Na czym polega ta właściwość literatury?
Kreowanie nowych światów jest zaprzeczeniem mimetyczności. Antyczna zasada mimesis mówiła o naśladowaniu natury. W utworach respektujących tę zasadę świat jest odbiciem tego, który istnieje realnie. Artystom nie wystarcza jednak odtwarzanie. Jest w nich wielka potrzeba pokonywania ograniczeń, tworzenia czegoś nowego. Stąd literatura kreacyjna – dzieła tego typu nie są zapisem otaczającego świata, ale raczej wyobraźni pisarza. A ta jest przecież nieograniczona… Twórcy budują więc nowe światy zaludnione przez postacie inne niż ludzie i rządzące się innymi zasadami. Nie ogranicza ich logika czy zasada prawdopodobieństwa.
Nowe światy odnajdują pisarze także w samym człowieku. Tajemnicą pozostaje ludzka psychika, odmienny sposób postrzegania rzeczywistości przez każdego z nas. Próby ich opisu zawsze prowadzą do stworzenia jakiegoś nowego świata.
W literaturze kreacyjnej wszystko jest możliwe. Wymaga się jednak od czytelnika założenia, że to, co fantastyczne, istnieje naprawdę. W przeciwnym wypadku takiego tekstu nie dałoby się czytać! Bo jakim cudem trzydziestoletni Józio z Ferdydurke został przeniesiony do szkoły? Czy w Dziadów części II Guślarz naprawdę rozmawia z duchami? Porównywanie tego wszystkiego z realnym światem nie ma sensu. Trzeba zaakceptować zasady, jakimi rządzi się rzeczywistość stworzona przez pisarza.
Ważne pojęcie!
Kreacjonizm to prąd w literaturze, którego założeniem nie jest odzwierciedlanie rzeczywistości (czyli mimetyzm), ale tworzenie nowych światów, będących wytworem wyobraźni artysty.
Jakie typy literatury będą tu najlepszymi przykładami?
Baśnie, legendy, mity.
Łączą one zazwyczaj realia rzeczywistego świata z cudownością i magią. Bohaterowie bez przeszkód przekraczają granice między światem realnym a fantastycznym. W ich życie ingerują siły nadprzyrodzone, najczęściej zwycięża dobro. Kiedyś za pomocą takich tekstów ludzie tłumaczyli sobie zagadki otaczającej ich rzeczywistości, przypominali zasady moralne. Dziś tajemnice świata tłumaczy raczej nauka, a czytanie baśni traktowane jest jako rozrywka.
Utopie i antyutopie
Utopia to gatunek literatury dydaktycznej. Polega na przedstawianiu idealnych społeczeństw, sprawiedliwych państw itp. Zazwyczaj utopia jest przeciwieństwem świata, w którym żyje autor. Nazwa pochodzi od tytułu dzieła Tomasza Morusa z 1516 r. Opisywał w nim doskonały świat na fantastycznej wyspie Utopii (gr. ou – nie, topos – miejsce, czyli: miejsce, które nie istnieje). Inne przykłady utopii:
- Państwo Słońca Campanelli;
- Nowa Atlantyda Bacona;
- Kandyd Woltera – zawiera opis krainy Eldorado, w której złoto i drogie kamienie leżą na gościńcach i nie mają dla mieszkańców żadnej wartości;
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego;
- Ludzie jak bogowie Wellsa.
Antyutopia jest przeciwieństwem utopii. Antyutopie także pokazują jakieś nowe światy, ale są to wizje pesymistyczne. Często ukazują systemy totalitarne, niszczące indywidualność człowieka, oparte na przemocy.
Przykłady:
- Nowy wspaniały świat Huxleya;
- Rok 1984 i Folwark zwierzęcy Orwella.
Warto skojarzyć, że w utworach najdawniejszych te nowe światy lokalizowano najczęściej na nieodkrytych lądach, zaginionych wyspach. Od kiedy ludzie lepiej poznali świat, pisarze umieszczają swe wizje nie w przestrzeni, lecz w czasie – wybiegają w przyszłość.
