Na podstawie poniższego fragmentu, jak i znajomości utworu przedstaw Chłopów jako powieść modernistyczną.
Nieprzenikniona cichość biła z pól, zamglone dale łączyły ziemię z niebem, z łąk pełzały białawe tumany i wlekły się nad zbożami kiej przędze, obtulając je niby ciepłym, wilgotnym kożuchem.
Wyrosłe, zielonawe ściany żyta pochylały się nad miedzę pod ciężarem kłosów, zwisających kieby te rdzawe dzioby piskląt, pszenice szły już w słup, stały hardo, lśniąc czarniawymi piórami, zaś owsy i jęczmiona, ledwie rozkrzewione, zieleniały kiej łąki w płowych przesłonach mgieł i światła (…)
Boryna naraz przyklęknął na zagonie i jął w nastawioną koszulę nabierać ziemi, niby z tego wora zboże naszykowane do siewu, aż nagarnąwszy tyla, iż się ledwie podźwignął, przeżegnał się, spróbował rozmachu i począł obsiewać…
Przychylił się pod ciężarem i z wolna, krok za krokiem szedł i tym błogosławiącym, półkolistym rzutem posiewał ziemię po zagonach.
Łapa chodził za nim, a kiej ptak jaki spłoszony zerwał się spod nóg, gonił przez chwilę i znowu powracał na służbę przy gospodarzu.
A Boryna, zapatrzony przed się w cały ten urokliwy świat nocy zwiesnowej, szedł zagonami cicho, niby widmo błogosławiące każdej grudce ziemi, każdemu źdźbłu, i siał – siał wciąż, siał niestrudzenie (…)
I tak przechodził czas, a on siał niezmordowanie, przystając jeno niekiedy, bych odpocząć i kości rozciągnąć, i znowu się brał do tej płonej pracy, do tego trudu na nic, do tych zbędnych zabiegów.
A potem, kiej już noc ździebko zmętniała, gwiazdy zbladły i kury zaczynały piać przed świtaniem, zwolniał w robocie, przystawał częściej i zapomniawszy nabierać ziemi pustą garścią siał – jakby już jeno siebie samego rozsiewał do ostatka na te praojcowe role, wszystkie dni przeżyte, wszystek żywot człowieczy, któren był wziął i teraz tym niwom świętym powracał i Bogu Przedwiecznemu.
I w oną żywota jego porę ostatnią cosik dziwnego zaczęło się dziać: niebo poszarzało kiej zgrzebna płachta, księżyc zaszedł, wszelkie światłości pogasły, że cały świat oślepł nagle i zatonął w burych skołtunionych topielach, a coś zgoła niepojętego jakby wstało gdziesik i szło ciężkimi krokami wskroś mroków, że ziemia zdała się kolebać.
Przeciągły, złowróżbny szum powiał od borów.
Zatrzęsły się drzewa samotne, deszcz poschniętych liści zaszemrał po kłosach, zakołysały się zboża i trawy, a z niskich rozdygotanych pól podniósł się cichy, trwożny, jękliwy głos:
– Gospodarzu! Gospodarzu!
Zielone pióra jęczmion trzęsły się jakby w płaczu i gorącymi całunkami przylegały do jego nóg utrudzonych.
– Gospodarzu! – zdały się skamleć żyta zastępujące mu drogę i trzęsły rosistym gradem łez. Jakieś ptaki zakrzyczały żałośnie. Wiater załkał mu nad głową. Mgły owijały go w mokrą przędzę, a głosy wciąż rosły, olbrzymiały, ze wszystkich stron biły jękliwie, nieprzerwanie:
– Gospodarzu! Gospodarzu!
Dosłyszał wreszcie, że rozglądając się wołał cicho:
– Dyć jestem, czego? co?…
Przygłuchło naraz dookoła, dopiero kiej znowu ruszył posiewać ociężałą już i pustą dłonią, ziemia przemówiła w jeden chór ogromny:
– Ostańcie! Ostańcie z nami! Ostańcie!…
(Władysław Reymont, Chłopi)
Komentarz
Chłopi są dziełem wielowarstwowym, zarówno w zakresie tematyki, jak i gatunku.
- Powieścią realistyczną są w tej warstwie, która dotyczy obyczajowości, hierarchii społecznej na wsi, stosunków panujących między wsią a dworem, sytuacji ekonomicznej chłopów, a nawet w obserwacji ludzkiej psychiki. Dodatkowo mamy do czynienia z bogactwem realistycznych opisów, ze zgodnymi z rzeczywistością, szczegółowymi obrazami wsi.
- Z drugiej strony, w powieści istnieją elementy, które stwarzają naturalistyczny, impresjonistyczny i symboliczny wymiar dzieła. Dzięki nim skłonni jesteśmy uznać Chłopów za utwór modernistyczny. W powyższym fragmencie („ostatni siew Boryny”) dochodzą do głosu różne sposoby młodopolskiego obrazowania.
Wyjaśnienie zadania
Pisząc pracę, powinieneś:
- przypomnieć sobie, czym jest modernizm, co charakteryzuje powieść modernistyczną,
- przeczytać uważnie podany fragment i odnaleźć w nim cechy utworów modernistycznych,
- odnieść się do całego utworu, wskazując jak najwięcej tendencji modernistycznych.
Temat zakłada, że wykażesz się nie tylko znajomością omawianego utworu, ale będziesz umiał ukazać go na tle młodopolskich założeń. Przede wszystkim upewnij się, że rozumiesz, na czym polega naturalistyczne, symboliczne i impresjonistyczne obrazowanie.
Pisz na temat. Twoim zadaniem jest przedstawić Chłopów jako powieść modernistyczną, skup się więc tylko na tym aspekcie.
Warianty wstępu
Wariant 1
Rozpocznij od definicji modernizmu.
Ten okres w rozwoju kultury europejskiej (1890-1910) obejmował nie tylko literaturę, ale i plastykę, muzykę, architekturę. Wyraźnie przeciwstawiał się pozytywistycznie pojmowanemu realizmowi koncepcji literatury jako odbicia rzeczywistości i bezpośredniej użyteczności.
- Pamiętaj, że modernizm, to okres niejednolity, łączący w sobie elementy często sprzeczne.
- Za główne kierunki i tendencje prozy modernistycznej uznaje się: impresjonizm, naturalizm i symbolizm.
- Warto wspomnieć, że twórcą i wielkim propagatorem powieści modernistycznej na gruncie polskim był Stefan Żeromski.
Wariant 2
Możesz zacząć od razu od przedstawienia opozycji: realizm – modernizm.
Chłopi są powieścią modernistyczną, choć nietypową, bo wszystkie występujące w niej tendencje modernistyczne umieszczone są w realistycznie zarysowanej przestrzeni społecznej.
- Realizm Chłopów ujawnia się głównie w przedstawieniu struktury społecznej ówczesnej wsi (bogaci – biedni, hierarchia społeczna, typowe problemy – głód ziemi, konflikty z dworem) oraz w dokładnym, prawie etnograficznym opisie obyczajów i obrzędów kultury chłopskiej.
- W powieści można jednak zauważyć typowe tendencje modernistyczne:
- impresjonizm – stawiający hasło ukazywania świata przez pryzmat ulotnego wrażenia, głównie w opisach przyrody i przedstawianiu stanów emocjonalnych,
- naturalizm – łączący się z koncepcją determinizmu społecznego bądź biologicznego i symbolizm – który negując teorię realizmu, dążył do wyrażenia za pomocą symboli prawd ogólnych, odczutych intuicyjnie i emocjonalnie.
Wariant 3
Skup się na powieści.
