Liryka w starożytnej Grecji
Liryka to trzeci główny rodzaj literacki (obok epiki i dramatu). Obejmuje utwory liryczne, czyli takie, które wyrażają uczucia podmiotu lirycznego. Kojarzymy utwory liryki, czyli poezję z wierszami – słusznie, ale nie jest to najważniejszy wyróżnik. Istotne jest kto i jak mówi, czy wyraża uczucia i przekształca poetycko świat czy raczej relacjonuje bieg zdarzeń. Liryka w swoich początkach nierozerwalnie związana była z muzyką – wywodzi się z modlitw (odprawianych przy akompaniamencie instrumentów muzycznych), te zaś powoli przeradzały się w pieśni:
- pieśni zbiorowe – hymny, treny (wykonywane chóralnie)
- pieśni indywidualne – elegie (tematyka miłosna, biesiadna, wojenna)
W Grecji epoka liryki przypada na VII i VI w. p.n.e. Jej przedstawiciele to:
Tyrteusz (gr. Tyrtajos)
- Żył w VII w. p.n.e. Poeta-żołnierz. Zagrzewał do walki Spartan, którzy podobno właśnie dzięki jego poezji pokonali wroga. Sam Tyrteusz był wodzem w II wojnie meseńskiej.
- Pozostał w świadomości ludzi symbolem poety bojownika, patrioty głoszącego, że zaszczytnie jest bić się i umierać za ojczyznę. Od jego poezji pochodzi i funkcjonuje po dziś dzień termin „poezja tyrtejska”.
Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu,
Ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny.
- Poeta tyrteusz to taki twórca, który nie poprzestaje na samej pieśni, lecz sam chwyta za oręż, rusza do boju, często ginie. Imię Tyrteusz z biegiem wieków przestało należeć tylko do starogreckiego poety – ludzie zaczęli nazywać tyrteuszami bohaterów ginących za ojczyznę, poetów rzucających się w wir walki. W Polsce pojęcie to odżyło w romantyzmie.
Safona
- Najsławniejsza poetka starożytnej Grecji z przełomu VII i VI wieku. Pierwsza poetka, patronka twórczości kobiecej jest postacią otoczoną legendą, opowieści o jej życiu ocierają się o plotkę – i dlatego wszystkiego do końca nie wiadomo. Żyła na wyspie Lesbos, pochodziła z arystokratycznej rodziny, zgromadziła wokół siebie krąg dziewcząt (thisasos – wyznawczynie Afrodyty), które kształciła – aż wychodziły za mąż i opuszczały wyspę. Pisała wiersze o miłości, bardzo kobiece, także o sztuce i jej wartości. Wprowadziła strofę saficką, czyli zbudowaną z czterech wersów, z których trzy zawierały po 11 zgłosek, a ostatnia 5 zgłosek.
Anakreont
- Poeta żyjący w VI w. p.n.e., który opiewał Erosa – bożka miłości, taniec i ucztowanie. Od jego imienia nazwano utwór krótki, lekki, sławiący uroki życia – anakreontykiem.
Przynieś wodę, przynieś wino,
przynieś, chłopcze, nam tu wieńce
kwiatów pełne, bym z Erosem stoczył słodki bój na pięści.
Symonides z Kos
- Uznawany jest za twórcę epigramu jako gatunku literackiego. Znane jest powiedzenie „skargi Simonidowe” albo „łzy Symonidesa”… Tego pierwszego określenia użył Kochanowski w Trenach, ale nie tylko on znał siłę strof Symonidesa, który jak nikt inny potrafił wzbudzać żal i wzruszenie słuchaczy.
Słuchając patetycznych strof Symonidesa – ludzie płakali. Jeśli więc utwór ma siłę wzbudzenia takiej reakcji, to mamy właśnie do czynienia ze łzami Symonidesa, zwanymi też lamentem kejskim.
Nie mów nigdy – człowiecze –
co przyniesie ci jutro,
Nie obliczaj jak długo
będzie trwać czyjeś szczęście:
Los odmieni się zanim
lotna mucha w powietrzu
Zdąży przemknąć przed tobą.
Króciutki utwór pt. Los nie wzbudza, co prawda, w czytelniku łez, ale wprowadza go w krąg rozważań filozoficznych. Jest przestrogą przed planowaniem, zbytnim zaufaniem, jakim chętnie obdarzamy szczęście. Symonides przypomina o tej właściwości losu, jaką jest jego ciągła zmienność… W tej sprawie przez wieki nic się nie zmieniło, szczęściarze zaś poprzez lekturę wierszyka mogą przyćmić swój optymizm.
Nazwa
Nazwa „liryka” pochodzi od liry – instrumentu strunowego, popularnego w Grecji.
Grecy dla określenia poezji lirycznej używali też nazwy melika – od mélos człon melodii, fraza, śpiew, pieśń, co akcentuje pieśniowy charakter utworów lirycznych.
Zapamiętaj!
Początki liryki – VII wiek p.n.e.
W Grecji
- Tyrteusz (gr. Tyrtajos) (VII w. p.n.e.) – twórca poezji patriotycznej, stąd tyrteizm;
- Safona (VII/VI w. p.n.e.) – autorka poezji miłosnej, kobiecej;
- Anakreont (VI w. p.n.e.) – twórca poezji miłosnej, biesiadnej, stąd anakreontyk;
- Pindar – mistrz ody;
- Symonides z Keos (VI/V w. p.n.e.)– autor epigramatów.
W Rzymie
- Wergiliusz – twórca sielanek;
- Horacy – twórca poezji intelektualnej, autor zbioru Carmina;
- Owidiusz – twórca elegii miłosnych, a także Metamorfoz, Miłostek.
Zapamiętaj!
Poezja tyrtejska – wywodzi się od Tyrteusza – poety patrioty, który pieśnią swą potrafił wzniecić w żołnierzach ducha walki i zagrzewać ich do boju. Więcej! Sam nie poprzestał na pieśni, lecz ruszył na wojnę. Taką postawę nazywamy tyrteizmem. Odżywała w epokach wojen, powstań, walki o wolność.
W Polsce – w romantyzmie i w czasie powstania warszawskiego.
- Tyrteuszami nazywa się romantyków krajowych, którzy nie tylko pisali płomienne, poruszające strofy, lecz także brali udział w powstaniach, w działalności konspiracyjnej, często płacili życiem lub niewolą za swój patriotyzm.
- Drugie pokolenie polskich tyrteuszy, to powstańcy warszawscy roku 1944, zwani też Kolumbami – poeci tacy, jak Krzysztof Kamil Baczyński i Tadeusz Gajcy.
Anakreontyk – to lekki, krótki utwór biesiadny, najczęściej poświęcony miłości. Nazwę wziął od imienia swojego twórcy – Anakreonta.
Epigramat – krótki, celny utwór, wyrażający myśl filozoficzną lub moralną, nawet dowcip – zamknięty trafną pointą. Wywodzi się z napisów, które umieszczano na posągach lub grobowcach.
Zobacz:
Jak liryka antyku realizowała myśl filozoficzną starożytnej Grecji?
Wskaż wyznaczniki, które decydują o tym, że dany utwór należy do liryki.