Science fiction (fantastyka naukowa)
Utwory tego typu dotyczą zazwyczaj przyszłości i opisują świat mający podstawy w nauce i wysoko rozwiniętej technice. Za ojca tego typu literatury uważa się Juliusza Verne’a; dość przypomnieć Nautiliusa – łódź podwodną z powieści 20 tysięcy mil podwodnej żeglugi. Science fiction opisuje świat, który tu i teraz jest fantazją, ale w przyszłości może stać się rzeczywisty. Inspiracją dla pisarzy są hipotezy i eksperymenty naukowe, najczęściej dotyczące nauk technicznych lub przyrodniczych. W powieściach s.f. pojawiają się roboty, komputery, androidy itp., a często spotykanym tematem jest relacja człowiek – maszyna. Inne popularne motywy to podróże w kosmos, nawiązywanie kontaktów z obcymi cywilizacjami, wizje przyszłych społeczeństw, problem zagłady ziemi. Pisarze odwołują się też do nauk humanistycznych, takich jak socjologia czy polityka (political fiction). Typowe dla fantastyki naukowej tematy bywają przedstawiane w sposób groteskowy. Dobrym przykładem groteski s.f. są utwory Stanisława Lema Bajki robotów czy Opowieści o pilocie Pirxie.
Fantasy
Tu zamiast robotów spotkamy wilkołaki, elfy, smoki i czarnoksiężników. Utwory tego typu odwołują się do mitów i baśni, ale niekoniecznie wygrywa w nich dobro. Fantasy tworzy własne światy (czasem nawet do tekstów dołączane są mapy!), a niekiedy także mitologię i język. Doskonały wzór to Władca Pierścieni Tolkiena. Inni twórcy: Robert Howard (Conan Barbarzyńca), Ursula le Guin (Czarnoksiężnik z Archipelagu), Andrzej Sapkowski (cykl o wiedźminie Geralcie).
Groteska
a pomocą deformacji uzyskuje się zupełnie nową rzeczywistość, rządzącą się własnymi prawami. Brakuje w niej logiki, ciągów przyczynowo-skutkowych – w takim świecie wszystko może się zdarzyć. Piękno, powaga mieszają się z brzydotą i błazenadą. W takich nowych światach czytelnicy widzą najczęściej drażniący chaos. Przykłady: Ferdydurke Gombrowicza, Sklepy cynamonowe Schulza, dramaty Witkacego (np. W małym dworku i Szewcy), Mrożka (np. Tango), Becketta (np. Czekając na Godota).
W jaki sposób pisarze kreują wizje nowych światów?
Tworzone przez literaturę nowe światy wiążą się, oczywiście, ze światem, który autor widzi wokół siebie. Niekiedy realia pozostają bez zmian, ale autor umieszcza wydarzenia gdzieś poza czasem i przestrzenią (typowe dla baśni „dawno, dawno temu” i „za górami, za lasami”). W baśniach świat podobny jest do realnie istniejącego, ale odmienne są prawa, które nim rządzą. W życiu spotykamy sierotki, szewczyków i złe macochy, ale nie magię pozwalającą, by kot mówił, a książę zmienił się w żabę. Częściej jednak tworzenie nowego świata polega na zmienieniu także realiów.
Pisarze wprowadzają fantastyczne postacie: wilkołaki, smoki, roboty do złudzenia przypominające ludzi itd. Wydarzenia umieszczają w nierzeczywistych sceneriach, np. na odległych planetach. Tworzą własne zasady, mapy, nawet języki. Ale w takich przypadkach też można się doszukać związków z realną rzeczywistością.
Często pisarze tworzą światy na opak, będące zaprzeczeniem tego, który znają. W Podróżach Guliwera Swifta czytamy o kraju Houyhnhnmów. To mądre konie, które uczyniły swymi niewolnikami Jahusów – prymitywnych półludzi. Innym sposobem jest deformacja, łączenie elementów rzeczywistości inaczej, niż jesteśmy przyzwyczajeni. Nowy świat tworzy się wówczas za pomocą karykatury, deformacji, rezygnacji z logiki i prawdopodobieństwa. W ten sposób pisarze odsłaniają słabości naszej rzeczywistości, dokonują jej interpretacji.
Nowe światy przynosi także badanie psychiki człowieka. Sny, widzenia, zapisy majaczeń są wyrazem ludzkich myśli i dowodem odmienności każdej jednostki. Możemy patrzeć na to samo, a każdy z nas zobaczy to inaczej! Na sposób widzenia świata wpływają wcześniejsze przeżycia, emocje, oczekiwania. Jeśli pisarz pokazuje rzeczywistość widzianą oczami bohatera czy własnymi, tak naprawdę tworzy już jakiś nowy świat. Dobrym przykładem mogą być opowiadania Schulza.
Rok 1984 George’a Orwella. Ta wydana w 1949 r. powieść pokazuje przerażający świat totalitaryzmu, w którym „Wielki Brat patrzy”, a ludzie są stale podglądani przez telewizyjne ekrany. I nie wolno ich wyłączać! Każda próba ocalenia wolności to „myślozbrodnia”, za którą płaci się „ewaporacją” (czyli po prostu zniknięciem bez śladu). Główny bohater, Winston Smith, pracuje w Ministerstwie Prawdy, zajmując się… fałszowaniem przeszłości. W świecie stworzonym przez Orwella prawda i wolność nie istnieją.
Jakie są przyczyny kreowania przez pisarzy nowych światów?
- Niekiedy nowe światy są wynikiem ciekawości. Ludzie od zawsze pragną wybiec w przyszłość – przewidzieć, jaki świat kiedyś będzie. Pisarze bywają w ten sposób prorokami (wiele pomysłów Verne’a przestało być fantazją!).
- Nowy świat może być formą ucieczki od rzeczywistości, która otacza autora. Dobrym przykładem będą dzieła Tolkiena. Ten filolog i badacz średniowiecza swego Władcę Pierścieni zaczął pisać w roku 1940. Przed szaleństwem II wojny światowej schronił się w swojej własnej rzeczywistości. Wiele wskazuje na to, że także Andersenowi pisanie baśni pomagało w oderwaniu się od nieprzychylnego świata.
- Często za pomocą nowych rzeczywistości pisarze próbują opowiedzieć o problemach realnego świata. W ten sposób unikają dosłowności. Czytelnik nie zastanawia się nad tym, czy autorowi udało się opisać świat dostatecznie dokładnie i prawdziwie. Zamiast tego skupia się na problemie. Taki zabieg zastosował np. Swift w Podróżach Guliwera. Za pomocą zmyślonych krain pisarz pokazuje świat, który go otacza: pełen niesprawiedliwości, intryg dworskich, zawiści. Oświeceniowe utopie to głosy w dyskusji o idealnych społeczeństwach.
- Za pomocą nowych światów pisarze mogą wyrażać swoje marzenia, ale też obawy dotyczące przyszłości ludzkości. Rok 1984 Orwella jest właśnie ostrzeżeniem przed totalitaryzmem.
- Kreowanie nowych światów może też wynikać z przeświadczenia, że realny świat jest tak naprawdę tajemnicą. Czy można go poznać za pomocą zmysłów? Czy wzrok, słuch, dotyk wystarczą? Dla wielu pisarzy tak odbierana rzeczywistość jest niepełna. Kreując nowe światy, próbują ją „dopełnić” i w ten sposób zbliżyć się do prawdy. Zazwyczaj podkreślają zmienność, płynność rzeczywistości – tak jest w Sklepach cynamonowych Schulza. Łączą realność z fantastyką. Robili tak romantycy w swoich balladach czy dramatach. Ich zdaniem świat składa się z dwóch sfer, „części”: część duchowa, której nie można poznać dzięki zmysłom, jest nawet ważniejsza od materii. Nadzwyczaj ciekawy jest też dla pisarzy świat ludzkiej duszy. Na wniknięcie w głąb psychiki pozwalają np. zapisy snów czy widzeń.
Jakie dzieła z literatury powszechnej można podać jako znakomite przykłady kreowania nowych światów?
Proces Kafki
W tym świecie nikt nie chciałby spędzić nawet godziny! Rzeczywistość stworzona w Procesie jest niepokojąca i duszna. Przypomina labirynt, w którym błądzi Józef K., bezskutecznie szukając pomocy. Gubi się w plątaninie ulic, poddaszy, ciasnych pokoi. Bohater został oskarżony, ale nie wie o co. Aresztowano go, ale ma żyć tak jak do tej pory. Mimo starań Józef K. nie pozna nigdy sądu, przed którym ma stanąć. Nie dowie się, jakie postawiono mu zarzuty. A jednak zostanie na nim wykonany wyrok. Absurdalny świat Kafki budzi lęk. Można go interpretować jako paraboliczny obraz świata biurokracji czy totalitaryzmu.
Ważne pojęcie!
Klimat kafkowski to określenie na dziwną, niepokojącą atmosferę zagrożenia i osaczenia, strachu i nierealności. Charakteryzują go labirynty, mroczne przestrzenie i zagadki istnienia. Określenie pochodzi oczywiście od tajemniczej atmosfery z utworów Franza Kafki.
Władca Pierścieni Tolkiena
W tej powieści pisarz stworzył kompletny świat, rządzący się własnymi prawami i zaludniony przez elfów, krasnoludów, czarnoksiężników, hobbitów, orków, gobliny, trolle i inne, pokrewne im, ale o nie do końca sprecyzowanej proweniencji, postacie. Tolkien wykorzystał stare legendy i mity, by stworzyć własną mitologię, własny, spójny język elfów mieszkających w Śródziemiu! (w końcu był filologiem), dość obszerną historię (popartą innymi powieściami z tego cyklu, takimi jak Silmarillion i wydane po śmierci autora Niedokończone opowieści) oraz kulturę. W jego świecie, jak w prawdziwym życiu, trwa ciągła walka z odradzającym się Złem, które wybrało za swą siedzibę Czarne Wieże: władcy ciemności Saurona i jego sojusznika Sarumana – i zagraża zniszczeniem Śródziemia. W tej poważnej, pełnej epickiego patosu kontynuacji powiastki dla dzieci, jaką był wydany w latach trzydziestych Hobbit, można, i należy, zobaczyć odgłosy II wojny światowej.
Jakie polskie utwory mogłyby stanowić dobre przykłady tej właściwości literatury?
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego
Pierwsza polska powieść przynosi obraz fantastycznej wyspy Nipu. Nie ma tam zła: kłamstwa, zbrodni, chorób itp. Nie ma władzy poza rodzicielską, a i ta ustaje, gdy dzieci dorosną. Ludzie żyją szczęśliwie, a ich głównym zajęciem jest praca. Ten utopijny obraz idealnego społeczeństwa miał być zachętą do wprowadzenia zmian w realnym świecie. Kiedy zdemoralizowany Mikołaj Doświadczyński trafił na Nipu, sądził, że czegoś nauczy mieszkających tam „dzikusów”. Stało się odwrotnie – po powrocie do Europy bohater starał się wprowadzić poznane na wyspie zasady, m.in. przyznał wolność swoim chłopom.
Sklepy cynamonowe Schulza
Poznajemy rodzinne miasto Schulza, ale takiego Drohobycza nie warto szukać na mapie. To rzeczywistość mityczna, stworzona przez cofanie się do czasu dzieciństwa. Jest zmienna: przypominające labirynt ulice plączą się ze sobą, znikają i pojawiają się na nowo. Niektórych nie ma na żadnych mapach (opowiadanie Ulica Krokodyli). Nawet rodzinny dom jest tajemnicą – istnieją w nim zapomniane pokoje, których drzwi „zarastają”. Czas płynie nierównomiernie, niekiedy wydarzenia dzieją się w jakimś czasie dodatkowym, poza kalendarzem (Noc wielkiego sezonu). W tym świecie bohaterowie podlegają niezwykłym metamorfozom: ojciec może przemienić się w ptaka lub karakona.
Solaris Lema
Powieść fantastyczno-naukowa, która przyniosła sławę autorowi. Rzecz dzieje się w XXI wieku na odległej planecie. Lem stwarza pozory wiarygodności swego świata – tworzy fikcyjną naukę zwaną solarystyką, przywołuje nazwiska badaczy. Główny problem powieści dotyczy możliwości ludzkiego poznania, a także porozumienia z „obcymi”. Oto trzej naukowcy badają ocean na Solaris, próbują nawiązać z nim kontakt. Odebranie komunikatu nie jest jednak równoznaczne z jego zrozumieniem…
Lektury do wykorzystania:
- Sklepy cynamonowe Brunona Schulza
- Podróże Guliwera Jonathana Swifta
- Rok 1984 George’a Orwella
- Kandyd, czyli optymizm Woltera
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego
- Proces Franza Kafki
- Solaris Stanisława Lema
Zobacz:
Literatura jako obraz odwiecznych zmagań człowieka z samym sobą
Literatura jako obraz odwiecznych zmagań człowieka z samym sobą