Opanowany w godzinie klęski
i obcy szałom radości
takim pamiętaj być zawsze
na zgon skazany Decjuszu.
(Horacy – Do Decjusza)
Jak liryka antyku realizowała myśl filozoficzną starożytnej Grecji?
Temat wymaga połączenia wiedzy o literaturze antycznej (a więc greckiej i rzymskiej) oraz znajomości podstawowych nurtów filozofii greckiej. To raczej temat „analityczny”, trzeba w nim prześledzić poszczególne przykłady inspiracji poetów filozofią grecką. Można omówić po kolei cztery – pięć wybranych utworów lub (znacznie ciekawsze rozwiązanie) podejść według haseł tematycznych, np. stosunek do śmierci, do szczęścia, do wartości w życiu.
Plan pracy
• Wstęp
• Grecy a śmierć
• Stoicyzm – Los Symonidesa
• Umiar i złoty środek w poezji Horacego
• Do Leukone – synteza nurtów
• Liryka biesiadna
• Liryk Horacego – O co poeta prosi Apollina
• Zakończenie
Uwaga!
Mała pułapka: nie pisz o poezji współczesnej! Jest w niej mnóstwo nawiązań do filozofii antycznej, ale temat wyraźnie żąda realizacji w twórczości starożytnych poetów. Możesz wiedzą o współczesnych pochwalić się w zakończeniu.
Zacytuj:
(…) Gdy rozmawiamy tak, czas już przemknął
Zazdrosny. Każdy dzień zrywaj, ani trochę nie
wierząc jutru.
Horacy, Do Leukone
Możesz ułożyć pracę według zagadnień
• miłość
• zawiść
• przyjaźń
• walka o władzę
• miłość macierzyńska itd.
Przy każdym uczuciu, typowym przecież dla człowieka, pokaż, że nie było ono obce bogom.
Jak zacząć?
Zacznij od definicji pojęcia filozofia (z gr. umiłowanie mądrości). Należy nadmienić, że właśnie w Grecji się ona narodziła i rozwinęła, można także, pokrótce, scharakteryzować najważniejsze jej nurty – stoicyzm, epikureizm – oraz wymienić ważniejszych filozofów – Sokratesa, Platona, Zenona z Kition.
Przykład:
Filozofia – umiłowanie mądrości – była niegdyś najważniejszą z nauk. Ludzie mieli nadzieję, że odpowie im na pytanie, jak być szczęśliwym. Sokrates głosił, że przez mądrość, epikurejczycy – że przez przyjemność, a stoicy wierzyli w zbawczą siłę spokoju. Ich myśli w piękne słowa ubierali poeci.
Dążenie do konkretu
Ogranicz się do wyeksponowania dwóch najistotniejszych nurtów – stoicyzmu i epikureizmu. Zacznij od stwierdzenia, że to właśnie one w najbardziej widoczny sposób inspirowały twórców zarówno Grecji, jak i Rzymu. Możesz we wstępie wymienić autorów, do których będziesz się odwoływać, np. Symonidesa, Anakreonta, Horacego.
Przykład:
Filozofowie tworzyli swoje teorie, głosili je i spisywali w mądrych dziełach. Cóż jednak zrobiliby bez poetów, którzy ich myśl propagowali w pięknych strofach? A poeci, czemu podejmowali takie tematy – czy z sympatii do kolegów filozofów? Nie, podobały im się rozważania o ludzkim bycie. Szczególnie – stoicyzm i epikureizm.
Co w rozwinięciu?
Zgodnie z wymaganiem tematu – trzeba pokazać, jak w liryce greckiej pojawiają się założenia filozofii starożytnych. Nie da się nie napisać o Horacym, to najważniejszy punkt liryki starożytnej. Ale wspomnij też o Symonidesie, anakreontykach czy o liryce Safony.
Uwaga – nie zrób błędu! Masz do dyspozycji lirykę i tylko lirykę. Nie wolno Ci pisać o dramacie ani o eposach. Za to masz do dyspozycji lirykę całej starożytności – i grecką, i rzymską. Z kolei uważaj na filozofię. Tylko grecka – lepiej nie zahaczać o postulaty rzymskich myślicieli.
Przykład:
Echa filozofii stoickiej odnajdujemy w słynnym „Losie” Symonidesa. Człowiek według poety żyje w nieświadomości swojego przeznaczenia i losu. Jego doczesne rachuby mogą okazać się błędne, życie jednostki to wszak ulotna chwila, zmienia się szybciej, niż trwa przelot muchy. Symonides zachęca do zachowania spokoju, ale także do pewnej rozsądnej pokory – nie można być zbyt dumnym i zachłannym na życie, skoro nie mamy władzy nad czasem.
Podobne tony dźwięczą w wierszu rzymskiego poety Horacego, o którym wspomina temat. Poeta z mądrością dojrzałego człowieka radzi Decjuszowi, prawdopodobnie swojemu przyjacielowi, aby zawsze pamiętał o nieuchronnym „wyroku na wieczne wygnanie”. Radość i szczęście przeplata się w życiu każdego ze smutkiem i cierpieniem. Dlatego człowiek mądry nie walczy z istotą świata, potrafi z umiarem cieszyć się spokojem pogodnego dnia, ale też nie pozwala, aby zapanowały nad nim ból czy rozpacz. Wreszcie zdaje sobie sprawę z własnej znikomości – nie ma sensu przywiązywać się do bogactw i majątku, bo kolej rzeczy jest taka, że przemijamy, a naszymi dobrami cieszą się następne pokolenia.
Swoistym połączeniem dwóch pozornie sprzecznych kierunków filozoficznych, czyli stoicyzmu i epikureizmu, jest wiersz „Do Leukone”. Jakiż wniosek wysnuwa poeta z tego, że nie wiemy nic o swoim losie i próżne są nasze usiłowania, aby go zbadać? Otóż, skoro przyszłość jest tak niepewna, cieszmy się dniem dzisiejszym, miłością i młodością. Jest to zachęta do czerpania z życia garściami wszelkich przyjemności. Tak przecież głosiła słynna maksyma Horacego – „carpe diem”.
Swoistym szukaniem punktów wspólnych między postawą radosnego epikurejczyka a chłodnego stoika jest także liryk Horacego pt. „O co poeta prosi Apollina”. Pragnienia poety są wynikiem zarówno epikurejskiej radości istnienia, przebywania na łonie pięknej natury, jak i stoickiego umiaru. Cnota według stoików to właśnie umiejętność rozsądnego ograniczania potrzeb, szlachetnego poprzestawania na małym. Dlatego też poeta nie pragnie zbytków, nie kuszą go winnice Kampanii ani bogactwa Sardynii. Wie, że to nie daje prawdziwego szczęścia. Dostrzega je natomiast w spokojnym wiejskim bytowaniu, z rodziną i przyjaciółmi, a także w zdrowiu i spokoju sumienia.
Jak zakończyć?
Wnioskiem na temat filozofii lub efektownym cytatem z poezji współczesnej.
Przykład I
Liryka Grecji i Rzymu udowadnia, że filozofia grecka nie była czymś oderwanym od życia, abstrakcją wykładaną w Akademii. Ludzie antyku byli autentycznie filozofami, a zarazem artystami życia. Szukali w filozofii, zwłaszcza stoickiej i epikurejskiej recept i dróg na dobre życie i szczęście. Cnota, umiar, stoicki spokój i carpe diem to najważniejsze pojęcia, które wypracowała grecka filozofia, a poezja antyczna nadała im piękny artystyczny wyraz.
Przykład II
W rzece Heraklita
Ryba łowi ryby,
Ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą.
Ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie,
Ryba ucieka z oblężonej ryby.
Heraklit powiedział „wszystko płynie”. Poetka szuka odpowiedzi na pytanie, jak w tej jednolitości czuje się ryba pojedyncza? Jak widać, filozofia starożytnych nigdy nie przestała inspirować poetów.
Zobacz:
Skąd się wzięła nazwa liryka? Przedstaw najważniejsze jej gatunki.