Tadeusz Różewicz
Drzewo
Byli szczęśliwi
dawniejsi poeci
Świat był jak drzewo
a oni jak dzieci
Cóż ci powieszę
na gałęzi drzewa
na które spadła
żelazna ulewa
Byli szczęśliwi
dawniejsi poeci
dokoła drzewa
tańczyli jak dzieci
Cóż ci powieszę
na gałęzi drzewa
które spłonęło
które nie zaśpiewa
Byli szczęśliwi
dawniejsi poeci
pod liściem dębu
śpiewali jak dzieci
A nasze drzewo
w nocy zaskrzypiało
I zwisło na nim
pogardzone ciało
Tytuł wiersza
Drzewo to często wykorzystywany w poezji symbol. Drzewo łączy ziemię i niebo. Odzwierciedla porządek natury, jej odwieczne prawa i sens. Drzewo i jego cień są schronieniem dla człowieka (patrz: lipa czarnoleska), symbolem jedności człowieka i przyrody. Tytułowe drzewo jest towarzyszem człowieka. Dzieli jego okrutny los – doświadcza okrucieństwa wojny, przez nią przestaje być żywe.
Idea utworu
Różewicz zastanawia się, czy w świecie po apokalipsie jest w ogóle możliwe szczęście i radość. Pyta, jak być poetą, jak wierzyć w sens i prawdę w czasach, gdy fundamenty świata legły w gruzach. Drzewo wraz z człowiekiem jest świadkiem wojny. Cierpi razem z nim, umiera, jego istota, jak i kondycja człowieka zostaje pogwałcona. Wojna i jej niewyobrażalne zezwierzęcenie odebrały światu sens i renesansowy porządek. Wiersz zaznacza tylko tragedię „ocalonych”, nie odpowiada na pytanie, jak mają żyć w świecie bez wartości.
Konteksty interpretacyjne
- Jan Kochanowski Na lipę – drzewo łączy człowieka z przyrodą i kosmosem, daje wytchnienie i inspirację, wpisuje człowieka w idylliczny krąg ziemskiego życia.
- Leopold Staff Wysokie drzewa – drzewa są pokazane jako świątynia Boga, sama przyroda nabiera walorów sacrum, kontakt człowieka z naturą ma wymiar duchowy, czyni człowieka lepszym, przyroda jest źródłem artystycznych inspiracji.
- Tadeusz Różewicz Ocalony – utwór łączy się tematycznie z wierszem Drzewo. W obydwu poeta mówi, że wojna odebrała ludziom niezależność, dobro, znieczuliła ich na piękno. Ci, którzy ocaleli, nie mogą zapomnieć doświadczeń wojennych, noszą w sobie poczucie pustki, moralnego wyniszczenia.
Dominanta kompozycyjna
Symbol drzewa służy postawieniu granicy między dwoma światami – światem przed wojną i światem po wojnie. Szczęście, dziecięca ufność w dobro świata, radosna pochwała i afirmacja natury przez taniec – przeminęły. „Żelazna ulewa” kul, ogień, bestialstwo zapanowały nad światem. Drzewo – starożytny symbol witalności i sił natury zmieniło również swoją funkcję – stało się jeszcze jednym narzędziem zadawania śmierci. Jeżeli drzewo odczytywać jako świat, to świat został zniszczony, człowiek wyzuty z szacunku i wartości.
Centralny motyw
Kluczowe znaczenie ma powtarzająca się strofa, mówiąca o szczęściu dawnych poetów. Tych, którzy żyli w czasach niewinności, w duchowej zgodzie ze światem. Tej sielankowej wizji ludzkiej egzystencji przeciwstawia Różewicz doświadczenia człowieka, który przeżył czasy pogardy. Destrukcja dotknęła nie tylko ludzkiego ciała, także wewnętrznego życia duszy. Drzewo – symbol świata – staje się jedynie szubienicą, i świat przestaje być harmonijny, twórczy i radosny.
