Omów impresjonizm jako nurt w malarstwie i przedstaw jego wpływ na literaturę polską.

Omów impresjonizm jako nurt w malarstwie i przedstaw jego wpływ na literaturę polską.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Obecność impresjonizmu w znanych Ci dziełach malarskich i literackich. Omów wybrane z nich.
• Impresjonistyczne przedstawienie świata – odwołaj się do przykładów w malarstwie i w literaturze polskiej.

Strategia wstępu

Definicja i źródłosłów terminu

Impresjonizm jest to nurt w sztuce, głównie w malarstwie, ale pojęcie to dotyczy również literatury. Powstał około 1870 roku i trwał do początków wieku XX. Pojawił się we Francji, a jego rodowód jest związany z opozycją młodych malarzy wobec realizmu i akademizmu, które wówczas oficjalnie panowały w sztuce. Genezę nazwy można tłumaczyć dwojako: od słowa impresja, czyli wrażenie – malarze impresjoniści starali się bowiem uchwycić ulotną grę światła i kolorów; nazwę nurtu łączy się jednak zazwyczaj ze słynnym płótnem Moneta Impresja,wschód słońca.

Błyśnij wiedzą i anegdotą!
Krytycy słynnej wystawy grupowej impresjonistów z 1874 roku byli niezadowoleni, gdyż każdy prezentowany obraz był nazywany widokiem z tego lub innego miejsca. Gdy początkowo Monet zaproponował dla swojego obrazu tytuł Widok portu w Hawrze, Auguste Renoir nakazał mu zmianę. Monet zdecydował się więc na tytuł Impresja, a Renoir dodał wyrazy wschód słońca. Jeden z krytyków w satyrycznym piśmie Charivari, Louis Leroy użył terminu impresja, aby ośmieszyć całą grupę artystów i ich dzieła. Jednak pomimo niechęci krytyków nowy kierunek stawał się coraz popularniejszy, a sama nazwa nabrała pozytywnego charakteru.

Warto dodać
Terminu impresjonizm używa się także w odniesieniu do rodzaju muzyki szczególnie wyczulonej na barwę dźwięku i wysublimowane nastroje, na przykład Claude Debussy’ego i Maurice’a Ravela.

Impresjonizm w literaturze

Ten kierunek malarski oddziałał również na literaturę końca XIX i początku XX wieku. Był bardziej popularny w poezji niż w prozie, nie był nigdy nurtem ­dominującym, ale najczęściej współistniał jako technika literacka z symbolizmem, naturalizmem czy ekspresjonizmem. W prozie narracyjnej spowodował rozluźnienie tradycyjnych więzów formalnych, zakłócił ciągłość czasową i następstwo przyczynowe akcji. Przyczynił się do fragmentaryzacji dzieła literackiego, co było typowe dla powieści młodopolskiej. Impresjonizm sprzyjał też daleko posuniętemu subiektywizmowi w literaturze. W literaturze impresjonizm odnajdujemy jako przekonanie, że dzieło literackie powinno przedstawiać świat zewnętrzny poprzez jednostkę, odnotowywać jej subiektywne wrażenia; czyniło to opis subiektywnym i ulotnym. W wierszach impresjonizm podporządkowywał świat przedstawiony podmiotowi lirycznemu. Natomiast w liryce służył głównie opisom przyrody, używano go do pogłębienia nastroju oraz posługiwania się analogiami z kompozycją muzyczną. Jako ciekawostka – impresjonizm stał się również metodą części krytyki literackiej.

 

Strategia rozwinięcia

Nieco historii

W drugiej połowie XIX wieku dominującym nurtem w sztuce był realizm i akademizm. Realiści malowali rzeczywistość bez upiększeń, portretowali ludzi ubogich, kolor nakładali pełnymi, agresywnymi pociągnięciami pędzla, na przykład Gustave Courbet. Olbrzymią rolę odgrywały w ówczesnym życiu kulturalnym pracownie, będące jednocześnie miejscami spotkań malarzy i literatów, a także swoistymi szkołami, gdzie studenci uczyli się tajników rysunku i technik malarstwa. Z drugiej strony pod patronatem Szkoły Sztuk Pięknych w Paryżu kwitło malarstwo akademickie, podporządkowane sztywnym i tradycyjnym metodom nauczania. Szkoła miała kształcić malarzy, którzy tworzyliby dzieła odpowiadające państwowym i religijnym instytucjom – o treści religijnej, mitologicznej lub historycznej.

Wielu młodych malarzy, jak Degas, Monet i Renoir zapoczątkowali oryginalne malarstwo, które opuściło atelier i wyszło w plener, aby ukazywać zmienność natury w różnych porach dnia i w różnym oświetleniu.

W 1863 roku na wystawę w Pałacu Techniki zgłoszono setki obrazów, z których bardzo wiele akademicka komisja odrzuciła. Wówczas Napoleon III, obejrzawszy te obrazy, nakazał zorganizowanie osobnej ekspozycji. Nazwaną ją Salonem Odrzuconych. W Salonie znalazło się słynne później płótno Maneta Śniadanie na trawie. Nowy kierunek, do którego tradycyjni krytycy odnosili się bardzo niechętnie, zyskał wkrótce szerokie grono widzów. W latach 1870 – 1871 w czasie Komuny Paryskiej niektórzy z młodych artystów uwiecznili zniszczenia miasta. W roku 1874 w pracowni fotografika Nadara odbyła się pierwsza historyczna wystawa impresjonistów. Zorganizował ją anonimowy Związek rzeźbiarzy, malarzy, rytowników, założony rok wcześniej przez Moneta i jego przyjaciół. Ogólnie Związek zorganizował jeszcze 7 wystaw (ostatnia w 1886 roku), wydawał też magazyn Impresjonista. Jednak słynna wystawa w 1874 roku nie zyskała uznania krytyki i publiczności.

Techniki i tematy

Zasadnicze nowatorstwo impresjonistów polega na tym, że dążyli oni do oddania w obrazie chwilowego wrażenia, powstałego w zetknięciu z rzeczywistością. Rzeczywistość bowiem nie jest stała, ale nieustannie się zmienia pod wpływem światła słonecznego, zjawisk atmosferycznych i ruchu. Impresjonizm był zwieńczeniem rozwijającego się w malarstwie europejskim przez długie lata nurtu kolorystycznego. Ostatecznie technika impresjonistyczna powstała w wyniku wnikliwych obserwacji zależności barwy od światła i atmosfery.

• Impresjoniści dążyli do subiektywnego uchwycenia i oddania ustawicznie zmiennych, ulotnych i zależnych od pory dnia scen i motywów.
• Obraz budowali wyłącznie kolorem i światłem, kładąc nacisk na ich wzajemne zależności.
• Posługiwali się ­krótkimi pociągnięciami pędzla, rozszczepiając barwną plamę na drobne plamki, co pozwalało osiągnąć efekt wibracji światła – pointylizm.

Impresjoniści zmienili więc zupełnie dotychczasowy sposób postrzegania i malowania. Dla impresjonisty głównym tematem było światło, a postać, budynek lub pejzaż, stawały się jedynie pretekstem do wydobycia różnych rodzajów oświetlenia.

Podejście takie jest widoczne u Moneta, który stworzył 50 obrazów, przedstawiających katedrę w Rouen we wszystkich możliwych warunkach: w słońcu, w deszczu, w lecie i zimą.

Innym przykładem jest zbiór dzieł Moneta przedstawiający lilie wodne. Monet tak wyjaśniał posłannictwo malarza: powinien on nie tylko odtworzyć przedmiot na płótnie, ale też pokazać nieustannie zachodzące w nim zmiany.

Dla techniki impresjonistycznej wielkie znaczenie miała fascynacja sztuką japońską,

a zwłaszcza drzeworytami. Impresjoniści zachwycali się swobodą kompozycji, pespektywą, ostrymi, czystymi barwami i brakiem zbytecznych szczegółów. Wielki znaczenie odegrała też dla twórców tego nurtu rozwijająca się wówczas fotografia. Dzięki niej mogli analizować ruch, uchwycić przelotne momenty, a przede wszystkim zbierać i przechowywać wrażenia. Zwłaszcza Edgar Degas fotografował obiekty w ruchu, a następnie na ich podstawie malował obrazy.

Ulubionym tematem impresjonistów była oczywiście natura.

Według artystów przyrody nie należało upiększać i przekształcać, ale szanować głos przyrody, i akceptować ją taką, jaka jest. Wiele obrazów impresjonistycznych powstawało błyskawicznie, krótkimi, gwałtownymi pociągnięciami pędzla; były pełne świetlistych wibracji. Malarzy fascynowały takie tematy jak niebo, na przykład obraz Pissarra Wschód słońca w lutym, czy śnieg – obraz Moneta Sroka. Do ulubionych miejscowości francuskich impresjonistów należały La Grenouillere, kąpielisko portretowane m.in. przez Renoira, czy Batignolles, dzielnica Paryża, pełna kafejek, i pracowni malarskich. W ogóle ulubionym miejscem impresjonistów był gwarny i kolorowy Paryż. Artyści malowali paryskie ulice i kawiarnie, obiektywnie portretując różnorodne ludzkie typy. Życie miasta, miasta nowoczesnego, jakim był wówczas Paryż, stanowiło również wyzwanie dla malarzy. Interesowała ich atmosfera wielkiej metropolii, szerokich, przestrzennych bulwarów, sceny z życia miejskiego. Patrząc na wybrzeża Sekwany, parki, stacje, impresjoniści widzieli miasto żyjące, zmieniające się w ciągłym ruchu i pełne energii. Do najsłynniejszych obrazów o tematyce miejskiej należą Bulwar Kapucynów Moneta i Bulwar Montmartre Pissarra.

Sylwetki mistrzów impresjonizmu

• Édouard Manet – wykorzystywał technikę realistów, ale był niezwykle popularny wśród impresjonistów, choć nigdy nie należał do ich grupy. Malował w plenerze, swobodnie i spontanicznie. Jego słynny obraz Śniadanie na trawie wywołał skandal artystyczny i obyczajowy.

• Claude Monet – studiował w Akademii Szwajcarskiej, z upodobaniem uprawiał malarstwo plenerowe, wprowadził też nowy kierunek do Londynu. Kochał otwarte przestrzenie, słoneczne pejzaże, starał się uchwycić zmiany oświetlenia i różnorodną kolorystykę portretowanych przedmiotów. Był nazywany „najbardziej impresjonistycznym z impresjonistów. Jeden z jego najsłynniejszych obrazów to Stogi siana, namalowane gęstymi kolorowymi plamami, błękitu, bieli, różnymi odcieniami czerwieni i fioletu.

• Auguste Renoir – brał udział w wielu wystawach impresjonistów, jego ulubionym tematem było życie Paryża, scenki rodzajowe. Stosując refleksy i cienie, otrzymywał ruch postaci w tle. Uprawiał też malarstwo portretowe. Cierpiąc na reumatyzm, w późnym wieku malował, przywiązując pędzel do rąk. Jego słynny obraz to Moulin de la Gallette.

• Edgar Degas – mistrz precyzyjnego rysunku, kończył swoje obrazy w pracowni, był urzeczony fotografią. Z lubością malował teatr, balet, i sylwetki tancerek, często w ruchu.

• Camille Pissarro – z upodobaniem malował przyrodę, na przykład las. Rozjaśnił paletę, rezygnując z czerni i brązów. Był mistrzem kompozycji, nazywano go ojcem ruchu impresjonistycznego. Jeden ze słynniejszych obrazów to Wschód słońca w lutym.

Dziedzictwo impresjonizmu

Właściwy impresjonizmowi zespół środków wyrazu został przejęty przez rzeszę malarzy, stając się niekiedy pospolitą manierą. Kontynuowano kolorystyczne poszukiwania, a zarazem odrzucono wiele zasad pierwotnego impresjonizmu. Postimpresjonizm obejmował bardzo różne kierunki w malarstwie francuskim w latach 1886 – 1895. Terminem tym określa się często malarstwo Paula Cezanne’a, Vincenta van Gogha i Paula Gauguina. Postimpresjoniści starali się uwolnić obraz od naśladownictwa natury, czyli koncepcji mimesis, kładli nacisk na autonomiczność dzieła malarskiego. Dla wielu artystów postimpresjonizm stał się etapem przejściowym w dążeniu do własnego stylu. Na przykład Gauguin zanim zaczął malować odległe Haiti, tworzył w konwencji impresjonistycznej, na przykład obraz Plaża w Dieppe, utrzymany w świetlistej kolorystyce żółci i błękitu.

Impresjonizm w Polsce

Impresjonizm dotarł do nas z pewnym opóźnieniem i podjęty został w środowisku warszawskim dopiero pod koniec XIX wieku. Przywiózł go z Paryża Józef Pankiewicz, autor na przykład Zwózki siana. Władysław Podkowiński oprócz dominującego ekspresjonizmu, stosował również technikę impresjonistyczną, na przykład obraz W ogrodzie. Obydwaj ci artyści zrezygnowali z realistycznych studiów natury, by oddawać przelotne wrażenia, refleksy świetlne, zmienność barw. Impresjonizm podjęli także inni artyści: Leon Wyczółkowski – malarz polskiego krajobrazu, piękna drzew i architektury, na przykład Orka na Ukrainie; Julian Fałat „malarz śniegu” (Krajobraz zimowy z rzeką). Niezwykle oryginalne i subtelne portrety impresjonistyczne malowała Olga Boznańska, na przykład Dziewczynka z chryzantemami. Epizod impresjonistyczny w malarstwie polskim był raczej krótkotrwały.

Impresjonizm w literaturze polskiej

W poezji

W poezji jako impresjonistyczną można określić lirykę tatrzańską Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Odwołuje się on do tej techniki obrazowania m.in. w wierszu Melodia mgieł nocnych. Wrażeniem dominującym przy lekturze wiersza jest ruch. Podmiotem lirycznym są nocne mgły, czytelnik ma możność obserwowania ich tańca. Przesuwają się one wzwyż i w dół, pląsają, okręcają „wstęgą naokoło księżyca”. Impresjonizm w tym wierszu polega na próbie uchwycenia chwilowego doznania, obrazu natury w nieustannej grze barw i kształtów. Podobnie jak na płótnach impresjonistów, kolory i kontury są niewyraźne, rozmyte, ledwo uchwytne.

Podobną technikę możemy obserwować w liryku Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej. Mamy tu opis doliny, w którym dominują: akcentowanie kolorystyki elementów krajobrazu – biel, zieleń, szarość, skrzenie i migotanie wody. Kolory zmieniają się pod wpływem światła przefiltrowanego przez wodę, od jasnej do ciemnej zieleni, pastelową barwę podkreśla mgła – określona jako świetlista, złota. Wrażenia zmysłowe, łączą ze sobą barwę i ciszę. Jednak ta malarska kontemplacja górskiego pleneru służy tylko pogłębieniu nastroju żalu i tęsknoty za czymś nieuchwytnym, być może, za jakimś ideałem.

Impresjonizm łączył się też często z symbolizmem, co jest doskonale widoczne w wierszu Jana Kasprowicza Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach. W kreowaniu górskiego krajobrazu, różnego ­w zależności od pory dnia, dużą rolę odgrywa stylistyka impresjonistyczna. Krajobraz został tu namalowany barwnymi plamami z zatarciem ostrości konturów. Cztery sonety składające się na ten wiersz, wykorzystując różne oświetlenie, inaczej pokazują ten sam krajobraz, zmieniają też nastrój wiersza a także modyfikują symboliczne znaczenia.

• Pierwszy sonet przedstawia ranek. Dominuje ostre światło, nasycona zieleń świerków i szarość głazów.
• Drugi sonet ukazuje nam wycinek pejzażu rozedrgany słonecznym światłem południa. O tej porze dominuje świetlistość, która przechodzi aż w błękit i srebro.
• Trzeci sonet z kolei obrazuje popołudnie, gdzie zwiększa się zasada kontrastu.
• I wreszcie czwarty sonet odzwierciedla ­spokój i pastelową barwę wieczoru, dominuje seledyn i lśnienie wieczornej rosy.

Niezwykle ciekawe w wierszu jest to, że technika impresjonistyczna jest wykorzystana do „namalowania” tła dla dwóch przedmiotów o znaczeniu symbolicznych – róż (życia) i limby (śmierci). Jedynie te dwa centralne motywy symboliczne są zarysowane nasyconymi barwami.

W dramacie

Również w Weselu Stanisława Wyspiańskiego, które było realizacją zasady syntezy sztuk, możemy doszukać się elementów impresjonistycznych. Trzeba jednak pamiętać, że impresjonizm jest tu techniką jedynie pomocniczą. Najwyraźniej widać go w didaskaliach, rozpoczynających dramat. Wyspiański za pomocą chwytów impresjonistycznych rysuje obraz chaty weselnej, istniejącej na pograniczu snu i jawy: „Izba wybielana siwo, prawie błękitna, jednym szarawym tonem półbłękitu obejmująca i sprzęty i ludzi”. Ta nastrojowość staje się zapowiedzią nadrealnych wydarzeń z III aktu. Techniki tej używa dramaturg także po to, by scharakteryzować ogólną aurę bronowickiego wesela: „Wirujący dokoła, w półświetle kuchennej lampy, taniec kolorów, krasych wstążek, pawich piór, kierezyj, barwnych kaftanów i kabatów”.

W prozie

W prozie impresjonizm nie jest techniką dominującą, rzadko też występuje samodzielnie, najczęściej współgra z ekspresjonizmem i naturalizmem. Często służy psychizacji krajobrazu, pokazuje, że przyroda jest nie tylko tłem dla przeżyć bohaterów, ale współtowarzyszy ich miłościom, cierpieniom, rozterkom duchowym. Przykładami mogą być rozdziały Śnieg czy Przyjdź z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego:

Zdawało się, że wszystko ucicha, gdy wtem zaczynały trzepać nowe bicze kropel ogromnych, ciężkich, sznurem idących na ziemię (…) W cieniu kasztanów chowały się zielone smugi (…) W górze, jaśniał wyimek nieba o tle pozłocistym, świecącym.

Swoiste zastosowanie impresjonizmu możemy odnaleźć również w Sklepach cynamonowych Brunona Schulza. Impresjonizm pełni tu jednak funkcję służebną wobec oniryzmu – poetyki sennej wizji. Impresjonistyczne obrazowanie uwydatnia niedookreśloność świata, wieczny ruch, w którym kryje się potencjał metamorfozy, przemiany.

Zaczynał się u dołu i próbował jękliwie i nieśmiało altowych spełzłości i półtonów, przechodził potem do spłowiałych popiołów dali, do gobelinowych zieleni i błękitów, i rosnąc ku górze coraz szerszymi akordami, dochodził do ciemnych granatów, ­do indyga lasów dalekich.

 

Strategia zakończenia

Podsumowując, można stwierdzić, że chociaż impresjoniści w malarstwie dokonali przełomu, przezwyciężając kategorię mimesis i pokazując nowe spojrzenie na rzeczywistość, to wpływ impresjonizmu na literaturę nie jest zbyt wielki. Stosunkowo najbardziej powszechnie było wykorzystywane obrazowanie impresjonistyczne w liryce, zwłaszcza w opisach przyrody. Najczęściej jednak impresjonizm współwystępował jako jedna z równouprawnionych poetyk z innymi.

• Techniki impresjonistycznej używał Tetmajer w swoich wierszach tatrzańskich, kreując za jej pomocą liryczną nastrojowość. Kasprowicz stosował impresjonizm jako metodę tworzenia tła dla symbolicznych przesłań swoich utworów.

• W dramacie impresjonizm był jedną z pobocznych technik, pozwalających poprzez scenografię pokazać ogólny klimat utworu.

• W powieściach młodopolskich, a także późniejszych, technika impresjonistyczna była wykorzystywana jedynie fragmentarycznie. Służy ona często psychizacji krajobrazu, wydobywa paralelność między tym, co dzieje się w naturze, a tym, co dzieje się w duszy, w psychice bohaterów.

Impresjonizm w literaturze stanowił swoisty eksperyment i był zjawiskiem interesującym, ale raczej krótkotrwałym. Dzisiaj możemy zachwycać się płótnami impresjonistów, ale dla współczesnego czytelnika opisy utrzymane w konwencji impresjonistycznej są raczej nużące i mogą stanowić jedynie ciekawostkę literacką.

 

Pytania do dyskusji

Typowym środkiem stylistycznym, używanym przez Tetmajera w wierszach z cyklu tatrzańskiego jest synestezja. Wyjaśnij to pojęcie.

Proponowana odpowiedź
Synestezja jest to zasada przekładalności wrażeń i doznań typowych dla jednego zmysłu na wrażenia typowe dla innego zmysłu. Synestezja jest zazwyczaj stosowana w metaforze i pozwala kojarzyć ze sobą wrażenia słuchowe, zapachowe, dotykowe i wzrokowe. Synestezji często używamy nieświadomie w języku potocznym, mówiąc na przykład: gorzki zapach. Opisujemy więc wrażenia typowe dla węchu przez wrażenia charakterystyczne dla smaku. Synestezje w poezji Tetmajera są o wiele bardziej złożone, i prowadzą do budowania obrazów zestawiających ze sobą na przykład kolory i dźwięki – srebrzysto-turkusowa cisza.

Bibliografia podmiotu

• Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej
• Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach
• Stanisław Wyspiański, Wesele
• Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (na przykład rozdział Śnieg)
• Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (fragmenty)