Artysta
Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie,
Wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów…
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
To w Młodej Polsce temat numer jeden. Tworzenie „sztuki dla sztuki” jest marzeniem modernistów, których wzorem stał się Stanisław Przybyszewski. Literacki ideał stworzył przez przypadek… Sienkiewicz. Pisząc Bez dogmatu, chciał ośmieszyć typ artysty bezproduktywnego, zgnuśniałego, niepewnego siebie, obrazić młodopolskich cyganów tułających się po świecie bez konkretnego celu. Tymczasem artyści wcale nie zbulwersowali się taką charakterystyką, a wręcz przeciwnie – uznali Leona Płoszowskiego za idealnego dekadenta-bezdogmatowca. Co najwyżej – zazdrościli mu cicho niemałej fortunki. Głośno nie wypadało się przyznawać do marzenia o dachu nad głową, eleganckim ubraniu, ciepłej strawie. Lepiej udawać, że najlepsza jest rola artysty biednego. Zamiast wygodnego domku – mała mansarda na poddaszu, zamiast szykownego stroju – połatana peleryna, a zamiast posiłku – dymek z papierosa. To młodopolski portret artysty nakreślony nie tylko w poezji, prozie, dramacie, ale i w życiu. Doskonały obraz środowiska cyganerii modernistycznej przedstawia Berent w Próchnie.
Materiał literacki:
- Poezja Kazimierza Przerwy-Tetmajera
- Henryk Sienkiewicz, Bez dogmatu
- Stanisław Przybyszewski, Confiteor (manifest modernistyczny)
- Wacław Berent, Próchno
Praca
O dziwo, twórcy młodopolscy nie pomijają w swojej twórczości najważniejszego tematu pozytywistycznego. Postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw nie mają szans sprawdzić się w naszym społeczeństwie. Przekonuje o tym Żeromski w noweli Siłaczka i powieści Ludzie bezdomni.
Grupa bezrobotnych artystów włóczących się po kawiarniach i kabaretach wyśmiewa się z drobnomieszczańskich centusiów zagrzewających ciepłe posadki. Ale pracę szanują ci, którzy wychowali się w biedzie: Jan Kasprowicz, Władysław Stanisław Reymont. Zwracają uwagę na trud pracy i rolnika, i robotnika-fabrykanta.
Jeśli chodzi o bezpieczeństwo i higienę pracy – nic nie zmieniło się od pozytywizmu. Rzesze „wolnych najmitów” ze wsi nie potrafią się jeszcze wspólnie sprzeciwić wyrządzanej im krzywdzie, ale Reymont już przeczuwa nadchodzące czasy robotniczych strajków i rewolucji.
Materiał literacki:
- Stefan Żeromski Siłaczka, Ludzie bezdomni
- Władysław Stanisław Reymont, Chłopi, Ziemia obiecana
Miasto
Dymy, dymy!… Kominów unoszą się lasy,
A w głębi wrą dniem, nocą fabryczne hałasy,
Ludzie ludzi mijają wśród dzikiej pogoni,
Z wargami spalonymi, bladością na skroni.
Andrzej Niemojewski
Pojawia się nadal w literaturze polskiej i już na stałe w niej zagości. Nie tak bardzo zmienił się wizerunek Warszawy, który Prus nakreślił w Lalce. Podobne widoki mamy w Ludziach bezdomnych i w Dziejach grzechu. Nieciekawie prezentuje się też środowisko robotniczej Łodzi. Antagonizmy narodowościowe, wyzysk napływających ze wsi robotników szukających tu swej „ziemi obiecanej”, a znajdujących krzywdę i poniżenie.
Miasto artystyczne poznajemy w powieści Berenta. Oto miejski raj: kawiarenka, kabarecik, panienka. Nocne rozmowy o sztuce dla sztuki przy wodewilowej muzyczce i niejednym kieliszku szampana.
Materiał literacki:
- Władysław Stanisław Reymont, Ziemia obiecana,
- Stefan Żeromski, Dzieje grzechu, Ludzie bezdomni,
- Wacław Berent, Próchno.
Góry
Ponad przepaście świerki się pną,
Po głazach pną się śmigłe,
Z głębokich dolin, zawianych mgłą,
Na granitową igłę.
Stanisław Wyrzykowski
Tatry to ukochane góry młodopolskich literatów, malarzy i muzyków. Zakopane zaś to czwarty ważny ośrodek Młodej Polski. Góry fascynują swoją potęgą i urodą. Górale opowiadają legendy o Mnichu, zbójnikach, śpiących rycerzach – motywy te pojawiają się w twórczości modernistów. Kimże jest człowiek wobec potęgi gór? Krzakiem dzikiej róży czy powaloną przez burzę limbą? Zachwycamy się do dziś tą górską twórczością modernistów, gdy czytamy liryki Kazimierza Przerwy-Tetmajera czy Jana Kasprowicza, uśmiechamy się przy zabawnych opowiadaniach z cyklu Na skalnym Podhalu.
Materiał literacki:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer: tomiki wierszy, cykl opowiadań Na skalnym Podhalu, powieść Legenda Tatr
- Jan Kasprowicz: tomik Krzak dzikiej róży
Kobieta i miłość
Mów do mnie jeszcze… Za taką rozmową
Tęskniłem lata… Każde twoje słowo
Słodkie w mym sercu wywołuje dreszcze – – –
Mów do mnie jeszcze…
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Temat ten powraca do literatury Młodej Polski z ogromną siłą. W pozytywizmie wątek miłosny przewijał się wprawdzie w niektórych powieściach, ale zazwyczaj w drugim, trzecim planie, nie jako odrębny temat. Moderniści mają wiele z romantyków – poszukują idealnej miłości, cierpią z powodu silnego uczucia i piszą piękne wiersze miłosne.
Młodopolska kobieta to demon, femme fatale, pełna zmysłowej drapieżności. Jej adoratorem targają ambiwalentne uczucia: raz – rozkosz, raz – cierpienie. Jednego dnia właśnie przed nim tańczy kankana, a drugiego… już przed innym. Oni też nie lepsi – skaczą z kwiatka na kwiatek, z lilii na tuberozę, z tuberozy na dalię. Skrzywdzą naiwną dziewczynę i rozpływają się w nirwanie. A ona musi stawić czoło konsekwencjom swej lekkomyślności. Jeśli jest silna, jak bohaterki utworów Zapolskiej, da radę pokonać własny wstyd i zniewagi otoczenia, ale słabsza – pójdzie na dno jak Ewa z Dziejów grzechu.
Materiał literacki:
- Poezja Kazimierza Przerwy-Tetmajera,
- Stefan Żeromski, Dzieje grzechu, Ludzie bezdomni, Przedwiośnie, Wierna rzeka,
- Władysław Stanisław Reymont, Chłopi, Ziemia obiecana, Komediantka,
- Gabriela Zapolska, Kaśka Kariatyda, Żabusia, Panna Maliczewska, Moralność pani Dulskiej.
Wieś
Szare chaty! nędzne chłopskie chaty!
Jak się z wami zrosło moje życie,
Jak wy, proste, jak wy, bez rozkoszy…
Jan Kasprowicz
Temat modny w młodopolskiej literaturze, zwłaszcza w okolicach Krakowa (młodopolską fascynację ludem nazywa się nawet „galicyjską chłopomanią”).
- Jeden pan artysta – Włodzimierz Tetmajer – postanowił ożenić się z chłopką. Koledzy się dziwili, podśmiewali, ale zaraz posypały się następne pary (z wiejskimi dziewczynami ożenili się m.in. Lucjan Rydel i Stanisław Wyspiański). Podpatrzywszy bronowickich weselników bawiących się na zaślubinach Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną, Wyspiański napisał dramat Wesele. Autor nie przedstawił chłopów w zbyt korzystnym świetle – mocni w języku, słabi w czynach, niekonsekwentni i gapowaci.
- Z inną wizją chłopów – przywiązanych do tradycji i ziemi – mamy do czynienia w powieści Reymonta. Za wieś niezwykle bogato przedstawioną w Chłopach Władysław Stanisław Reymont otrzymał Nagrodę Nobla. Zasłużył na nią z całą pewnością.
- Ciężka dola chłopskiego dziecka, które chciałoby coś osiągnąć, to temat przerabiany w poprzedniej epoce. W Młodej Polsce wiejskim dzieckiem szczęścia jest Jan Kasprowicz. Przeszedł długą i ciężką drogę, zanim został poetą.
Materiał literacki:
- Władysław Stanisław Reymont, Chłopi,
- Stanisław Wyspiański, Wesele,
- Stefan Żeromski, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Zmierzch,
- Jan Kasprowicz: cykl sonetów Z chałupy.
Historia
Rzadko na moich wargach –
Niech dziś to warga ma wyzna –
Jawi się krwią przepojony,
Najdroższy wyraz: Ojczyzna.
Jan Kasprowicz
Tematykę historyczną podejmują Stanisław Wyspiański i Stefan Żeromski. Pokazują historię dawną, chwalebną i tę bliższą, bolesną, związaną z utratą niepodległości i nieudanymi zrywami powstańczymi.
Rozliczenie z Polską i Polakami
Miałeś, chamie, złoty róg,
Miałeś, chamie, czapkę z piór:
czapkę wicher niesie,
róg huka po lesie,
ostał ci się ino sznur.
Stanisław Wyspiański Wesele
- Powstania narodowe – Warszawianka, Noc listopadowa, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Echa leśne, Wierna rzeka.
- Czasy napoleońskie – opowiadanie O żołnierzu tułaczu, powieść Popioły, dramat Sułkowski.
- Polska szlachecka – apoteoza wielkiego hetmana Stefana Żółkiewskiego w Dumie o hetmanie.
- Średniowiecze – oparta na legendzie o tworzeniu się państwa polskiego z rozbitych szczepów Powieść o Udałym Walgierzu, dramat osnuty na tle podania o Wandzie Legenda, dramat Bolesław Śmiały, rapsody: Piast i Henryk Pobożny.
Zapamiętaj charakterystyczne motywy
Piękno przyrody górskiej:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych;
- Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach.
Motyw artysty i sztuki:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l’arte, Nie wierzę w nic;
- Leopold Staff, Kowal.
Motyw szatana:
- Leopold Staff, Deszcz jesienny;
- Tadeusz Miciński, Lucifer;
- Jan Kasprowicz, Dies irae.
Schopenhaueryzm – czyli dekadencki nastrój pesymizmu, smutku i rozpaczy:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Koniec wieku XIX,
Nie wierzę w nic,
Hymn do Nirwany,
Evviva l’arte; - Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach;
- Stanisław Korab-Brzozowski, O przyjdź;
- Leopold Staff, Deszcz jesienny.
Filozofia franciszkańska:
- Jan Kasprowicz
Hymn św. Franciszka z Asyżu,
Chwile,
Księga ubogich;
- Leopold Staff
Biedaczyno Asyski!,
Sonet szalony,
O miłości wroga, przekład Kwiatków św. Franciszka.
Zobacz:
Czy dążenia niepodległościowe pojawiają się w twórczości modernistów?