Czterotomowe dzieło Reymonta – ukazujące życie wiejskiej społeczności w ciągu jednego roku – przyniosło mu międzynarodowe uznanie, którego wyrazem była literacka Nagroda Nobla przyznana autorowi w roku 1924. Zarówno kompozycja powieści, jak i jej narracja, jest wypadkową kilku konwencji prozatorskich Młodej Polski: realizmu, naturalizmu, impresjonizmu, a nawet – symbolizmu. Powieść nie tylko przedstawia odtworzony i znakomicie zaobserwowany obraz chłopskiego życia, ale także przenosi wieś Lipce i jej mieszkańców w wymiar mitu, poza czas historyczny i konkretne okoliczności.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Zaprezentuj na konkretnych przykładach typowe tendencje modernistyczne.
Naturalizm zaważył głównie na biologicznej koncepcji ludzkiej osobowości, ukazanej jako sfera działania instynktów i popędów, a także na wyraźnym podkreśleniu organicznego związku człowieka z przyrodą. W powieści pojawia się on przede wszystkim w opisach uniesień miłosnych (np. schadzki Jagny) i opisach nędzy (chałupa Byliców). O naturalistycznym wymiarze dzieła decyduje też podporządkowanie życia ludzi rytmowi przyrody. Żniwa, kopanie ziemniaków, zbieranie kapusty, wyznaczają bieg egzystencji. Życie wsi lipeckiej jest nierozerwalnie związane z przyrodą, z następstwem pór roku. Według Reymonta, zgodnie z naturalizmem, człowiek jest cząstką natury i cechuje go walka o byt, która jest głównym motorem jego życia (obrazy głodu w przednówku, sceny bicia parobków przez Borynę, smutny los komorników).
Autor podkreśla też „stadny” charakter życia wsi (jak zwierzęca gromada, ma ona swojego przywódcę, którym jest najsilniejszy samiec – Maciej Boryna). Elementem naturalistycznym jest też ekspozycja roli, jaką odgrywa w życiu popęd płciowy (na przykładzie Jagny). W powieści odnajdujemy też liczne fragmenty o naturalistycznym wydźwięku, jak np. epizod, w którym Kuba obcina sobie nogę.
Impresjonizm i symbolizm pojawiają się głównie w opisach przyrody, nasyconych emocjami, zbliżonych do liryki. Zwróć uwagę na kształt i barwy opisywanych obrazów. Malarskością, doborem kolorów, perspektywą spojrzenia, spełniają założenia impresjonizmu. Impresyjność ujawnia się też w ukazaniu nietypowych reakcji psychicznych i subtelnych, chwilowych przeżyć ( w scenach erotycznych Jagny z Antkiem i klerykiem Jasiem mamy też do czynienia z psychizacją krajobrazu) oraz w dalekiej od realizmu i naturalizmu tendencji do mitologizacji, tzn. takiego ukazania życia jednostek i wiejskiej gromady, by nabrało ono wymiaru uniwersalnego, a nawet symbolicznego, podkreślenia metafizycznego charakteru istnienia ludzkiego w naturze. Istnieją też w utworze sceny typowo symboliczne. Do takich zalicza się właśnie śmierć Boryny – w pełni wiosny, na polu, czyli na ziemi, z którą związane było jego życie i związać się musiała jego śmierć.
Koniecznie odwołaj się do tego fragmentu, ujawniają się w nim wszystkie tendencje modernistyczne. Umierający Boryna, pchany niewytłumaczalnym impulsem, wędruje w przedśmiertnym zamroczeniu w pole, by odegrać „misterium siewu”. Symbolicznie, urastając do wymiaru chłopa Piasta, bierze ślub z ziemią naturą. Scenę tę, o wyraźnie symboliczno-mitologicznym charakterze, dodatkowo uatrakcyjnia bardzo emocjonalna stylistyka. Ostatni siew Boryny można interpretować jako symboliczne potwierdzenie nierozerwalnego związku człowieka z naturą. Scenę tę można rozumieć, co charakterystyczne dla modernizmu, jako odwołanie się do mitu ziemi matki, w której początek i kres wszelkiego istnienia.
Wariant 2
Możesz skupić się także na innych cechach typowych dla powieści modernistycznej.
Będą to:
- struktura otwarta, wiele wątków nie znajduje swojego rozwinięcia w powieści bądź wręcz się urywa (np. wątek starego Bylicy),
- narrator przestaje być wszechwiedzący, skraca dystans do świata przedstawionego, a czasem nawet „wchodzi” w postać (mowa pozornie zależna),
- zainteresowanie kulturą ludową, próba jej przeniknięcia,
- przemieszanie fragmentów epickich z lirycznymi, co widać choćby na przykładzie załączonego fragmentu. W Chłopach są momenty, w których zdecydowanie przeważa emocjonalny, liryczny , poetycki styl narracji.
- indywidualizacja języka postaci.
Zauważ, że fragment, z którym masz do czynienia, w niektórych partiach przypomina język biblijny.
Wariant 3
Możesz uwypuklić rolę narratora.
Tendencje modernistyczne ujawniają się także w sposobie narracji.
W Chłopach możemy rozróżnić trzy wcielenia narratora. Jest narrator realistyczny, który rzeczowo i obiektywnie relacjonuje zdarzenia i okoliczności, posługując się przy tym językiem literackim. Ten typowy „opowiadacz” bardzo często zostaje jednak zastępowany przez innego narratora, kogoś z chłopskiej gromady, gawędziarza, który ujawnia świadomość opisywanej społeczności, posługuje się, oczywiście, językiem kolokwialnym, używając form gwarowych. Wreszcie, trzecim narratorem Chłopów jest impresjonistyczny „stylizator młodopolski”. Buduje on nastrój, używa języka silnie nacechowanego emocjonalnie, dba w wartość estetyczną: jego styl jest bogaty, pełen metafor, poetycki. Z tym rodzajem narracji spotykamy się właśnie w symbolicznym opisie śmierci Macieja Boryny.
Warianty zakończenia
Wariant 1
W zakończeniu możesz przypomnieć, że Chłopi, to powieść o licznych walorach, której nie bez powodu przyznano słynną nagrodę.
- To dzieło uniwersalne. Taki ma też charakter prezentowana problematyka społeczności chłopskiej.
- Uniwersalne jest także przywiązanie chłopa do ziemi, związek człowieka z przyrodą, uniwersalne są opisane przez autora ludzkie uczucia i zachowania.
- To także powieść o sile namiętności i tradycji.
- Mówiąc o wartościach utworu, należy koniecznie wspomnieć o artyzmie kompozycji dzieła.
Wariant 2
Możesz odwołać się do innych obrazów wsi prezentowanych przez literaturę modernistyczną. Wspomnij o Weselu Stanisława Wyspiańskiego, sonetach Z chałupy Jana Kasprowicza, wreszcie o utworach Stefana Żeromskiego (np. Zmierzch, Rozdzióbią nas kruki, wrony…). W kręgu tematyki wiejskiej pozostaje też pisarstwo Władysława Orkana. Choć jego twórczość prozatorska mieści się głównie w kręgu oddziaływań realizmu i naturalizmu, widoczne są także wpływy impresjonistyczne (szczególnie w kreacji postaci).
Wariant 3
Spróbuj podsumować dotychczasowe spostrzeżenia. Prozę młodopolską cechuje duża złożoność. Jej związki z naturalizmem przejawiają się m. in – jak to jest u Reymonta – we wprowadzeniu narratora poświęcającego wiele miejsca dokładnym opisom przedmiotów i otoczenia, w którym poruszają się postacie literackie. Szczegółowość i dbałość o realia widoczna jest także w samej konstrukcji postaci (determinizm biologiczny i środowiskowy). Wpływy naturalizmu sąsiadowały wyraźnie z tendencjami impresjonistycznymi i, nierzadko, z obrazowaniem symbolicznym. Wyraziste oddzielenie w prozie młodopolskiej tych tendencji jest niemożliwe. Możemy najwyżej stwierdzić, że naturalizm wywarł wpływ przede wszystkim na światopogląd prezentowany w prozie młodopolskiej, a impresjonizm i symbolizm – na techniki narracyjne.
Za to dostałbyś punkty
- wskazanie tendencji charakterystycznych dla prozy modernistycznej;
- dostrzeżenie naturalistycznych elementów utworu;
- ukazanie impresjonistycznych cech powieści;
- wskazanie na symboliczne sposoby obrazowania;
- odniesienie się do załączonego fragmentu tekstu;
- odnalezienie w załączonym fragmencie tendencji modernistycznych;
- przywołanie przykładów spoza cytowanego fragmentu;
- pokazanie, że opis śmierci Boryny ma charakter mitologizujący;
- zauważenie obecności stylu biblijnego w ukazanym fragmencie;
- udowodnienie, że Chłopi są powieścią modernistyczną.
Konteksty
W zasadzie praca nie wymaga odnoszenia się do innych utworów. Należy jednak pamiętać, że w Polsce tematykę wsi podejmowali m. in:
· Jan Kochanowski (Pieśń świętojańska o sobótce),
· Szymon Szymonowic (Sielanki),
· Franciszek Karpiński (np. Laura i Filon),
· Adam Mickiewicz (koncepcja ludowości),
· Bolesław Prus (Placówka),
· Eliza Orzeszkowa (Cham, Dziurdziowie).
W Młodej Polsce byli to:
· Stanisław Żeromski (np. Zmierzch, Siłaczka, Doktor Piotr),
· Jan Kasprowicz (Z chałupy),
· Władysław Orkan (w zasadzie cała jego twórczość),
· Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Na skalnym Podhalu),
· Stanisław Wyspiański (Wesele).
Ważne pojęcia
- Symbolizm – prąd literacki, którego nazwa pochodzi od ogłoszonego w 1886 roku w Le Figaro manifestu Jeana Moreasa pt. Le Symbolisme. Mianem symbolistów określa się takich poetów, jak Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud i Paul Verlaine. Podstawą symbolizmu było przekonanie o dualnym charakterze rzeczywistości: pod warstwą materialną, poznawaną za pomocą zmysłów, kryje się prawdziwa (duchowa) istota bytu. Jedynie symbol mógł wyrazić to, co niewyrażalne; to, co umyka poznaniu zmysłowemu i rozumowi. Utwór powinien działać na odbiorcę tak sugestywnie jak muzyka – lub nawet jeszcze bardziej.
- Impresjonizm – to przede wszystkim kierunek malarski, ale także literacki i muzyczny. W prozie prowadził do rozbicia klasycznej formy powieści realistycznej, fragmentaryczności dzieła i wysunięcia na pierwszy plan subiektywnych spostrzeżeń narratora i bohaterów. W poezji impresjonizm łączył się z dążeniem do oddania ulotnego nastroju, ulotnego widoku.
- Naturalizm – kierunek w literaturze i sztuce powstały we Francji w latach 60. XIX wieku. Głównym twórcą i teoretykiem tego gatunku był Emil Zola. Według niego, pisarz powinien pełnić rolę analogiczną do roli uczonego – na drodze eksperymentu i dokładnych obserwacji docierać do prawdy o rzeczywistości. Człowiek postrzegany był jako istota biologiczna, zdeterminowana przez naturę, własne popędy i walkę o byt oraz przez warunki ekonomiczne i społeczne, w których żyje. Dużą rolę odgrywało także dziedzictwo historyczne. Naturalizm wprowadził nowego bohatera literackiego – przedstawiciela proletariatu lub marginesu społecznego. Elementy techniki naturalistycznej można znaleźć np. w Placówce Bolesława Prusa.
Tekst źródłowy
Chłopi – wielka, czterotomowa powieść Reymonta – powstała w latach 1904 – 1909, a w roku 1924 przyznano jej autorowi literacką Nagrodę Nobla. Ze względu na swoją rolę w kulturze, doniosłość treściową, artyzm literacki oraz pewne cechy eposu nazywana jest często epopeją i porównywana przez krytyków do Pana Tadeusza czy też Iliady.
Zobacz:
Młodopolska epopeja wiejska – Chłopi Władysława Stanisława Reymonta