Jakie utwory przywołać?
Materiału literackiego dostarczy już pierwszy oficjalny tomik Różewicza (Niepokój 1947 rok). Pochodzą z niego dwa bardzo popularne wiersze poety – Ocalony oraz Lament.
- Początek Ocalonego nietrudno jest zapamiętać (a cytat zawsze robi dobrze wrażenie):
mam dwadzieścia cztery lata/ ocalałem
prowadzony na rzeź.
Wiersz zawiera wiele takich okrutnych w swojej konkretności sformułowań – poeta np. stwierdza: „widziałem furgony porąbanych ludzi”. Ich pozornie beznamiętny i zdystansowany ton nie jest równoznaczny z akceptacją przez podmiot liryczny (w przypadku poezji Różewicza możemy mówić o jego tożsamości z autorem) ludzkich tragedii!
- Rozterki moralne i wewnętrzne rozdarcie znajdziemy właśnie w Lamencie. Napotykamy tu z jednej strony ogrom zwątpienia w istnienie wartości etycznych reprezentowanych przez tradycję antyczną (postacie Achillesa i Hektora) oraz chrześcijańską (święty Franciszek, niebo, odpuszczenie grzechów), a z drugiej – dramatyczne poszukiwanie „nauczyciela i mistrza”, który pomógłby „odzyskać wzrok, słuch i mowę”. Trzeba koniecznie podkreślić, że niepokoje i lęki, zrodzone pod wpływem przeżyć wojennych, staną się nieodłącznym motywem twórczości Różewicza, chociaż w różnych okresach jego życia będą przybierały różne kształty.
Jak wzbogacić wypowiedź?
- Jako kontekst warto przywołać wiersz Tadeusza Gajcego Do potomnego. Jego bohater liryczny: poeta-Kolumb, który przeżył wojnę, doskonale pasuje do postaci samego Różewicza, któremu zawsze będzie towarzyszyć „olbrzymia śmierć i przerażenie” (cytat z wiersza Gajcego).
- Ale po doświadczeniu wojny inaczej smakuje zwykła spokojna codzienność i o tym też warto powiedzieć! Utwór Różewicza Jak dobrze.
Jak dobrze
jesteś przy mnie
tak ci serce bije
Myślałem – człowiek nie ma serca.
jest jej afirmacją i wyznaniem wiary w ludzką dobroć.
- Wart uwagi jest też List do ludożerców, w którym splatają się motywy oceny współczesnego świata zdominowanego przez agresję (pojawiają się one również w wierszu Spadanie) i humanistycznego protestu przeciwko takiej sytuacji.
Jako ciekawostkę można przywołać rzadko analizowany w szkole wiersz Dytyramb na cześć teściowej, który też wiąże się z problematyką moralną, chociaż ujmuje ją z zupełnie innej strony. Różewicz zwraca w nim uwagę na dramatyczną samotność starszych ludzi, za którą jesteśmy odpowiedzialni, bowiem skoncentrowani na sobie nie dostrzegamy ich problemów. Interesujące jest połączenie tytułowego terminu „dytyramb” (podniosły hymn) ze skromną postacią staruszki – bohaterki lirycznej utworu. Dzięki niemu nabrała ona imponujących rysów dobrego ducha strzegącego domowego ogniska.
Podsumowanie
Warto zwrócić uwagę, że problematyka moralna towarzyszy nie tylko wierszom Różewicza, jest ona również obecna w jego dramatach (chociażby w Kartotece będącej rozrachunkiem Kolumba z wojenną przeszłością i poszukiwaniem swojego miejsca w nierozumiejącym go świecie współczesnym).
Czy mówić o oryginalnej formie tej poezji? Tak! To przecież dzięki niej utwory Różewicza nabierają szczególnej siły! Nie wchodząc w szczegóły – powiedzcie o zatarciu różnic pomiędzy językiem poetyckim a prozą (brak nie tylko rymów, ale nawet rytmu!), warto wspomnieć też o ascetycznej składni – Różewicz często stosuje równoważniki zdań oraz elipsę (to figura polegająca na celowym pominięciu w zdaniu któregoś z jego elementów „Myślałem nie ma lasu” zam. „myślałem, że nie ma lasu”).
Co to znaczy: poeta moralnego niepokoju?
To twórca, który w swej poezji podejmuje tematykę moralną, ale nie tylko w sensie głoszenia, co dobre, a co złe, ale właśnie w poczuciu głębokiego niepokoju o zagubienie współczesnego człowieka pośród wartości. Różewicz jako ten, który przeżył wojnę, ma prawo do niepokoju szczególnego: nic nie jest już jasne, od nowa trzeba oddzielić światło od ciemności.
Zobacz:
Zaprezentuj wiersze Różewicza, które wydają Ci się szczególnie cenne