istotą nieporównywalnie bardziej wartościową niż zwykli ludzie. Jest świadomy własnej wielkości i talentu. Sztuka jest ucieczką od beznadziejności życia.
- Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży…
Artysta jest istotą wyjątkową, lecz słabą, wątłą, delikatną, nieprzystosowaną do życia w trudnych warunkach – jak krzak dzikiej róży w górach.
- Wacław Berent, Próchno
Artyści to ludzie wielcy, lecz bezproduktywni, szamoczą się w sieci niezrealizowanych aspiracji. Ich los jest tragiczny – przeżywają dramat twórczej niemocy, wysychanie źródeł natchnienia.
- August Kisielewski, W sieci
Szczytne ideały Julii, malarki, upadają w zetknięciu z prozą życia i pod wpływem presji otoczenia. Motyw rezygnacji z artystycznych aspiracji i ślubu z zamożnym filistrem.
Dekadentyzm, niemoc, niemożność działania
Utwory
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Hymn do Nirwany
Litania do nirwany – wybawicielki. Pogrążenie się w niebycie jest ucieczką od wypełniającego świat zła.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX
Manifest dekadentyzmu. Człowiek nie znajduje oparcia w żadnym systemie wartości, jest udręczony życiem, bezradny.
- Stanisław Wyspiański, Wesele
Nastroje dekadenckie reprezentuje Poeta, zniechęcony i bierny, ale marzący o czynie i działaniu. Nastrój niemocy znajdujemy także w finałowej scenie sennego tańca.
Antydekadentyzm
Utwory
- Leopold Staff, Kowal
Obowiązkiem człowieka jest praca nad sobą, samodoskonalenie, zmierzanie do duchowej potęgi.
- Leopold Staff, Sonet szalony
Afirmacja życia. Z wiersza emanuje pogoda ducha i optymizm – uczucia rzadko będące udziałem dekadentów.
Miłość, instynkty, namiętności
Utwory
- Władysław Reymont, Chłopi
Instynkt ukazany jako nieposkromiona siła, lekceważąca społeczne zakazy – w postaci Jagny.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Lubię, kiedy kobieta…
Seks, uniesienie, namiętność, ale ani słowa o miłości. Intensywne doznania nie są celem same w sobie – otwierają duszy drogę do wyzwolenia.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Ja, kiedy usta…
Miłość i seks przynoszą tylko chwilowe zapomnienie. Gdy przemija uniesienie, powraca myśl o miernocie świata.
- Stanisław Korab-Brzozowski, Ukrzyżowanie
Przeżywanie wrażeń erotycznych porównane jest do męki Chrystusa, brud ciała hańbi i unicestwia duszę.
Bóg
Utwory
- Jan Kasprowicz, Dies irae
Obojętny na los człowieka, nieustępliwy sędzia, przewrotny stwórca dobra i grzechu.
- Jan Kasprowicz, Przeprosiny Boga
Niemalże domownik, kompan do gry w karty, łaskawy i pełen miłości do ludzi.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Niewierny
Istota, z którą trudno o kontakt. Błagana o znak istnienia – nie odpowiada. Podłość świata jest argumentem przeciwko Jego istnieniu.
Szatan
Utwory
- Leopold Staff, Deszcz jesienny
Szatan to smutna, przygnębiona istota godna współczucia. Towarzysz jesiennej szarugi, smutek wcielony.
- Tadeusz Miciński, Lucifer
Towarzysz doli człowieka. Wbrew wizerunkowi okrutnika mówi o swoim bólu, zwątpieniu, bezsilności – jest bliski człowiekowi.
- Jan Kasprowicz, Dies irae
Przez cały utwór przewija się motyw diabelskiego chichotu. Przerażający, okrutny, zimny.
Śmierć
Utwory
- Stanisław Korab-Brzozowski, O, przyjdź!
Oczekiwana, upragniona jak kochanka. Jej przyjście to koniec cierpień – i otwarcie wrót do innego wymiaru.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX
Nie chodzi tu o śmierć jednostkową, lecz o śmierć kultury i ideologii człowieka zachodniego, całej jego duchowości.
- Władysław Reymont, Chłopi
Zmitologizowana śmierć Macieja Boryny, który wychodzi na pole, zaczyna siać – to gest symbolizujący stworzenie – i umiera. Także naturalistycznie ukazana śmierć Kuby.
Jacek Malczewski, Śmierć
Bunt
Utwory
- Jan Kasprowicz, Dies irae
Bunt przeciwko Bogu, który stworzył zło i za którego sprawą człowiek jest istotą słabą i grzeszną. Surowość Najwyższego Sędziego wywołuje sprzeciw Adama – reprezentanta całej ludzkości.
- Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
Zbyszek buntuje się przeciwko drobnomieszczańskiej pseudomoralności. Przegrywa.
Franciszkanizm
Utwory
- Jan Kasprowicz, Księga ubogich
Pochwała prostego człowieka i jego mądrości, życia w zgodzie z naturą. Proste przyjemności, miłość do wszystkich stworzeń i akceptacja praw rządzących światem.
- Leopold Staff, O miłości wroga
Doznane zło nie wzbudza pragnienia zemsty – stanowi lekcję pokory. Sprawca zła nazwany zostaje bratem.
Miasto
Utwory
- Władysław Reymont, Ziemia obiecana
Łódź – miasto moloch. W walce o przetrwanie wszystkie chwyty dozwolone. Świat machlojek, spisków, niepewnych fortun i bankructw. Zabija ludzkie odruchy, niszczy przyjaźń i miłość.
- Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni
Warszawa – okrutne miasto żyjące własnym rytmem i niszczące najsłabszych. Niczego nie da się zrobić bez pieniędzy lub znajomości.
Wieś
- Władysław Reymont, Chłopi;
Obraz skomplikowanej, hierarchicznej struktury wsi. To swoisty mikrokosmos. Chłopi są bardzo przywiązani do ziemi, lecz także pazerni i chciwi.
- Jan Kasprowicz, Z chałupy
Obraz biedy, potwornych warunków życia, zezwierzęcenia, chciwości, kompletnego braku szacunku dla bohaterstwa.
- Stefan Żeromski, Rozdzióbią nas kruki, wrony…
Przyroda
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej
Piękno tatrzańskiej przyrody. Poeta wykorzystuje impresjonistyczną grę światła i kolorystykę utrzymaną w tonacji pastelowej. Aby oddać piękno górskiego krajobrazu, posługuje się także metodą synestezji.
- Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach
Kolejna pochwała tatrzańskiej przyrody wyrażona za pomocą środków impresjonistycznych.
- Władysław Reymont, Chłopi
Piękno wiejskiego krajobrazu, również ukazane za pomocą środków impresjonistycznych. Istnieje ścisły związek między przyrodą a stanami duszy bohaterów.
Drobnomieszczanin, filister
- Wacław Berent, Próchno
Tytułowym próchnem mogą być właśnie filistrzy – ludzie o niewrażliwych, spróchniałych duszach.
- Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
Typowy drobnomieszczanin – dwulicowy, fałszywy, pazerny i prymitywny. Mimo to zadowolony z siebie.
- Gabriela Zapolska, Żabusia
Obłuda, zaciemnione relacje, chore układy we wzorowych na pozór małżeństwach filistrów.
Zobacz: