Czesław Miłosz
Elegia
Ni zapomnieniem wiecznym, ani pamiętaniem,
mgłą gór, ni stolic wrzawą świat nie uspokoi.
Aż po latach bojowań krzyż albo i kamień,
i ptak zaśpiewa na nim jak w ruinach Troi.
Miłość, jadło, napoje towarzyszą w drogach,
ale nie ku nim bystre zwróciły się oczy.
Ciężkie, senne powieki światłość pali sroga
i czas ostrzega cicho, nim ciało przekroczy.
Dobre zwierzęta wierne, ludzie krótkotrwali
Szarpią na próżno ręce skrzepłe w zachwyceniu.
A z ziemi głos powstaje: potomku nasz, cieniu,
Czyżbyśmy darmo ciebie tak długo wołali?
Wstęp do analizy
- Wiersz Czesława Miłosza Elegia składa się z trzech czterowersowych strof napisanych regularnym trzynastozgłoskowcem ze stałą średniówką po siódmej sylabie. Dwie pierwsze strofy mają rymy niedokładne (np. pamiętaniem – kamień, drogach – sroga) o układzie abab. W ostatniej strofie ten układ zostaje zaburzony – pojawiają się rymy abba.
- Podmiot liryczny nie ujawnia się bezpośrednio, „ja” liryczne schowane jest za refleksjami o świecie, człowieku, przemijaniu. Mamy więc do czynienia z liryką pośrednią, lecz należy zwrócić uwagę na bardzo silny, osobisty wydźwięk myśli i emocji przekazywanych nam przez podmiot liryczny.
- Charakter, budowa i kompozycja wiersza odpowiadają podkreślonemu tytułem gatunkowi literackiemu – elegii. Utwór utrzymany w tonie refleksyjnym, przywołujący wizje zniszczenia i marności bytu ziemskiego, zakończony jest pytaniem-refleksją o naturę ludzi i przemijania.
Wiersz przesycony jest smutnymi, ponurymi obrazami, co podkreślono dodatkowo przez bezpośrednie odniesienia do wydarzeń historycznych czy nawet mitycznych (ruiny Troi).
- Pierwsza strofa daje nam obraz zniszczenia, ruin. Temu obrazowi towarzyszy refleksja o powtarzalności wydarzeń.
- Druga strofa wzmacnia odczucie braku nadziei i wprowadza niepokój (oczy nie zwróciły się ku miłości, powieki są ciężkie i senne, a czas ostrzega cicho).
- Trzecia strofa mówi bezpośrednio o marności życia, ale i o tym, że ludzie nie mogą tego zrozumieć i zaakceptować. Łudząc się wciąż i nie zważając na wszystko to, co wydarzyło się wcześniej, nie wyciągają żadnych wniosków z przeszłości i historii.
Pamiętaj
Przy analizie utworu zwracaj zawsze szczególną uwagę na ważne kulturowo lub historycznie odniesienia. Wiele słów, zwrotów czy obrazów ma przywiązane na stałe znaczenie. Postaraj się odszukać takie słowa-klucze. Zwracaj też uwagę na powtarzające się uporczywie zwroty czy słowa – one też mogą być kluczem do interpretacji utworu.
Zastanów się nad tytułem
Aby móc dobrze odczytać sens utworu, musisz zwracać szczególną uwagę na wszelkiego rodzaju odniesienia, które występują w tekście.
Oczywiście, elementem podstawowym, ważnym i naprowadzającym często na odpowiednie tory rozumowania – jest tytuł. Może się wydawać, że tytuł to tylko nieznaczący element, służący głównie rozpoznaniu utworu. Nie jest tak jednak. Tytuł jest pierwszymi słowami dzieła, na które nie sposób nie zwrócić uwagi (choćby przez to, że jest wyodrębniony – dlatego jest też nasycony znaczeniem). Tytuł może nam mówić o treści utworu, może wskazywać na jego gatunek i poetykę. W przypadku wiersza Miłosza nie ma wątpliwości. Autor nie bez powodu użył w tytule słowa Elegia. Pamiętaj, że elegia jest jednym z pierwszych, bardzo ważnych gatunków literackich. Ma swoje konotacje, historię i przywiązane są do niej pewne znaczenia. Wiedząc, że elegia jest gatunkiem poezji refleksyjnej, początkowo żałobnej, później poruszającej różne nurtujące ludzi myśli, że często mówi o przemijaniu, śmierci itp., nasza analiza kieruje się od razu w tę stronę. Warto też wiedzieć, że tytuł może ujawniać nastawienie autora do tekstu – jeśli np. tytuł jest patetyczny albo wskazuje na gatunek literacki utrzymywany w poetyce poważnej, a treść jest niska i prześmiewcza, widzimy od razu ironię i dystans autora do treści.
Znajdź odwołania
Większość utworów zawiera w sobie odwołania do symboli kultury albo znaczących dla historii wydarzeń. Znalezienie w tekście takich symboli i ich odczytanie pozwala na łatwiejsze dotarcie do ukrytych w wierszu znaczeń. Mogą być to słowa-klucze otwierające nowe możliwości interpretacji, mogą być to np. często lub stale powtarzające się zwroty lub słowa. Jest to dla nas znak, że powinny być podstawą naszej analizy i interpretacji. Pamiętaj, że wychodzimy z założenia, że w tekście wszystko jest znaczące i że autor przez przypadek lub niedopatrzenie nie wrzuca do utworu zbędnych słów czy wątków! W wierszu Czesława Miłosza pojawia się odwołanie do Troi. Każdy wie, że z miejscem tym wiąże się jakże barwnie przez Homera opisywana wojna trwająca dziesięć lat i kosztująca wiele ludzkich istnień. Ale jest to także miasto, z którego nic nie zostało – Troja została zburzona. Co więcej, przyczyna tych tragedii była całkiem prozaiczna – poszło przecież o wybór „najpiękniejszej”. Odwołanie się do znaczącego symbolu kultury jest bardzo ważne. Mimo tak tragicznych wydarzeń historia stale się powtarza, wnioski, że nie warto, nie zostały wyciągnięte – „ni zapomnieniem wiecznym, ani pamiętaniem”.
