Literatury, jej funkcji, zmieniających się kryteriów artystycznych dotyczą żelazne tematy matur. Przed maturą warto przemyśleć, które utwory uznasz za swoje fascynacje, które za arcydzieła, bezpiecznie jest zastanowić się, jaki typ ukształtowania świata powieściowego lubisz.
Żelazny zestaw lektur
Kreacja nowych światów:
- F. Rabelais, Gargantua i Pantagruel
- J. Swift, Podróże Guliwera
- A. Mickiewicz, Dziady
- S. Wyspiański, Wesele
- W. Gombrowicz, Ferdydurke
- Witkacy, Szewcy
- B. Schulz, Sklepy cynamonowe
- T. Konwicki, Mała apokalipsa
- J. Tolkien, Hobbit, czyli Tam i z powrotem
- F. Kafka, Proces
- S. Beckett, Czekając na Godota
- S. Mrożek, Tango
Naśladownictwo rzeczywistości:
- A. Mickiewicz, Pan Tadeusz
- B. Prus, Lalka
- E. Orzeszkowa, Nad Niemnem
- H. Sienkiewicz, Trylogia
- S. Żeromski, Ludzie bezdomni
- M. Dąbrowska, Noce i dnie
- A. Szczypiorski, Początek
- G. Herling-Grudziński, Inny świat
- H. Balzak, Ojciec Goriot
- T. Mann, Czarodziejska góra
Konspekt pracy
Propozycje wstępów:
- – Kto raz stanął przed surrealistycznym płótnem Dalego albo przed kubistycznym Picassa, ujrzał własny sen lub wizję, zobaczył kształt świata inny niż w rzeczywistości, ten nie zechce pozostać przy dziełach mimetycznych. Po co mi realistyczny portret, mam fotografię.
- – Podobno pełne przedstawienie rzeczywistości jest niemożliwe. Według Para Lagerkvista, zawsze będzie to wybór. Ale nawet wówczas, podążając za wyborem narratora, jest to jedyna możliwość, by przenieść się w rzeczywisty świat: innego miejsca, innej epoki. Według mnie, to właśnie największa wartość literatury: poznawać prawdę o innych światach, nie ich wyobrażenie lub fantazje na ich temat.
Są to propozycje zaprezentowania swojego stanowiska od razu, we wstępie pracy. Słuszne w przypadku takiego tematu.
Teza:
Zaprezentuję swoje preferencje czytelnika, przywołując jako argumenty przykłady utworów, które mnie zachwyciły, a jako kontrargumenty te, które mnie zniechęciły, zmęczyły.
A. Argumenty przemawiające za utworami kopiującymi rzeczywistość
- Dostarczają wiedzy o świecie, który przedstawiają. Na przykład Lalka Prusa ma funkcję poznawczą: dzięki niej poznajemy Warszawę końca XIX w., obyczaje, zapatrywania, stroje. Trudno zaś tworzyć wiarygodną rekonstrukcję na podstawie utworów Gombrowicza.
- Stendhal twierdził, że powieść ma być zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu. Niech to będzie lustro doskonałe, nie krzywe albo potłuczone.
- Bohaterowie dzieł mimetycznych są prawdziwi. Można się z nimi utożsamić. Można przeżywać ich rozterki, są bliscy odbiorcy. Trudno to samo powiedzieć o postaciach groteskowych, raczej śmieszą lub drażnią.
- Powieści kopiujące świat zwykle zachowują chronologię i następstwo zdarzeń. Wielu czytelników to lubi, można podążać za tokiem fabuły bez wstrząsów spowodowanych dziwacznymi eksperymentami.
- Książka spełnia cele edukacyjne, moralne, ale nie ma nic złego w czytaniu dla rozrywki i przyjemności, w chęci czytania o innych ludziach, ich życiu i przygodach.
B. Argumenty przemawiające za utworami, które kreują nowe światy
- Niemożliwe byłoby zakazanie literaturze czegokolwiek innego poza naśladowaniem świata. Jest sztuką, a sztuka ma moc stwórczą, chce powoływać nowe światy i przekształcać zastaną rzeczywistość.
- Literatura kreująca nowe światy to nie tylko współczesna, nowatorska i awangardowa. To na przykład literatura romantyczna, stwarzająca krainę wyobraźni, ludowych bajań, fantazji.
- Pomysły nowatorskie: Gombrowicz, Mrożek, Witkacy. Niech czytanie (lub oglądanie spektaklu) będzie przygodą! Niech będzie zaskakujące, niech będzie czystą Formą, przeżyciem. Nawet jeśli stajemy twarzą w twarz z absurdem, to spełnia on wiele funkcji. Lepiej pokazuje problem, wyraźniej, jaskrawiej. Bawi. Czasem straszy. Zachwyca pomysłowością. Może brzydzić, jak pojedynek na miny w Ferdydurke. Może budzić całkowite niedowierzanie, jak Operetka. Albo wprowadzić w senno-wizyjny świat Sklepów cynamonowych.
Konkluzja:
Najlepiej czytać to i to. Jeśli jednak tego nie czynimy, potwierdźmy swój wybór, ale nie wykluczajmy cudzych racji. Przecież literatura zawsze naśladuje świat, nawet jeśli go przekształca. Lustro może być rozbite, może być krzywe, ale pozostaje lustrem. Z kolei najbardziej wierny przekaz zawiera coś, co nazywa się fikcją literacką. Jest własnym, nowym światem. A czy prawdopodobnym?
Inne teksty kultury
Literatura:
- Arystoteles, Poetyka (ustalenie kategorii mimesis, czyli naśladowania świata w literaturze); manifest futurystów;
- Witold Gombrowicz, Dziennik
Obrazy:
- Marc Chagall, np. Spacer
- Pablo Picasso, Panny z Awinionu
- Salvador Dali, Płonąca żyrafa
- Witkacy, portrety
- Edvard Munch, Krzyk
Najlepsze cytaty
Powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu.
Stendhal
Pismo i sztuka to jedyni świadkowie czasów.
Maria Dąbrowska
Aby zdobyć wielkość, człowiek musi tworzyć, nie odtwarzać.
Antoine Saint-Exupéry
Sposoby na uatrakcyjnienie tematu
- Ukazanie terminologii związanej z teorią literatury i poetyką. Na przykład pojęć: groteska, absurd, mimetyzm, realizm, karykatura, paradoks, chronotop.
- Przy grotesce trzeba pamiętać, że jest to rodzaj absurdu, sytuacja lub nakreślona postać, nonsensowna, ekscentryczna, przerysowana, typowe dla niej jest przemieszanie tragizmu z komizmem, powagi z błazenadą.
- Chronotop to po prostu czasoprzestrzeń zawarta w dziele literackim (pojęcie wymyślił rosyjski badacz literatury, Michał Bachtin).
- Mimesis to z kolei kategoria pochodząca aż od Arystotelesa, przypisana epice, oznaczająca tę właśnie cechę literatury, iż powinna ona jak najwierniej opisywać, oddawać rzeczywistość.
- Znajomość ewolucji w prozie, przemian powieści. I tak nie do pominięcia byłyby tu nazwiska Joyce’a i Prousta, potem Kafki.
Zobacz:
Literatura jako obraz odwiecznych zmagań człowieka z samym sobą