Rafał Wojaczek

Ojczyzna

Matka mądra jak wieża kościoła
Matka większa niż sam Rzymski Kościół
Matka długa jak transsyberyjska
Kolej i jak Sahara szeroka

I pobożna jak partyjny dziennik
Matka piękna niczym straż pożarna
I cierpliwa jak oficer śledczy
I bolesna jak gdyby w połogu

I prawdziwa jak gumowa pałka
Matka dobra jak piwo żywieckie
Piersi matki dwie pobożne setki

I troskliwa jakby bufetowa
Matka boska jak Królowa Polski
Matka cudza jak Królowa Polski
(Nie skończona krucjata – 1972)

Tytuł wiersza

Z pozoru wydaje się bardzo schematyczny. Oczekujemy kolejnego utworu o tematyce narodowej, patriotycznej lub fragmentu poezji tyrtejskiej. W wierszu odnajdujemy jednak definicję ojczyzny bardzo odległą od naszych stereotypowych wyobrażeń. Wiersz poety przeklętego można wręcz uznać za prowokacyjną polemikę z wizjami ojczyzny proponowanymi nam od czasów renesansu aż do współczesności.

Idea utworu

To ukazanie równocześnie przywiązania do ojczyzny, której się nie wybierało, ale w której przyszło żyć, jak też krytyka szarej, bolesnej rzeczywistości Polski PRL-u. Emocjonalnie ojczyzna jest wartością religijną i sferą sacrum, natomiast bunt poety skierowany jest przeciwko ojczyźnie zniewolonej przez obcy system. Trudno jest być patriotą w tradycyjnym znaczeniu tego słowa w smutnej rzeczywistości, w której zapomnienia szuka się w piwie.

Centralny motyw

To motyw ojczyzny-matki, który układa się w specyficzną litanię. Poeta wykorzystuje ten trywialny schemat, ożywia go i nadaje mu nowe znaczenia poprzez rozbudowane, opisowe epitety. Dogłębna wiwisekcja polskich realiów sprawia, że litania do matki-ojczyzny nabiera cech obrazoburczych.

Dominanta kompozycyjna

Jest nią nieoczekiwane ubóstwienie i sakralizacja ojczyzny obecna w ostatniej strofie. Mimo zła, brudu i powszechnej nieprawości udaje się ocalić ojczyznę jako świętość poprzez porównanie do Królowej Polski. Zestawienie motywu maryjnego i postaci bufetowej paradoksalnie łączy sferę tradycyjnego sacrum i doświadczanego profanum. Całość odczuć jest jednak podporządkowana kategorii dobra.

Konteksty interpretacyjne

Odwołanie do tradycyjnych ujęć ojczyzny jako wartości bezdyskusyjnie dobrej i świętej. Ujęcia takie są obecne w poezji tyrtejskiej, w Polsce szczególnie w dobie romantyzmu. W tym kontekście wiersz Wojaczka można odczytać jako deprecjonowanie ojczyzny, odarcie jej z wszelkich mitów.

Sakralizacja ojczyzny dokonuje się przez przywołanie typowego dla katolickiej Polski obrazu Rzeczpospolitej uwznioślonej przez patronat Maryi. Jedność wartości patriotycznych i religijnych datuje się od XVII wieku i sarmatyzmu.

Profanacja ojczyzny dokonuje się przede wszystkim przez ukazanie rzeczywistości komunistycznej i nawiązanie do stereotypu Polaka alkoholika. Nałóg jednak jest w pewnym sensie usprawiedliwiany, bo to jedynie wyraz rozpaczy i buntu przeciw ponurym realiom.

Z kontrastowych, bluźnierczych zestawień wzniosłości i ohydy ojczyzna wydobywa się jako wartość ocalona, mimo pozorów negacji, uczuciowy związek z nią jest pełen bólu, ale bardzo silny.

Skojarzenia do eseju

Piotr Skarga Kazania sejmowe. Jako pierwszy wprowadził pojęcie ojczyzny-matki, której dzieci winne są miłość i wdzięczność. Patriotyzm pojmował emocjonalnie i taki sposób odczuwania jest też bliski Wojaczkowi. Młody poeta nawiązuje do motywu z Kazań… Skargi, traktując tradycyjne pojmowanie ojczyzny jako punkt wyjścia.

C. K. Norwid Moja piosnka I. W obu wierszach uczucia wobec ojczyzny łączą się z bólem, cierpieniem. Obaj poeci nie mogą się uwolnić od rozważania relacji
ja – kraj. Jednak przyczyny tego zjawiska są inne. Dla Norwida „czarna nić” wspomnień o utraconej ojczyźnie jest czymś, co przeszkadza w normalnym życiu. Dla Wojaczka zdegenerowana rzeczywistość kraju, w której żyje, jest nie do zaakceptowania.

Jan Kasprowicz Rzadko na moich wargach… (utwór XL z Księgi ubogich). Obydwa wiersze łączy prowokacyjny stosunek do pojęcia ojczyzny, którą poeci zwykle bezrefleksyjnie wynoszą na piedestał. Dla Kasprowicza niszczą wartość tego pojęcia wyświechtane frazesy, dla Wojaczka świętość ojczyzny jest spotwarzona przez rzeczywistość dnia codziennego. Jednak obaj poeci odnajdują wartość słowa ojczyzna we własnym sercu.

Pytanie

W jakim stopniu poetycka wizja ojczyzny w wierszu Wojaczka odbiega od tradycyjnych przedstawień tego tematu?

Wizja zaprezentowana przez Wojaczka może szokować czytelnika, wydawać się nawet bluźniercza. Zwłaszcza dla Polaków słowo ojczyzna miało znaczenie niebagatelne. Kraj, który przez ponad wiek był pod zaborami i nie istniał na mapie Europy, stał się wartością niemal najwyższą, świętą. Polacy wychowani na literaturze wieszczów, długo nie odważyli się mówić o ojczyźnie inaczej, jak w słowach podniosłych, pełnych patosu. Wojaczek zdecydowanie przeciwstawia się tym utartym konwencjom. Jego ojczyzna to nie „rzecz czarnoleska” z wierszy Norwida i Tuwima. Ojczyzna nie jest lekarstwem na rozterki serca, raczej sama powoduje emocjonalne cierpienia. Jest bowiem daleka od doskonałości. Profanuje ją nie tylko władza obcego mocarstwa, ale także amoralność obywateli. Symbole takie jak „partyjny dziennik” i „gumowa pałka” z niezakłamaną goryczą wyrażają prawdę o nas samych, Polakach.

Rzeczywistość tej ojczyzny jest zła, ponura, przywołuje obraz zrozpaczonych ludzi, którzy ukojenia szukają w barach i bufetach. Dopiero „dwie pobożne setki” pozwalają dostrzec z dawna zapomnianą świętość ojczyzny. Obraz, który podsuwa nam Wojaczek, jest bardzo niejednoznaczny, dlatego może budzić opory. Zwłaszcza zestawienie motywu Maryi, Królowej Polski, i bufetowej. Mimo to Wojaczek nie chce zdegradować ojczyzny. Miłość do niej zostaje ocalona, ale jest to miłość bardzo trudna, nacechowana bólem i buntem. Krytyka ojczyzny, obecna w wierszu, nie jest jednak czymś odosobnionym. Warto w tym miejscu przypomnieć np. Jana Lechonia i jego „ojczyznę chochołów”, zapatrzoną w szkodliwe stereotypy sarmackiej Polski. Wiersz Wojaczka można więc wpisać w nurt poezji starającej się pokazać prawdę, nawet bardzo gorzką, w nurt poezji zmuszającej nas do poważnej autorefleksji.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c230-wiersze/c304-analiza-wierszy/rafal-wojaczek-ojczyzna-pytania-odpowiedzi