Literatura polska w latach 1989-2000

Rok 1989. Zmienia się oblicze świata. Upada berliński mur, przestaje obowiązywać podział Wschód – Zachód. Przed literaturą stają nowe wyzwania.

Najważniejsze wydarzenia

Świat

1989 – upadek rządów komunistycznych w NRD, Bułgarii, Rumunii, Czechosłowacji i na Węgrzech
– początek procesu zjednoczeniowego Niemiec
– ajatollah Chomeini, przywódca Iranu, wydaje wyrok śmierci na Salmana Rushidiego, autora Szatańskich wersetów
1991 – wojska sprzymierzone rozpoczynają ataki lotnicze na Irak
– rozwiązanie Układu Warszawskiego
– Nieudany pucz w Związku Radzieckim, rozpad ZSSR, ustąpienie Michaiła Gorbaczowa z funkcji prezydenta, jego następcą zostaje Borys Jelcyn
1992 – początek wojny domowej w byłej Jugosławii
– Bill Clinton prezydentem USA
1993 – rozpad Czechosłowacji
1994 – koniec apartheidu w RPA, prezydentem tego kraju zostaje Nelson Mandela
– utworzenie autonomii palestyńskiej
– początek wojny rosyjsko-czeczeńskiej
– Aleksander Sołżenicyn wraca do Rosji
1995 – porozumienie w Dayton – koniec wojny w Bośni
– Jelcyn ponownie zostaje prezydentem Rosji, a Clinton – USA
1997 – Hongkong wraca do Chin

Polska

1989 – obrady Okrągłego Stołu
– wybory do sejmu i senatu.
– Wojciech Jaruzelski zostaje prezydentem
– krajowe wydanie powieści Andrzeja Szczypiorskiego Początek.
1990 – rozwiązanie PZPR
– Lech Wałęsa prezydentem RP
– dramat Janusza Głowackiego Polowanie na karaluchy
1991 – czwarta pielgrzymka Jana Pawła II do Polski
– Czesław Miłosz: Dalsze okolice
– Tadeusz Różewicz: Płaskorzeźba
1992 – Andrzej Stasiuk: Mury Hebronu
– Tadeusz Konwicki: Czytadło
– tomiki Zbigniewa Herberta: Rovigo i Elegia na odejście (I wyd. krajowe)
– Marcin Świetlicki: Zimne kraje
– Janusz Głowacki: Antygona w Nowym Jorku
1993 – Powieść Manueli Gretkowskiej: Tarot paryski
– Wisława Szymborska: Koniec i początek
1994 – Czesław Miłosz: Na brzegu rzeki
– Manuela Gretkowska: Kabaret metafizyczny
– Sławomir Mrożek: Miłość na Krymie
1995 – Wybory prezydenckie; zwycięstwo Aleksandra Kwaśniewskiego
– Powieść Olgi Tokarczuk E.E.
– Andrzej Stasiuk: Opowieści galicyjskie i Biały kruk
1996 – Wisława Szymborska otrzymuje literacką Nagrodę Nobla
– Sławomir Mrożek wraca do Polski
– Olga Tokarczuk: Prawiek i inne czasy
1997 – uchwalenie Konstytucji RP
– Czesław Miłosz: Abecadło
– Andrzej Stasiuk: Dukla
1998 – Czesław Miłosz: Inne abecadło i Piesek przydrożny
– Zbigniew Herbert: Epilog burzy
– Marcin Świetlicki: Pieśni profana
1999 – Polska wkracza do NATO
– Andrzej Stasiuk: Dziewięć
2000 – prezydentem zostaje po raz drugi Aleksander Kwaśniewski
– Ryszard Kapuściński: Heban
– Tadeusz Różewicz: Matka odchodzi

Co na świecie?

Rok 1989. Polityka „pierestrojki” prowadzona przez Michaiła Gorbaczowa przynosi efekty. Napięcie w stosunkach Wschód – Zachód słabnie, USA i ZSSR podpisują porozumienia rozbrojeniowe i pakty o współpracy. Zimna wojna jest skończona. Wkrótce przestanie też istnieć Układ Warszawski.

Zmiany te doprowadzają do upadku ustroju komunistycznego w niemal wszystkich krajach Wschodniej Europy. Rozpoczyna się „jesień narodów”. To bardzo ważne: i pojęcie i historia naszych czasów. Najpierw następuje przemiana ustrojowa w Polsce, potem na Węgrzech, w Czechosłowacji, NRD (która wkrótce zjednoczy się z RFN), Rumunii, Bułgarii, Albanii i Jugosławii. Wszędzie obywa się to bez krwawych rewolucji czy większych społecznych zamieszek. Świat żyje nadzieją na lepszą przyszłość.

Jednak już wkrótce miało się okazać, że zmiany nie mogą się obyć bez kosztów. W roku 1991 przeciwnicy Gorbaczowa przeprowadzają nieudany zamach stanu, który doprowadza do rozpadu Związku Radzieckiego na szereg niezależnych państw. Radzieckie Imperium przestaje istnieć, a wyłonione z niego państwa pogrążają się w chaosie i kryzysie, z którego w przeważającej większości nie są się w stanie podnieść do dziś. Podobnie dzieje się w wielu państwach Europy Wschodniej, np. w Bułgarii, Rumunii czy Albanii. Narastają też napięcia na Bliskim Wschodzie – w tym samym, 1991 roku, międzynarodowe siły zbrojne pod patronatem ONZ i pod wodzą USA rozpoczynają wojnę z Irakiem. Rok później, w 1992, w chaosie jednej z najokrutniejszych wojen ostatnich dziesięcioleci pogrąża się była Jugosławia.

W latach dziewięćdziesiątych oblicze świata zmienia się więc diametralnie. Całkowicie nowa sytuacja polityczna rozbudza olbrzymie nadzieje, ale niesie też ze sobą nowe zagrożenia. Europa wydaje się być na najlepszej drodze do zjednoczenia, ale proces ten pociąga za sobą, oprócz skutków pozytywnych, także negatywne. Skończyła się rywalizacja między Wschodem i Zachodem, ale za to nieustannie wzrasta napięcie na linii: świat zachodni – państwa muzułmańskie. Coraz poważniejszym problemem staje się międzynarodowy terroryzm. Gwałtowny rozwój techniki pogłębia zagrożenie środowiska naturalnego. Ekspansja kultury masowej ogranicza rozwój autentycznej twórczości artystycznej i zagraża przetrwaniu podstawowych wartości duchowych ludzkości. Ten ostatni problem dotyczy zwłaszcza państw byłego bloku komunistycznego, w których kultura masowa jest zjawiskiem zupełnie nowym. Literatura, podobnie jak sztuki piękne, musi znaleźć nowe miejsce w zmienionej sytuacji.

Polska

Jesteśmy na czele. To właśnie Polska była pierwszym państwem z bloku postkomunistycznego, w którym obalono komunizm.

Pod koniec lat 80. nasza gospodarka osiągnęła dno kryzysu. W sklepach brakowało podstawowych artykułów, nieustanne strajki paraliżowały produkcję, społeczeństwo całkowicie straciło zaufanie wobec władzy. W tej sytuacji rząd zdecydował się przystąpić do negocjacji z solidarnościową opozycją. Spotkanie rozpoczęło się 6 lutego 1989, trwało do 5 kwietnia i przeszło do historii jako obrady Okrągłego Stołu. Jego najważniejszymi skutkami były: legalizacja Solidarności i zgoda rządu na przeprowadzenie demokratycznych wyborów do senatu i częściowo demokratycznych do sejmu. Choć władze obwarowały swą zgodę pewnymi warunkami (z góry ustalono, że 65% mandatów w sejmie pozostanie w rękach komunistów) i obsadziły gen. Wojciecha Jaruzelskiego na stanowisku prezydenta, był to właściwy koniec rządów komunistów w Polsce.

Jesienią 1990 roku ogłoszone zostają kolejne wybory prezydenckie. Tym razem zwycięzcą jest Lech Wałęsa. Władza w całości przechodzi w ręce zwolenników „Solidarności”. Polska Rzeczpospolita Ludowa zmienia nazwę na Rzeczpospolita Polska, a oficjalnym godłem państwowym staje się orzeł w koronie. Rozpoczyna się epoka III Rzeczypospolitej, państwa prawdziwie niepodległego i suwerennego.

Kolejne lata to stopniowe stabilizowanie się sytuacji politycznej, gwałtowny rozwój gospodarki, wzrost znaczenia Polski na arenie międzynarodowej. W trzecie tysiąclecie nasz kraj wkroczył jako członek NATO, państwo mające duże szanse na wejście do Unii Europejskiej, kraj liczący się w Europie i na świecie.

Życie literackie

Po przełomie 1989 roku sytuacja literatury w Polsce zmieniła się diametralnie. Władza przestała w jakikolwiek sposób ingerować w życie literackie kraju. Nie ma już cenzury, nie ma potrzeby istnienia drugiego obiegu, znika podział na literaturę emigracyjną i krajową.
Ale upadek systemu komunistycznego postawił również literaturę, jak i całą kulturę narodową, w trudnej sytuacji. W gospodarce kapitalistycznej książka stała się po prostu towarem, który trzeba zyskownie sprzedać. Kultura wysoka często przegrywa w konkurencji z kulturą masową. Literaci, przyzwyczajeni do tego, iż ich twórczość jest drogowskazem dla narodu, długo nie mogli znaleźć swojego miejsca w nowej rzeczywistości.

Z początku księgarskie półki zapełniają głównie przekłady anglojęzycznej literatury popularnej – kryminałów, powieści sensacyjnych, horrorów i książek z gatunku science-fiction. Nie mniej jest literatury politycznej i publicystycznej. Nowej polskiej literatury pięknej nikt jakoś nie chce czytać, zresztą, prawdę mówiąc, nie ma czego. Starzy twórcy nie bardzo chyba jeszcze wiedzą, jak podejść do nowej rzeczywistości, młode pokolenie, na które wszyscy czekają, milczy jak zaklęte albo funkcjonuje na marginesie literackiego obiegu.

Ale w drugiej połowie lat 90. sytuacja zmienia się na lepsze. Na literackiej scenie pojawiają się wreszcie nowi, oryginalni twórcy, w kraju organizowanych jest wiele prestiżowych konkursów literackich (Nike, Nagroda im. Kościelskich, konkurs na powieść wydawnictwa Znak itp.), wydawnictwa wypuszczają całe serie wydawnicze z rodzimą prozą i poezją. Czytanie polskiej literatury znów staje się modne. Wzrasta też jej znaczenie w świecie: przyczyniło się do tego przede wszystkim przyznanie w 1996 roku literackiej Nagrody Nobla Wisławie Szymborskiej.

Jaka jest polska literatura współczesna?

W przeważającej części odnosi się niechętnie do polityki i wielkich idei, nie walczy o wolność i nie buntuje się przeciw władzy, rezygnuje z roli duchowej przewodniczki narodu. Dzisiejsi prozaicy i poeci dzielą się z czytelnikiem swoimi prywatnymi przemyśleniami i przeżyciami, swoim widzeniem świata, odczuwaniem poezji, rozumieniem życia. W większości jest to literatura osobista, prywatna, czasem wręcz intymna. Co nie znaczy, że ma przez to mniejszą siłę oddziaływania.

Poezja

Poeta lat dziewięćdziesiątych nie jest już wieszczem przewodzącym narodowi. Twórcy odchodzą od tematyki patriotycznej, nie chcą być nauczycielami czy moralnymi autorytetami. Wolą uprawiać poezję osobistą, kameralną, filozoficzną. Od tematów uniwersalnych odwracają się również twórcy starsi i uznani, którzy przez lata całe pełnili w społeczeństwie rolę niepodważalnych autorytetów.

Poetą wciąż znanym i czytanym jest w latach dziewięćdziesiątych Zbigniew Herbert. Jest też autorytetem w polskiej literaturze i kulturze. W swych ostatnich wierszach próbuje kontynuować tematykę poprzednich lat twórczości (motywy mityczne, rozważania nad sensem historii, ponadczasowe prawdy moralne, refleksje o przeszłości).

Wspomnienia to również podstawowy temat ostatnich wierszy Czesława Miłosza, obrazy z przeszłości stanowią jednak dla niego jedynie pretekst do rozważań nad ulotnością i przemijalnością świata. Miłosz jest optymistą – świat, mimo iż przemija, a może właśnie dlatego, mimo że nie da się go do końca zrozumieć, budzi w poecie nieustanny zachwyt i podziw.

W najnowszych wierszach Wisławy Szymborskiej, laureatki Nagrody Nobla w 1996 roku, narasta pesymizm i zwątpienie. Słabnie zaufanie poetki do siły słowa i poetyckiej kreacji. W wierszach z lat dziewięćdziesiątych Szymborska skupia się na rzeczach trywialnych i codziennych. Światem rządzi według niej ślepy przypadek, trudno znaleźć jakikolwiek sens ludzkiej egzystencji czy wartości, na których można by się oprzeć, cywilizacja zmierza donikąd, a człowiek jest z gruntu zły. Późna twórczość Szymborskiej to wyjątkowo smutny komentarz do rzeczywistości współczesnego świata.

Podobną wymowę mają ostatnie wiersze Tadeusza Różewicza. Poeta opisuje w nich świat współczesny jako świat bez Boga, wypełniony pustką i jałowymi wytworami kultury masowej, wśród których zatracamy się, usiłując zapomnieć o bólu istnienia. Człowiek końca wieku nie potrafi już, według Różewicza, stawiać ważnych pytań, odczuwać głębokiego sensu swojego życia i świata, jego egzystencja rozpływa się bowiem wśród ogłupiającej papki współczesnej kultury.

Z poetów starszego pokolenia wielką popularnością cieszy się ks. Jan Twardowski. Debiutował prawie pół wieku temu, ale dopiero po roku 1989 jego utwory stały się dostępne szerokiej publiczności. W swej poezji Twardowski porusza tematy religijne, pomaga współczesnemu człowiekowi odnaleźć w sobie podstawowe prawdy wiary, jest pełen pokory, pogodnej zgody na świat i wyrozumiałości dla ułomności ludzkiej natury.

Poeci najmłodszego pokolenia skupiali się początkowo wokół krakowskiego czasopisma „bruLion”, wydawanego od 1986, najpierw w drugim obiegu, a potem, po przełomie w 1989 r. w obiegu oficjalnym. W „bruLionie” publikowano nie tylko teksty literackie, tłumaczenia literatury pięknej czy wypowiedzi krytyków literatury, ale też artykuły o charakterze filozoficznym, komentarze polityczne i wypowiedzi na temat polskiej i światowej kultury. Często były to teksty prowokacyjne, skandalizujące, obrazoburcze, a czasem wręcz szokujące (np. krytyka Jana Pawła II, obrona pornografii i homoseksualizmu, fascynacja młodzieżową kulturą punkową).
Najważniejsi poeci związani z „bruLionem” to:
- Marcin Świetlicki,
- Marcin Sendecki,
- Manuela Gretkowska,
- Krzysztof Koehler,
- Marcin Baran,
- Artur Grabowski,
- Paweł Górecki.

Twórcy ci nie tworzyli jednolitej grupy poetyckiej, ale ich poezja miała pewne wspólne cechy: podejmowanie banalnych, zwykłych, niepoetyckich tematów, wprowadzanie do twórczości języka potocznego, a niekiedy nawet wulgarnego, skupianie się na przeżyciach zwyczajnej jednostki ludzkiej (zamiast na sprawach całego narodu). Ich najważniejsze dokonania z wczesnych lat dziewięćdziesiątych ukazały się w antologii pt. Przyszli barbarzyńcy. Sam „bruLion” zmienił w ostatnich latach swój charakter i dziś jest pismem zajmującym się tematyką chrześcijańską.

Największą popularnością z brulionowców cieszy się dziś wśród młodego pokolenia Marcin Świetlicki. Jest nonkonformistą, unika rozgłosu w komercyjnych mediach, wciąż szokuje i prowokuje, jest także założycielem i liderem grupy muzycznej „Świetliki”.

Niemal równie znany i popularny jest Jacek Podsiadło. Jego wiersze to jakby poetycki dziennik, zapis wrażeń, doznań i wydarzeń codziennego życia, często podszytych głębszą refleksją, ale często też stanowiących wartość samą w sobie. Podsiadło to poeta-wędrowiec, nawiązujący swą postawą do postaci Edwarda Stachury.

Proza

Po przełomie 1989 starsi prozaicy usiłowali opisać nową rzeczywistość, ale okazało się, że nie jest to takie proste. Nowa sytuacja wymagała nowego języka, nowego sposobu myślenia, nowego podejścia do literatury.

Jednym z pierwszych utworów opisujących polskie społeczeństwo w warunkach gospodarki kapitalistycznej było Czytadło Tadeusza Konwickiego. Bohaterowie czytadła są śmieszni i groteskowi, nie potrafią uczynić właściwego użytku z demokracji, kłócą się i mnożą partie polityczne, lekkomyślnie lekceważą tradycję, myślą uproszczonymi schematami, a rzeczywistość sprowadzają do poziomu banału i konieczności zaspokojenia swych najprostszych instynktów, jak w czytadle (popularnej powieści brukowej) właśnie. Konwicki jest prześmiewczy, bardzo krytyczny i pesymistycznie patrzy w przyszłość.

W 1989 ukazało się pierwsze krajowe wydanie powieści Andrzeja Szczypiorskiego Początek. Książka ta nie traktuje bezpośrednio o współczesności (jej akcja rozgrywa się w roku 1942) – jej tematem jest zagłada Żydów podczas II wojny światowej. Związek tej powieści ze współczesnością polega na tym, iż Szczypiorski ukazuje w niej rodzenie się postaw i tendencji, z którymi mamy dziś do czynienia na co dzień – bo właśnie w latach, które Szczypiorski opisuje, zrodziło się zło naszego wieku, totalitaryzm, obojętność na cierpienie, poświęcanie życia ludzkiego w imię abstrakcyjnych idei. I taki jest sens tytułu książki.

Ale Konwicki i Szczypiorski należą do twórców starszego pokolenia, a w latach dziewięćdziesiątych prym wiodą młodzi prozaicy. I oni, podobnie jak poeci, odrzucają tematykę polityczną i patriotyczną, ich twórczość jest osobista i koncentruje się na przeżyciach jednostek, często sięgają po kpinę i parodię, ale literaturę traktują poważnie – jako narzędzie opisu i poznania świata.

Niekwestionowaną gwiazdą wśród współczesnych prozaików jest Andrzej Stasiuk. Osiedlając się w małej wiosce w Beskidach zyskał sobie sławę czołowego nonkonformisty polskiej literatury. Niebanalna biografia (pobyt w więzieniu, dezercja itp.) i dynamiczny, czasem brutalny styl pisarstwa uczyniły zeń jedną z najbardziej lubianych przez młodzież postaci polskiej kultury. W Opowieściach galicyjskich – jednej ze swoich pierwszych książek – odmalowuje realistyczny, pozbawiony sentymentów obraz galicyjskiej prowincji, w Białym kruku przedstawia sfrustrowanych mieszkańców miasta usiłujących odnaleźć spokój na rzekomo „sielskiej” prowincji, w Dukli szkicuje poetycki obraz podgórskiego miasteczka, a w Dziewięciu daje mroczny portret współczesnej Warszawy. Stasiuk nie broni żadnego systemu wartości, nie stawia tez, nie przedstawia wielkich idei – po prostu opowiada historie i za to jest przez czytelników lubiany.

Nurt feministyczny to Izabela Filipiak, Kinga Dunin i Manuela Gretkowska.

Najbardziej znana spośród nich jest Manuela Gretkowska. Jej powieści są skandalizujące, podejmują kontrowersyjne obyczajowo tematy, łamią konwencje literackie i kulturowe, często zbliżają się do granicy dobrego smaku. Gretkowska sięga po konwencje powieści brukowej i po zabiegi charakterystyczne dla postmodernizmu, miesza style, często stosuje parodię i pastisz. Jej fabuły są proste, banalne, a właściwy sens jej książek tkwi w naszpikowanych odwołaniami do współczesnej nauki i filozofii dialogach i w przewrotnej formie literackiej. Bohater Gretkowskiej to często człowiek zagubiony w skomplikowanym labiryncie rzeczywistości, który w poszukiwaniu zrozumienia podstawowych prawd świata łamie wszystkie normy kultury i cywilizacji, obnażając ich fałsz i umowność. Najsłynniejsze książki Gretkowskiej to: My zdjies’ emigranty, Tarot paryski, Kabaret metafizyczny.

Twórczości Olgi Tokarczuk nie da się zaliczyć do prozy feministycznej. Jej twórczość często porównywana jest z „realizmem magicznym” pisarzy iberoamerykańskich. Podobnie jak u nich, w powieściach Tokarczuk sen przeplata się z jawą, współczesność z historią, a mit i baśń z rzeczywistością. Jej najwybitniejsza powieść to Prawiek i inne czasy – historia na poły bajkowej wioski, w której życie nie zmienia się od wieków . W jej mityczny świat wkracza jednak współczesność, doprowadzając do jej zagłady. Prawiek to w książce Tokarczuk metafora całego współczesnego świata.

Dramat

W tej dziedzinie wciąż chroniczny brak arcydzieł, brak rzucających na kolana sztuk teatralnych komentujących współczesną rzeczywistość. Choć zdarzają się dzieła wybitne i ciekawe.

Należy do nich Miłość na Krymie Sławomira Mrożka – dramat opowiadający w metaforyczny sposób historię XX-wiecznej Rosji: od czasów przedrewolucyjnych, poprzez okres panowania komunistów, aż po lata ostatnie. Przy okazji Mrożek stawia ważkie pytania o mechanizmy działania historii i miejsce jednostki ludzkiej w tym procesie.

Tematykę emigracji polskiej w USA podejmuje w swych dramatach Janusz Głowacki (Polowanie na karaluchy, Antygona w Nowym Jorku). Bohaterowie Głowackiego to ludzie przegrani, ludzie, którzy, omamieni wyidealizowanym obrazem Zachodu, znaleźli się na dnie tamtejszego społeczeństwa, bez nadziei, bez środków do życia, bez szans na lepszą przyszłość. W Ameryce nie potrafią się odnaleźć, do Polski też nie mają po co wracać, pozostaje im więc tylko jałowa egzystencja z dnia na dzień. W sztukach Głowackiego jest dużo ironii i czarnego humoru, autor doskonale wyczuwa oczekiwania współczesnego widza, dzięki czemu jego sztuki odniosły duży sukces na scenach Europy i Ameryki.