Skojarzenia do eseju
- Porównaj obrazy dzieciństwa i „skażonej” wojną młodości z wiersza Drzewo i z wiersza Z głową na karabinie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. W obydwu występuje ten sam temat – kontrast między „poetyckim” i niewinnym czasem dzieciństwa a obrazami wojny, które na trwałe zdeformowały wyobrażenia o świecie. Wojna jest zagładą nie tylko fizyczności człowieka, ale i jego psychiki.
- Warto także przytoczyć fragment wiersza Tadeusza Gajcego Wczorajszemu. Jest tam również obraz przyrody, kojarzonej z sielanką dzieciństwa. Człowiek zmuszony do morderstwa i nienawiści przestaje czuć się częścią natury, przestaje ją rozumieć – „Nie ukoił twoich ust śpiew drzewa”.
- Można też prześledzić literackie „istnienie” motywu drzewa. Kojarzone ono było zawsze z „czymś” pozytywnym, wierzby, brzozy i topole w Panu Tadeuszu, drzewa i wiejski las z franciszkańskiej poezji Kasprowicza i Staffa, nawet las kojarzący się z czasem wakacji w liryku Wakacje Przybosia. Ten topos wykorzystuje jeszcze raz Różewicz, aby uwypuklić destrukcję i zagładę świata, której przyczyną stał się koszmar wojny.
- Porównaj utwór Drzewo z wierszem tego samego autora Jak dobrze. W tym drugim wartość świata i człowieka, również miłości, zostaje ocalona – wbrew wojnie. Drzewo odzyskuje swoją pierwotną funkcję – znów daje cień, jest znakiem łączności człowieka ze światem.
Od razu skojarz!
- Porównaj obrazy dzieciństwa i skażonej wojną młodości z wiersza Drzewo i z wiersza Z głową na karabinie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. W obydwu występuje ten sam temat – kontrast między „poetyckim” i niewinnym czasem dzieciństwa a obrazami wojny, które na trwałe zdeformowały wyobrażenia o świecie. Wojna jest zagładą nie tylko fizyczności człowieka, ale i jego psychiki.
- Porównaj utwór Drzewo z wierszem tego samego autora Jak dobrze. W tym drugim wartość świata i człowieka, również miłości, zostaje ocalona – wbrew wojnie. Drzewo odzyskuje swoją pierwotną funkcję – znów daje cień, jest znakiem łączności człowieka ze światem.
Pytania
Z czym kojarzy Ci się tytuł wiersza?
Drzewo to często wykorzystywany w poezji symbol. Drzewo łączy ziemię i niebo. Odzwierciedla porządek natury, jej odwieczne prawa i sens. Drzewo i jego cień są schronieniem dla człowieka (patrz: lipa czarnoleska), symbolem jedności człowieka i przyrody. Tytułowe drzewo jest towarzyszem człowieka. Dzieli jego okrutny los – doświadcza okrucieństwa wojny, przez nią przestaje być żywe.
Można też prześledzić literackie istnienie motywu drzewa. Kojarzone ono było zawsze z czymś pozytywnym, wierzby, brzozy i topole w Panu Tadeuszu, drzewa i wiejski las z franciszkańskiej poezji Kasprowicza i Staffa, nawet las kojarzący się z czasem wakacji w liryku Wakacje Przybosia. Ten topos wykorzystuje jeszcze raz Różewicz, aby uwypuklić destrukcję i zagładę świata, której przyczyną stał się koszmar wojny.
Czy dostrzegasz ideę utworu?
Różewicz zastanawia się, czy w świecie po apokalipsie jest w ogóle możliwe szczęście i radość. Pyta, jak być poetą, jak wierzyć w sens i prawdę w czasach, gdy fundamenty świata legły w gruzach. Drzewo wraz z człowiekiem jest świadkiem wojny. Cierpi razem z nim, umiera, jego istota, jak i kondycja człowieka zostaje pogwałcona. Wojna i jej niewyobrażalne zezwierzęcenie odebrały światu sens i renesansowy porządek. Wiersz zaznacza tylko tragedię „ocalonych”, nie odpowiada na pytanie, jak mają żyć w świecie bez wartości.