Zwróć uwagę na zakończenie
Miłosz zakończył swój wiersz zawieszonym pytaniem. Taka figura jest często wykorzystywana w liryce refleksyjnej. Autorzy nie podają czytelnikom gotowych odpowiedzi. Przez zawieszenie pytania zmuszają do własnej refleksji. Zakończenie Elegii jest bardzo istotnym elementem utworu: w nim zawarty jest wydźwięk całego wiersza. Kto kogo pyta: przodkowie, zmarli, ci, którzy przeżyli wydarzenia opisywane wcześniej – nas, współczesnych, tych, którzy z historii nie potrafili wyciągnąć odpowiednich wniosków? A kim są współcześni? To „ludzie krótkotrwali”, którzy nie zdają sobie sprawy z tej krótkotrwałości i „szarpią na próżno ręce skrzepłe w zachwyceniu”. W tym zdaniu każdy wyraz jest znaczący, każdy mówi o kondycji ludzkiej, o stanie, w jakim się znajdujemy. I dlatego właśnie końcowe pytanie zwrócone do ludzi-cieni pozostawia w czytelnikach tak głębokie doznania.
- Pamiętaj więc, by przy interpretacji poezji zwracać szczególną uwagę na wszelkie zawieszone słowa, ucięte zwroty, wyodrębnione miejsca – w nich zazwyczaj tkwi kwintesencja znaczenia utworu. Zdecydowanie najważniejszymi miejscami są jednak tytuł – bo rozpoczyna, wyjaśnia, nakierowuje – i zakończenie – bo jest ostatnim zwrotem do czytelnika.
Puenta jest stosunkowo często używanym środkiem wyrazu artystycznego, pozwala na szybkie i błyskotliwe zakończenie wypowiedzi. Pozostawia czytelnika w stanie zaskoczenia. Taka figura pozwala autorom na poruszenie odbiorcy, któremu ostatnie słowa pozostają najdłużej w pamięci. Nie każdy jednak utwór kończy się puentą. Każde zakończenie za to jest równie znaczące – niezależnie od tego, czy będzie podkreślone figurą stylistyczną, akcentem, znakiem zapytania czy wykrzyknikiem. Z zakończenia możemy odczytać głęboki sens utworu. Dlatego przy interpretacji zwracaj na zakończenie szczególną uwagę.
Genologia
To dział poetyki zajmujący się rodzajami i gatunkami literackimi oraz opisem ich cech strukturalnych, a także ich ewolucją, historią, miejscem w komunikacji literackiej. Jest to jedna z ważniejszych dziedzin badań literackich, zapoczątkowana już w Poetyce Arystotelesa. Podstawowa znajomość genologii jest bardzo ważna – pozwala lepiej orientować się w literaturze, łatwiej znajdować odniesienia i aluzje autora, pełniej rozumieć analizowany tekst.
Elegia
W języku greckim słowo elegia oznacza pieśń żałobną. W poezji starożytnej elegie zajmowały bardzo istotne miejsce. To utwory pisane klasycznie dystychem elegijnym (strofy dwuwersowe, rymowane parzyście). Początkowo elegie były pokrewne trenom, z czasem pojawiły się odmiany elegii miłosnych, patriotycznych, politycznych, wojennych, dydaktycznych. Od XVI wieku elegie to utwory liryczne o treściach poważnych, refleksyjne, utrzymane w tonie smutnego rozpamiętywania, łączące motywy osobiste z problemami metafizycznymi (prawidła losu, przemijanie spraw ziemskich, śmierć).
Puenta
To wyraziste, trafne zakończenie wypowiedzi jakimś niespodziewanym efektem znaczeniowym i stylistycznym. Puentą może być trafny koncept, odwrócenie oczekiwanego zakończenia, paradoks, zaskakujący dowcip, nagły zwrot w rozumowaniu lub w biegu wydarzeń. Cechą charakterystyczną puenty jest ostry kontrast z dotychczasowym wydźwiękiem utworu.
Pamiętaj
- Tytuł (z łaciny titulus – napis) jest jednym z podstawowych czynników identyfikacji dzieła. Ale nie służy tylko rozpoznaniu utworu – tytuł należy do tekstu dzieła, jest jego pierwszym, a na dodatek wyodrębnionym odcinkiem. Może odnosić się albo do treści dzieła (np. Zemsta), albo do realizowanej w nim poetyki (np. Treny), albo wskazywać na jedno i na drugie (np. Pieśń o ziemi naszej).
- Przy analizie utworu zwracaj zawsze szczególną uwagę na ważne kulturowo lub historyczne odniesienia. Wiele słów, zwrotów czy obrazów ma przywiązane na stałe znaczenie. Postaraj się odszukać takie słowa-klucze. Zwracaj też uwagę na powtarzające się uporczywie zwroty czy słowa – one też mogą być kluczem do interpretacji utworu.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c230-wiersze/c304-analiza-wierszy/czeslaw-milosz-wiesc