Rodzice i dzieci w literaturze realizmu. Zaprezentuj problem na wybranych przykładach.

Proponowany wstęp I

Początkowo temat ten wydał mi się nieciekawy. Rodzice i dzieci? Czy może być coś bardziej nudnego? Kiedy jednak zacząłem przyglądać się bliżej konkretnym dziełom pisarzy realizmu, wyłuskiwać z nich portrety matek i ojców, synów i córek, ze zdumieniem stwierdziłem, że to temat fascynujący! Zdumiała mnie obecność w tych książkach wielu jakże współczesnych problemów (np. nadopiekuńczej miłości rodziców, skażonego materializmem stosunku dzieci do ojca i matki), psychologiczna złożoność postaci i związków między nimi, prawdziwe bogactwo uczuć, zachowań i postaw. Chociaż moja próba ich opisania będzie z oczywistych powodów niepełna i wyrywkowa, mam nadzieję, że przynajmniej w niewielkim stopniu odda złożoność problematyki.

Co w rozwinięciu?

Pierwsze możliwe rozwinięcie

Typy związków między rodzicami i dziećmi:

Rodzice kochający miłością, która może być szkodliwa:

• Ojciec Goriot
• Anna Karenina
• Ojciec Armanda Duvala (Dama kameliowa)

Niezdolni do miłości rodzicielskiej:

• Emma Bovary
• Heathcliff (Wichrowe wzgórza)
• Stary Karamazow (Bracia Karamazow)

Przybrani rodzice i ich różny stosunek do podopiecznych:

• Katarzyna Iwanowna (Zbrodnia i kara)
• Pan Murdstone (Dawid Copperfield)
• Pan Earnshaw (Wichrowe wzgórza)

Rodzice, którym za miłość do dzieci przyszło zapłacić wysoką cenę:

• Joachim Goriot
• Nana (Nana Zoli)

Bohaterowie, którym strata rodzica zmienia całe życie:

• Dawid Copperfield
• Córki Goriota – tracą matkę
• Córka Emmy Bovary

Wskazówki do proponowanego rozwinięcia I:

To próba niebanalnego, problemowego ujęcia tematu. Zamiast prostej klasyfikacji: dobry syn, zły ojciec – wyróżniamy pewne typy związków między dziećmi i rodzicami, zauważając ich zalety i wady.

Rodzice kochający swoje dzieci miłością, która może być szkodliwa

• Goriot z powieści Balzaka kocha swoje córki ślepą, naiwną miłością, która ma im wynagrodzić śmierć matki. Goriot pozwala Anastazji i Delfinie na wszystko, przez co całkowicie je rozpuszcza. Bezkrytyczne podejście do córek, spełnianie każdej ich zachcianki powoduje, że wyrastają one na osoby egoistyczne i wyrachowane. Goriot przyznaje tuż przed śmiercią: „Ja sam zawiniłem swoją miłością”.

• Anna Karenina z powieści Tołstoja kocha swojego syna Sieriożę tak mocno, że pozwala mu na wszystko – chłopak staje się coraz bardziej rozpieszczony i rozkapryszony. Niewłaściwe jest też zachowanie ojca chłopca, który wmawia synowi, że matka umarła, ponieważ jest zazdrosny o jego emocjonalny związek z Anną.

• Ojciec Armanda Duvala z Damy kameliowej Dumasa w imię źle pojętego dobra swojego syna namawia byłą prostytutkę, Małgorzatą Gautier, by nie rujnowała życia młodego Duvala i opuściła go. Małgorzata zachowuje się niezwykle szlachetnie i porzuca ukochanego, co powoduje jej wewnętrzne załamanie i przyczynia się do jej śmierci.

Bohaterowie niezdolni do miłości rodzicielskiej

• Emma Bovary z powieści Flauberta nie czuje w sobie instynktu macierzyńskiego, nie jest dla córki dobrą matką (mówi o niej: „jakie to brzydkie dziecko”), przeciwnie – dziecko oznacza dla niej jedynie przyziemne, codzienne obowiązki, z których chce się wyrwać, wpadając w ramiona kolejnych kochanków.

• Heathcliff z powieści Wichrowe wzgórza Emily Brontë nie potrafił być prawdziwym ojcem dla Lintona – najpierw zmusił żonę do ucieczki z synem, a po jej śmierci wykorzystał chłopca w rozgrywce z Edgarem, dzięki czemu mógł odebrać Lintonom rodzinny majątek.

• Stary Karamazow z powieści Bracia Karamazow Dostojewskiego nie kocha żadnego ze swoich synów (zarówno ślubnych – Aleksego, Dymitra i Iwana, jak i nieślubnego Smierdiakowa). Jest całkowicie pozbawiony uczuć, traktuje własne dzieci z nieczułością i okrucieństwem, ponieważ najważniejsze są dla niego pieniądze. Ostatecznie zostaje zamordowany przez nieślubnego syna Smierdiakowa.

Przybrani rodzice i ich różny stosunek do dzieci, którymi się opiekują

• Katarzyna Iwanowna ze Zbrodni i kary Dostojewskiego mimo pozorów oschłości traktuje Sonię jak prawdziwą córkę – kocha ją i jest z niej dumna.

• Pan Murdstone, ojczym tytułowego bohatera Dawida Copperfielda Dickensa okazał się człowiekiem bezwzględnym i okrutnym. Po tym, jak Dawid ugryzł swojego ojczyma w rękę, wysłał chłopca za karę do internatu, a po śmierci matki nazywał go darmozjadem i zmusił do ciężkiej pracy w domu handlowym. Dawid postanawia uciec i trafia pod opiekę ciotki w Dover, która początkowo wydaje się starą, zgorzkniałą kobietą, z czasem jednak między nią a Dawidem rodzi się matczyno-synowskie uczucie.

• Pan Earnshaw, bohater Wichrowych wzgórz, odsuwa się stopniowo od swoich rodzonych dzieci, Katarzyny i Hindleya, ponieważ całą swoją uwagę i miłość poświęca znajdzie, któremu ofiarował schronienie.

Miłość rodzicielska, za którą kochającym przychodzi zapłacić wielką cenę.

• Bezgraniczna miłość Joachima Goriota do córek pozostaje całkowicie nieodwzajemniona – wykorzystywany i traktowany z pogardą przez Anastazję i Delfinę, staje się człowiekiem coraz bardziej samotnym i gdy umiera, jest przy nim jedynie Rastignac.

• Nana Zoli – dla chorego na ospę syna Nana porzuca Paryż i opiekuje się swoim dzieckiem, co kosztuje ją utratę urody, a wreszcie i życia.

Strata jednego z rodziców zmienia całe życie

• Dickensowski Dawid Copperfield stracił ojca, zanim przyszedł na świat. Był szczęśliwy, gdy wychowywała go matka, ale sytuacja zmieniła się po jej małżeństwie z panem Murdstone’em. Okrutny ojczym gnębił Dawida zwłaszcza po śmierci matki. Tytułowy bohater wyzwolił się z tej sytuacji i odżył dopiero wtedy, gdy uciekł do ciotki.

• Goriot po śmierci żony chce przelać całą swoją miłość na córki i wynagrodzić im w ten sposób stratę matki. Niestety, skutki są opłakane – dziewczyny wyrastają na bezczelne, bezwzględne osoby, okrutne nie tylko wobec innych, ale także w stosunku do własnego ojca.

• Śmierć Emmy Bovary jest dla jej męża, Karola, wstrząsem – bohater całkowicie odsuwa się od swojej córki, cały czas poświęca na rozpamiętywanie przeszłości, zwłaszcza po odnalezieniu potajemnych listów miłosnych zmarłej.

Proponowane zakończenie I:

• Wiele mówi się dzisiaj o kryzysie rodziny. Jego powodem, jak się często argumentuje, jest rzekomo rozwój techniki, tempo życia, brak czasu. Przytoczone przeze mnie przykłady pokazują jednak wyraźnie, że relacje między dziećmi i rodzicami zawsze były skomplikowane, trudne, wieloznaczne. To przecież podstawowa cecha wszelkich związków, w których w grę wchodzą uczucia. A ponieważ wielu pisarzy realizmu – jak Dostojewski, Tołstoj, Flaubert – było znakomitymi znawcami ludzkiej psychiki, portrety rodziców i dzieci zawarte w dziewiętnastowiecznych tekstach również są niejednoznaczne, skomplikowane. Przede wszystkim jednak – różne. Jeśli ktoś chciałby w literaturze realizmu znaleźć oczywiste wzory do naśladowania lub też przykłady godne kategorycznego potępienia, będzie pewnie zawiedziony. Dla mnie jest to wielka wartość tych książek, w których, mimo upływu czasu, możemy odnaleźć siebie, własne rodziny, problemy, dylematy i błędy.

Proponowany wstęp II:

• Podstawową cechą wszystkich rodzin jest konflikt pokoleń: buntujemy się przeciwko rodzicom, rodzice nie rozumieją dzieci. Problem znany od niepamiętnych czasów – i od wieków również interesujący pisarzy. Także pisarzy realizmu. Literatura tego okresu w obiegowym odbiorze uznawana jest za nudną, nijaką, mocno stereotypową, konwencjonalną. Wystarczy jednak wziąć do ręki książkę Balzaka, Flauberta czy Dostojewskiego, by przekonać się, jak niesprawiedliwa jest to ocena. Słynne zdanie Stendhala, że „literatura to zwierciadło przechadzające się po gościńcu”, oznacza przecież, iż pisarze realizmu chcieli być jak najbliżej życia, rzeczywistości. A ponieważ życie rodzinne, stosunki między rodzicami a dziećmi należą do podstawowych problemów wszelkich społeczeństw, bez względu na czas i miejsce, temat ów pojawiał się w tamtym okresie bardzo często.

 

Co w rozwinięciu?

Drugie możliwe rozwinięcie

Postawy pozytywne i negatywne
Rodzice kochający głęboką miłością:

• Joachim Goriot
• Pulcheria Aleksandrowna (Zbrodnia i kara)
• Anna Karenina

Antyprzykłady postaw rodzicielskich:

• Emma Bovary
• Heathcliff (Wichrowe wzgórza)
• Stary Karamazow (Bracia Karamazow)

Dzieci darzące rodziców prawdziwym uczuciem:

• Sonia (Zbrodnia i kara)
• Aleksy (Bracia Karamazow)

Zaprzeczenia wzoru kochającego dziecka:

• Córki Goriota
• wan (Bracia Karamazow)

 

Wskazówki do proponowanego rozwinięcia II:

Najbardziej oczywisty sposób ujęcia tematu i prawdopodobnie najczęściej spotykany: przyglądamy się opisanym w literaturze realizmu rodzinom i grupujemy odpowiednie przykłady postaw rodziców i dzieci na te, które uznajemy za pozytywne, oraz te, które pozytywne nie są.

Rodzice kochający dzieci głęboką miłością.

• Balzakowski Goriot całkowicie poświęcił się swoim córkom – dbał o ich wychowanie, o majątek, który jednej córce umożliwił małżeństwo z bogatym bankierem, drugiej z hrabią. W zamian jednak otrzymał jedynie obojętność Anastazji i Delfiny, które wcale nie przejmowały się jego losem. Mimo ich wyrachowania ojciec cały czas kocha córki miłością bezgraniczną, sam popada w nędzę i umiera samotnie.

• Pulcheria Aleksandrowna jest troskliwą, opiekuńczą, kochającą matką Rodiona Raskolnikowa, bohatera Zbrodni i kary Dostojewskiego. Z niepokojem patrzy na to, co dzieje się z jej synem, ale naiwnie wierzy, że jest to jedynie efekt złych warunków, w jakich żyje jej dziecko.

• Anna Karenina z powieści Tołstoja, kochająca swojego syna głęboką, matczyną miłością, zostaje przez męża postawiona przed dramatycznym wyborem: albo rodzina – albo kochanek. Karenina wybiera Wrońskiego, ale nie przestają jej dręczyć wyrzuty sumienia, które przyczyniają się w dużym stopniu do osobistej tragedii.

Antyprzykłady postaw rodzicielskich

• Emma Bovary nie czuje w sobie instynktu macierzyńskiego, nie jest dla córki dobrą matką (mówi o niej: „jakie to brzydkie dziecko”), przeciwnie – dziecko oznacza dla niej jedynie przyziemne, codzienne obowiązki, z których chce się wyrwać, wpadając w ramiona kolejnych kochanków.

• Heathcliff z powieści Wichrowe wzgórza Brontë nie potrafił być prawdziwym ojcem dla Lintona – najpierw swoim zachowaniem doprowadził żonę do ucieczki, a po jej śmierci wykorzystał chłopca w rozgrywce z Edgarem, dzięki czemu mógł odebrać Lintonom rodzinny majątek.

• Stary Karamazow z powieści Dostojewskiego nie kocha żadnego ze swoich synów (zarówno ślubnych – Aleksego, Dymitra i Iwana, jak i nieślubnego Smierdiakowa). Jest całkowicie pozbawiony uczuć, traktuje własne dzieci z nieczułością i okrucieństwem, ponieważ najważniejsze są dla niego pieniądze. Ostatecznie zostaje zamordowany przez nieślubnego syna Smierdiakowa.

Dzieci darzące rodziców prawdziwym uczuciem.

• Sonia, bohaterka Zbrodni i kary, kocha swoją macochę, Katarzynę Iwanownę, jak własną matkę – zmuszona do wyprowadzki z domu, pieniądze zarobione na prostytucji oddaje na utrzymanie rodziny. Jest niezwykle wyrozumiała i tolerancyjna, co próbuje wykorzystać jej ojciec, prosząc często o pieniądze na alkohol.

• Aleksy, bohater powieści Dostojewskiego Bracia Karamazow, nie potępia swojego okrutnego i pozbawionego uczuć ojca, ale kocha go prawdziwie synowską miłością i potrafi przebaczyć najbardziej podłe czyny.

Zaprzeczenia wzoru kochającego dziecka

• Delfina i Anastazja, córki Joachima Goriota, nie potrafią docenić miłości ojca – zachowują się wobec niego w sposób obojętny i wyrachowany, wstydzą się Goriota z powodu jego niskiego pochodzenia, ale bez skrupułów pozbawiają go resztek majątku i pozwalają na samotną śmierć rodzica.

• Iwan, bohater powieści Bracia Karamazow, czuje wyraźną niechęć do ojca, ale prawdziwą nienawiść do własnego rodzica manifestuje Dymitr, który nazywa Fiodora Pawłowicza „wyuzdanym rozpustnikiem i najpodlejszym komediantem”.

Proponowane zakończenie II:

Czy z przytoczonych przykładów – tak różnych, tak niejednoznacznych i pełnych sprzeczności – może wynikać jakiś jeden wniosek? Myślę, że każdy powinien go szukać indywidualnie. Dla mnie tym wnioskiem jest przekonanie, że nie ma idealnego ojca ani idealnej matki, nie ma idealnego syna ani idealnej córki. Jesteśmy pełnymi słabości ludźmi, którzy popełniają błędy i nie zawsze radzą sobie z uczuciami. Dlatego może powinniśmy bardziej łaskawym okiem spojrzeć na własne rodziny, na które tak lubimy narzekać. Może ci nasi rodzice nie są tak okropni, jak się nam niekiedy wydaje, a dzieci nie są tak nieznośne, jak czasem się o nich mówi.

Proponowany wstęp III

Coraz częściej usłyszeć dziś można głosy młodych ludzi, którzy deklarują: nie chcę mieć rodziny, nie chcę wychodzić za mąż, nie chcę się żenić, nie chcę mieć dzieci. Czy tylko dlatego, że bez rodziny żyje się wygodniej, łatwiej, bardziej beztrosko? A może również dlatego, że tak trudno dziś uwierzyć w udany związek, w możliwość stworzenia prawdziwego domu, głębokiej relacji między dziećmi a rodzicami? Może zbyt wiele w nas złych doświadczeń, jakie wynieśliśmy z własnych rodzin, zbyt wiele ran i błędów, z których nie potrafimy się otrząsnąć? Pisarze realizmu nie pokazują idealnej rzeczywistości, w której wszyscy są dobrzy, kochani i szczęśliwi. Przeciwnie – cechą podstawową literatury tego okresu jest zwrócenie uwagi na człowieka jako na istotę złożoną, pełną sprzeczności, popełniającą błędy, szukającą odpowiedzi na najważniejsze pytania, uczącą się kochania i bycia kochanym. Również w wymiarze rodzinnym.

Trzecie możliwe rozwinięcie

Przegląd literackich portretów:

Matki/opiekunki:

• Pulcheria Aleksandrowna (Zbrodnia i kara)
• Katarzyna Iwanowna (Zbrodnia i kara)
• Anna Karenina
• Księżna Szcerbacka (Anna Karenina)
• Emma Bovary

Ojcowie/opiekunowie:

• Goriot
• Fiodor Pawłowicz (Bracia Karamazow)
• Ojciec Armanda Duvala (Dama Kameliowa)
• Earnshaw (Wichrowe wzgórza)
• Murdstone (Dawid Copperfield)

Synowie:

• Sieroża, syn Anny Kareniny
• Linton Heathcliff (Wichrowe wzgórza)
• Bracia Karamazow

Córki:

• Anastazja i Delfina, córki Goriota
• Sonia (Zbrodnia i kara)

 

Wskazówki do proponowanego rozwinięcia III:

To najprostszy, ale też najbardziej przejrzysty typ rozwinięcia: z bogatej literatury realizmu wyłuskujemy konkretne portrety matek, ojców, synów i córek. Bardziej ogólne uwagi, łączące przywoływane przykłady – w tym wypadku zawarte zostaną w zakończeniu.

Matki/opiekunki

Zbrodnia i kara Dostojewskiego zawiera portret matki Raskolnikowa oraz Katarzyny Iwanowny, macochy Soni.

• Pulcheria Aleksandrowna to kochająca, troskliwa, wyrozumiała matka, mająca nieco naiwne przekonanie na temat swojego syna, Rodiona.
• Z kolei Katarzyna Iwanowna, chociaż dla Soni jest tylko macochą, i to z pozoru opryskliwą i hałaśliwą, w gruncie rzeczy kocha ją i docenia jej poświęcenie dla rodziny – podczas stypy po Marmieładowie wypowiada mądre słowa, że wszyscy zebrani nie są warci nawet małego palca Soni.

Anna Karenina Tołstoja:

• Anna kocha swojego syna bezgranicznie, ale jednocześnie wierzy w swoje prawo do szczęścia i miłości – stąd decyzja o opuszczeniu domu dla Wrońskiego.
• Księżna Szczerbacka nie liczy się ze szczęściem osobistym swoich córek – ważne jest dla niej tylko to, żeby bogato wyszły za mąż.

Dla Emmy Bovary córka jest jedynie prozaicznym obowiązkiem, który ją ogranicza i nie pozwala realizować własnych pragnień i marzeń.

Ojcowie/opiekunowie

• Troskliwy, czuły, zapatrzony w swoje córki Goriot z powodu ojcowskiej miłości popełnia wiele błędów wychowawczych – ich skutki przerażą go pod koniec życia, kiedy przekona się, kim są jego dzieci i jaki mają do niego stosunek.

• Dla starego, rozpustnego i wiecznie pijanego Fiodora Pawłowicza, bohatera powieści Dostojewskiego Bracia Karamazow, najważniejsze w życiu było pomnażanie majątku – rodzina była dlań zbędnym dodatkiem. Dlatego nie zajmował się wychowywaniem swoich dzieci: Dymitr wychowywał się u krewnych matki, a Iwan i Alosza u generałowej Worochow. Uczucia ojcowskie odżyły w nim późno, ale nie potrafił ich właściwie okazać.

• Dla ojca Armanda, bohatera Damy kameliowej Dumasa, nieważne jest szczęście syna, ale to, by syn mógł zrobić karierę i odpowiednio się ożenić, dlatego rozbija związek Duvala i Małgorzaty, pośrednio doprowadzając do jej śmierci.

• Earnshaw, bohater Wichrowych wzgórz Brontë, zapatrzony w przygarniętego syna, całkowicie zapomina o pozostałych dzieciach – Katarzynie i Hindleyu.

• Murdstone z powieści Dickensa Dawid Copperfield jest okrutnym, podłym człowiekiem – i takim samym ojczymem, który znajduje dziwną przyjemność w gnębieniu Dawida.
  Synowie

• Sierioża, syn Anny Kareniny, pod wpływem nadopiekuńczej matki staje się dzieckiem nieznośnie rozkapryszonym, lecz łączy go z Anną silna więź, co widać zwłaszcza wówczas, gdy ojciec wmawia chłopcu, że matka umarła.

• Linton Heathcliff, bohater powieści Wichrowe wzgórza, był synem całkowicie zależnym od ojca, który kierował całym jego życiem.

• Bracia Karamazow – Aleksy głęboko kocha swojego ojca mimo jego wad i potrafi mu wiele wybaczyć. Jego bracia jednak są mniej wyrozumiali – Iwan nie kryje swojej niechęci do Pawłowicza, a Dymitr otwarcie przyznaje, że go nienawidzi. Smierdiakow, nieślubny syn Fiodora, dokona zresztą największej zbrodni – zabije własnego ojca.

Córki

• Anastazja i Delfina, córki Goriota, to postacie jednoznacznie negatywne – pozbawione wszelkich uczuć, wyrachowane, okrutne i niewdzięczne wobec ojca, którego traktują instrumentalnie.
• Sonia, bohaterka Zbrodni i kary, kocha Katarzynę Iwanowną jak własną matkę, z wielką wyrozumiałością podchodzi do jej hałaśliwości i pozornego chłodu uczuciowego. Z taką samą miłością i tolerancją traktuje ojca pijaka, który zresztą próbuje wykorzystać jej dobre serce.

Proponowane zakończenie III:

Przywołane przykłady pokazują wyraźnie, że nie ma jednego modelu ojca i matki, córki i syna. Każda relacja jest inna i tak naprawdę każdą należałoby rozpatrywać indywidualnie. Niektóre z wykreowanych przez pisarzy realizmu postaci – np. córki Goriota, Murdstone, Emma Bovary – wydają mi się zbyt jednoznaczne, a przez to papierowe. Wiele z nich jednak – choćby Anna Karenina, Fiodor Pawłowicz czy Katarzyna Iwanowna – można traktować jak bohaterów współczesnych, pełnych sprzeczności, dylematów i problemów, które nieobce są ludziom naszych czasów. Miłość – także miłość rodziców do dzieci i dzieci do rodziców, miłość dobra, właściwa, odpowiednia – jest prawdziwą sztuką. Czy literatura realizmu może nam pomóc się do niej zbliżyć? Nie wiem. Bez wątpienia jednak powinna nam uświadomić, że to sztuka, której musimy się uczyć przez całe życie.

 

Zobacz:

Dawid Copperfield – Karol Dickens

Julian Sorel a Eugeniusz de Rastignac, bohater Ojca Goriot Balzaka – podobieństwa i różnice.

Co to znaczy, że Zbrodnia i kara jest dziełem realizmu psychologicznego?

Przedstaw postać Raskolnikowa – bohatera powieści Dostojewskiego Zbrodnia i kara