Podstawowe pojęcia z zakresu poetyki (wersyfikacja, kompozycja, stylistyka, genologia), teorii literatury i historii literatury, np. konwencja literacka, prąd artystyczny, rodzaj i gatunek literacki; temat, wątek, motyw, styl.
Wersyfikacja
Ten termin ma dwa znaczenia:
- Po pierwsze – to po prostu budowa wiersza, sposób, w jaki zorganizowana jest jego struktura (układ rymów, rytm, etc.).
- Po drugie – to nauka o budowie wiersza – gałąź poetyki. To ta część poetyki, która zajmuje się miarą wiersza, jego rytmem, akcentami, rymami. Tak zatem – podczas analizy wiersza – przynajmniej w jej pierwszych etapach – wszyscy jesteście przede wszystkim specjalistami od wersyfikacji.
Kompozycja
To budowa świata przedstawionego w dziele literackim. Liczą się tu kwestie związane zarówno z formą utworu (styl, język , gatunek, użyte środki stylistyczne), jak i jego treścią (sposób organizacji świata przedstawionego, zależności między jego elementami). Istotna jest także konwencja literacka zastosowana przez twórcę. W zależności od gatunku i prądu artystycznego, różnymi typami tekstów rządzą różne zasady kompozycyjne. Przykład: kompozycja komedii opiera się na akcji utworu, a elegii na refleksjach „ja” lirycznego. Podstawowe cechy kompozycyjne są podstawą podziału rodzajów literackich kwestie bardziej szczegółowe stanowią o zróżnicowaniu gatunkowym.
Genologia
Dział poetyki zajmujący się rodzajami i gatunkami literackimi. Wszystko to, co tyczy się kryteriów podziału na gatunki i ich odmiany to właśnie domena genologii. Dawniej genologia była jednym z najważniejszych działów poetyki – dziś jej znaczenie jest nieco mniejsze, jako że opisywanie cech gatunków literackich przestało w zasadzie mieścić się w zainteresowaniach współczesnych teoretyków literatury. Współcześni badacze literatury patrzą na gatunki literackie raczej poprzez teorie językowe – traktując je jako szczególne systemy wypowiedzi lub poprzez semiotykę – dostrzegając w nich układy znaków kulturowych.
Konwencja literacka
Jak na konwencję przystało – to rodzaj umowy. Tym razem jednak (w odróżnieniu od np. konwencji genewskiej) to umowa jak najbardziej niepisana. Jeżeli nawet możemy gdzieś znaleźć jej skodyfikowane zasady to tylko w manifestach literackich i tekstach krytycznych. Czego zaś dotyczy ta umowa? Ano – reguł, obszaru zainteresowań, stylu i poetyki jakiegoś prądu, gatunku czy nurtu w literaturze. Konwencją literacką są zatem sztywne i nieprzekraczalne reguły tragedii antycznej, ale tak samo – pozornie nieograniczone – zainteresowania powieści postmodernistycznej. Konwencja to także styl sentymentalnej sielanki i dwudziestowiecznej literatury faktu. W historii literatury konwencji było (i jest) bez liku. Im bliżej współczesności jednak, tym bardziej zmniejszało się ich znaczenie, a ścisłe dawniej zasady przestawały być precyzyjnie dookreślone.
Prąd artystyczny
Termin ten w szkole używany jest wymiennie z pojęciem „nurt artystyczny”. To pojęcie ma sporo wspólnego z omówioną wyżej konwencją – wiąże się jednak także z określonym czasem i także miejscem. Prąd artystyczny może być tożsamy z epoką (antyk i klasycyzm), może także mieć charakter ponadepokowy (historia literatury i klasycyzm). W ramach jednej epoki może także występować wiele różnych prądów (Młoda Polska – impresjonizm, symbolizm, dekadentyzm, neoromantyzm itp.)
Wyróżnia się cztery podstawowe elementy prądu literackiego.
- Pierwszy to wspólna dla reprezentujących go twórców ideologia – przede wszystkim estetyczna, ale często także społeczna czy polityczna.
- Drugi to poetyka – również raczej wspólna (w zależności od prądu – bardzo ściśle lub też dość luźno określona), w przypadku prądów ponadliterackich lub pozaliterackich liczą się zasady estetyczne i warsztatowe sztuk, których prąd dotyczy.
- Trzeci to tematyka – czyli topologia – zbiór tematów i motywów, którymi twórcy danego prądu są szczególnie zainteresowani.
- Czwarty wreszcie – to zespół wspólnych dla twórców danego prądu środków artystycznych, do których przywiązują oni szczególną wagę.
Wyróżniki prądu artystycznego
- ideologia
- poetyka – estetyka i warsztat
- tematyka
- zespół wspólnych środków artystycznych
Motyw
Tu mamy do czynienia z dwoma istotnymi znaczeniami. W pierwszym z nich pojęcie odnosi się do konkretnego utworu literackiego. Wówczas motywem jest element świata przedstawionego o charakterze podstawowym dla struktury dzieła. Oczywiście, motywów w każdym utworze jest wiele – takie, które pojawiają się częściej i w zasadniczy sposób organizują utwór zwane są motywami głównymi. Motywem może być zdarzenie, postać, przeżycie, sytuacja, opis.
W drugim znaczeniu mówi się o tzw. motywach obiegowych. To występujące w różnych utworach powtarzające się sekwencje tematyczne istotne dla historii literatury. W tym znaczeniu mówi się na przykład o motywie nieszczęśliwej miłości, czy ars moriendi.
Temat to zespół motywów, wokół którego skupia się świat przedstawiony w danym dziele literackim. Innymi słowy – to, co w zasadniczy sposób określa treść utworu, zapewnia jego spójność i organizuje elementy formy i treści. Oczywiście – nie każde dzieło skupia się wokół jednego tematu – mówimy wówczas o utworze wielotematycznym.
Wątek
W utworach o charakterze fabularnym – wydarzenia skupione wokół jednej postaci lub grupy postaci. Postać ta (lub te postacie) jest wyróżniona spośród innych bohaterów utworu specyfiką swoich działań lub łączących je relacji. Fabuła utworu może być oparta na jednym wątku (nowela), może także mieć charakter wielowątkowy – mówi się wtedy o wątku głównym lub wątkach głównych (na pierwszym planie) i wątkach pobocznych (na dalszych planach).
Stylistyka
Dział poetyki zajmujący się badaniem cech stylów literackich. Stylistyka ma spory związek z językoznawstwem, także z historią języka. Obiektem jej badań są style przynależne poszczególnym prądom i konwencjom literackim, ale także środki stylistyczne i ich ewolucja w historii literatury.
Rodzaj literacki
Podstawowa kategoria poetyki. Podział na rodzaje literackie organizuje całą genologię (patrz wyżej). Rodzaj literacki to bardzo ogólnie rozumiany typ twórczości literackiej. Chodzi o najbardziej podstawowe kategorie klasyfikacji – dlatego też wyróżniamy tylko trzy rodzaje literackie – epikę, lirykę i dramat.
Gatunek literacki
Podstawowa kategoria podziału (w ramach rodzajów literackich) dzieł literackich ze względu na ich strukturę i treść. Normy gatunkowe mają na ogół charakter ponadepokowy, choć ewoluują i potrafią ulegać znacznym zmianom w historii literatury. Gatunek określa normy dotyczące poszczególnych typów utworów, ma często ścisły związek z konwencjami i nurtami literackimi.
Zobacz:
Terminy z zakresu poetyki, które mogą się przydać na maturze