Co jest dominantą kompozycyjną wiersza?
Symbol drzewa służy postawieniu granicy między dwoma światami – światem przed wojną i światem po wojnie. Szczęście, dziecięca ufność w dobro świata, radosna pochwała i afirmacja natury przez taniec – przeminęły. „Żelazna ulewa” kul, ogień, bestialstwo zapanowały nad światem. Drzewo – starożytny symbol witalności i sił natury zmieniło również swoją funkcję – stało się jeszcze jednym narzędziem zadawania śmierci. Jeżeli drzewo odczytywać jako świat, to świat został zniszczony, człowiek wyzuty z szacunku i wartości.
Jaki jest główny motyw utworu?
Kluczowe znaczenie ma powtarzająca się strofa, mówiąca o szczęściu dawnych poetów. Tych, którzy żyli w czasach niewinności, w duchowej zgodzie ze światem. Tej sielankowej wizji ludzkiej egzystencji przeciwstawia Różewicz doświadczenia człowieka, który przeżył czasy pogardy. Destrukcja dotknęła nie tylko ludzkiego ciała, także wewnętrznego życia duszy. Drzewo – symbol świata – staje się jedynie szubienicą, i świat przestaje być harmonijny, twórczy i radosny.
Czy dostrzegasz jakieś konteksty interpretacyjne?
- Jan Kochanowski Na lipę – drzewo łączy człowieka z przyrodą i kosmosem, daje wytchnienie i inspirację, wpisuje człowieka w idylliczny krąg ziemskiego życia.
- Leopold Staff Wysokie drzewa – drzewa są pokazane jako świątynia Boga, sama przyroda nabiera walorów sacrum, kontakt człowieka z naturą ma wymiar duchowy, czyni człowieka lepszym, przyroda jest źródłem artystycznych inspiracji.
- Tadeusz Różewicz Ocalony – utwór łączy się tematycznie z wierszem Drzewo. W obydwu poeta mówi, że wojna odebrała ludziom niezależność, dobro, znieczuliła ich na piękno. Ci, którzy ocaleli, nie mogą zapomnieć doświadczeń wojennych, noszą w sobie poczucie pustki, moralnego wyniszczenia.
W jaki sposób tytułowe drzewo z wiersza Różewicza ukazuje porażenie poety wojną?
Drzewo z wiersza Różewicza jest symbolem świata. Symbolizuje też życie, odradzanie się, porządek natury i jej cykliczne zmiany, którym podlega także człowiek. W wierszu mamy dwa obrazy drzewa. Pierwszy to być może dąb, drzewo niemal święte, rytualne. Wokół niego tańczą radośnie ludzie. Są oni „szczęśliwi (…) jak dzieci”, żyją w symbiozie ze światem, wyrażają dla niego pełną afirmację. W świecie pięknym, pełnym ładu i harmonii łatwo być poetą. Jednak okres dzieciństwa ludzkości nieodwołalnie zakończyła II wojna światowa. Poeta nie pisze o niej bezpośrednio, natomiast śladem spustoszenia, jakiego dokonała, staje się właśnie drzewo. Jest ono jakby pamięcią o wydarzeniach, które zniweczyły sens ludzkiej egzystencji, zaprzeczyły temu, że człowiek jest dobry i piękny. Drzewo żywe zamienia się w drzewo martwe. Zniszczyła je „żelazna ulewa”, nie jest już schronieniem dla śpiewających ptaków, źródłem spokojnego cienia i radości. Jego śmierć jest analogiczna do śmierci ludzkiej duszy. Ostatnia strofa przynosi niemal apokaliptyczny obraz. Drzewo zamiast kultu życia głosi tu kult śmierci, staje się szubienicą dla pogardzonego ludzkiego ciała, dla pogardzonego ludzkiego życia. Zmienia swoją funkcję – z symbolu życiodajnych sił natury przeradza się w symbol zagłady, staje się jeszcze jednym narzędziem w machinie zagłady ludzkości.
Zobacz: