Motyw literacki – POWRÓT
Kierunki powrotów:
- DO ŻRÓDEŁ I NATURY
- DO KRAINY DZIECIŃSTWA
- DO DOMU I RODZINY
- DO WIARY
- DO PRZESZŁOŚCI
- DO DOMU
- DO RZECZYWISTOŚCI
Motyw powrotu do domu i rodziny
Tego literackiego powrotu do domu nie da się porównać z powrotem żadnego innego bohatera. Opuszczając Troję, Odyseusz liczył, że najdalej po dwóch tygodniach powróci do Itaki – stało się jednak inaczej. Aż dziesięć lat trwała jego tułaczka, której poświęcony jest epos Homera Odyseja.
Powrót Odyseusza jest dowodem niezwykłej determinacji bohatera. Wynika z wielkiej miłości do ojczyzny i rodziny – to one są dla Odyseusza najważniejszymi wartościami i to one dodają mu siły i energii, by pokonać wiele przeciwności losu.
Odyseusz podczas całej swojej wędrówki musi przezwyciężać niechętnych mu bogów, a także własne słabości, zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Walczy z okrutnym losem, z samotnością, a także ze zwątpieniem, w które zdarza mu się popadać, a z wielu prób wcale nie wychodzi zwycięsko.
Gdy po tych wszystkich zmaganiach, po dwudziestoletniej nieobecności pojawia się w domu, nie rozpoznaje go ani żona, ani syn, a jedynie stary, wierny pies. Początkowo powrót okazuje się rozczarowaniem – Odys w bolesny sposób uświadamia sobie, że wszyscy go zdradzili. W jego domu ucztuje bezczelny tłum zalotników, którzy chcą zmusić Penelopę do wybrania sobie spośród nich męża. Odyseusz ich pokona – i w tym momencie tak naprawdę powraca do swojej rodzinnej Itaki.
- Dlaczego, po co?
Historia Odyseusza pokazuje, jak rodzi się archetyp tęsknoty za domem, za własną ojczyzną. Długotrwała nieobecność zaciera w pamięci prawdziwy obraz – mamy wtedy tendencję do idealizacji. Konfrontacja tych dwóch obrazów staje się czasem bardzo bolesna. Ale – szczęśliwy ten, kto ma swoje miejsce na ziemi, ma gdzie powracać, jak król Itaki.
Motyw powrotu do krainy dzieciństwa
Uwaga! Możesz przywołać obraz Marca Chagalla, np. Nad miastem.
Powroty do dzieciństwa mogą mieć charakter wspomnieniowy, ale mogą być także formą ucieczki od rzeczywistości lub wyrazem tęsknoty za czasami, które już nigdy nie wrócą. Świetnym przykładem takiej literackiej ucieczki do czasów dzieciństwa są Sklepy cynamonowe – zbiór opowiadań Brunona Schulza.
Od czego ucieka Bruno Schulz?
- Od złego świata, którego artysta nie rozumie, w którym panuje chaos i nieustające uczucie strachu.
- Od świata, w którym nie potrafi się odnaleźć.
Powrót, wspomnienie dzieciństwa staje się formą eskapizmu (czyli właśnie ucieczki) w dobrze sobie znany, bezpieczny świat. To powrót do baśniowej krainy, prawdziwego raju, gdzie wszystko przepełnione jest magią.
Stworzone przez Schulza miasteczko jest miastem jak ze snu – zanurzone w onirycznej konwencji, zatrzymane jak w kadrze poetycko przetworzonej fotografii. Obrazy ulic, rodzinnego domu czy tytułowych sklepów cynamonowych przypominają senne wizje, w których niektóre elementy rzeczywistości nabierają symbolicznych znaczeń. Czy to Drohobycz? I tak, i nie – to własne miasto pisarza, zbudowane w jego wyobraźni.
- Dlaczego, po co?
Do jakich przemyśleń może skłaniać powrót do dzieciństwa? Przede wszystkim do refleksji nad czasem i jego przemijaniem. Uchwycony zostaje także moment, w którym stary, wyidealizowany, bezpieczny świat spotyka się z nowym światem, w którym dorosły już Schulz nie może się odnaleźć.
Motyw powrotu do rzeczywistości
W filmie Powrót Idioty Sasa Gedeon, czeski reżyser, wyraźnie nawiązuje do swoich inspiracji Idiotą Fiodora Dostojewskiego. Bohater filmu, podobnie jak powieściowy książę Myszkin, jest postacią szlachetną i bardzo wrażliwą. Po pobycie w szpitalu psychiatrycznym, gdzie przeżył niemal całe dorosłe życie, Franciszek zaczyna istnieć w tzw. normalnym świecie. Jest jednak jak małe dziecko – zupełnie nie może odnaleźć się w dorosłej rzeczywistości, nie zna świata, ponieważ wszystkie wrażenia i doświadczenia są tymi pierwszymi, nie ma żadnego punktu odniesienia. Bohater czuje się zupełnie bezradny – nie rozumie świata, a świat uważa go za naiwnego głupca. Tak oczekiwany przez niego powrót do „normalnego świata” okazuje się niemożliwy, przynosi mu tylko ból i rozczarowanie – w świecie „normalnych” ludzi nie ma miejsca na bezinteresowność, szczerość i dobroć…
- Dlaczego, po co?
To ciekawy wariant motywu – powrót do normalności, która nie jest normalna. Powrót trudny. Okazuje się, że nie każdy potrafi odnaleźć się po takim powrocie. Przypomnij sobie Don Kichota, bohatera Cervantesa. Skojarz także książkę Williama Whartona Ptasiek i jej ekranizację – historię o obsesyjnej miłości do ptaków, ucieczce w ich świat i jakże trudnym powrocie do rzeczywistości.
Motyw powrotu do źródeł i natury
Bohaterem powieści Aleja Carpentiera Podróż do źródeł czasu jest wychowany w europejskiej kulturze kubański muzyk, który wyrusza na wyprawę do dżungli w poszukiwaniu pierwotnych instrumentów muzycznych, wciąż używanych przez Indian. Podróż staje się wędrówką do źródeł – od współczesności aż do źródeł czasu, początków kultury, a nawet samego człowieka.
Bohatera inspiruje kontakt z dziką przyrodą oraz ludźmi dżungli, których życie toczy się w harmonii z przyrodą. Kiedy kompozytor musi powrócić do cywilizowanego świata, nie jest w stanie na nowo się w nim odnaleźć. Jednak powrót do raju utraconego nie jest możliwy – nie udaje mu się odnaleźć ukrytej drogi do źródeł. W rezultacie pozostaje w nowoczesnej cywilizacji, którą tak pogardza.
Podobny motyw powrotu do dzikiej, nieujarzmionej przyrody pojawia się w lirykach tatrzańskich Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Kontemplacja przyrody stanowi rodzaj ucieczki przed złowrogą cywilizacją i staje się lekarstwem na ból istnienia.
- Dlaczego, po co?
Zarówno powrót do źródeł kultury, jak i powrót do natury jest niemożliwy. Skażony cywilizacją człowiek nie jest w stanie dotrzeć do tajemnicy natury – wychowanie w odmiennej kulturze determinuje nasze zachowania, od których nie jesteśmy w stanie uciec. Tajemnicze, pierwotne piękno przyrody wciąga, ale jednocześnie uświadamia, że człowiek nie przynależy już do tego świata.
Motyw powrotu do wiary
Biblijna Przypowieść o synu marnotrawnym jest metaforyczną opowieścią o powrocie do Boga i wiary. To historia młodszego z braci, który odchodzi od ojca, biorąc należną mu część majątku. Niestety – szybko roztrwania wszystko, co ma, i popada w skrajne ubóstwo. Jest głodny i załamany, a jego życie powoli traci sens. Coraz częściej wraca myślami do domu i wspomina ojca. W końcu podejmuje decyzję o powrocie. Ta decyzja jest wielkim aktem skruchy i pokory – to powrót do wiary i prawdziwych wartości. Po powrocie syn prosi ojca, by ten traktował go jak służącego, gdyż on nie jest godzien nazywać się jego synem.
Tymczasem dla ojca nie ma szczęśliwszego i bardziej wyczekiwanego momentu. Wybiega dziecku naprzeciw z otwartymi ramionami, rzuca mu się na szyję i całuje. To ucałowanie syna przez ojca to znak ojcowskiego przebaczenia, pojednania i przyjęcia do domu.
Ojciec symbolizujący Boga wybacza tym, którzy zbłądzili, gdyż w pewnym sensie dzięki temu ich wiara stała się mocniejsza.
- Dlaczego, po co?
To chyba najbardziej znany w naszej kulturze powrót. Do domu, do ojca i do Boga. Decyzja powrotu do Boga i wiary nie jest łatwa – zazwyczaj poprzedza ją trudna droga i strach przed tym, iż zbłądzenie nie zostanie nam nigdy wybaczone. To dogłębnie przemyślana i w pełni świadoma decyzja.
Motyw powrotu do przeszłości – sentymentalna wycieczka w dawne lata.
Zupełnie inny, sentymentalny charakter powrotu w minione lata można odnaleźć w cyklu Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu. To powrót do czasu minionego, który zostaje uznany za nadrzędny. Przeszłość jest zawsze otwartą księgą, może się spełnić w nowej wersji i zawsze można ją na nowo odnaleźć. Kiedy się wraca do przeszłych wydarzeń, zatarta zostaje granica między przeszłością a przyszłością, a linearny porządek powieści burzy się. Czas jest niejako zorganizowany na nowo – nie ma nic wspólnego z chronologią, a jest jedynie subiektywnym zestawem odczuć i wizji narratora. To powrót do wybranych z przeszłości wydarzeń, które zostają na nowo rozbudowane przez wywołane przez nie refleksje. Cykl w Poszukiwaniu straconego czasu to bardzo ważny przystanek w literackich powrotach w czasie.
- Dlaczego, po co?
Proust: Przeszłość nie jest zamkniętym działem, a kopalnią wspomnień i wydarzeń, z których można wciąż na nowo czerpać i które za każdym razem mogą przybrać inną formę. Jest otwartą księgą – powrót do niej ma sens uczuciowy i poznawczy.
Zobacz: