Józio – bohater Ferdydurke
Utwór źródłowy
Ferdydurke powstała w 1937 r. Ten dziwny tytuł, który właściwie nic nie oznacza, choć równie dobrze może znaczyć wszystko, to, być może, nawiązanie do utworu Sinclaira Lewisa Babbit Freddy (Freddy Durkee). Powieść zalicza się do awangardowej prozy międzywojnia, a nawet spełnia ona niektóre założenia tzw. nouveau roman, gatunku, który w pełni ukształtował się dopiero w latach 50. XX w. we Francji.
Bohaterem Ferdydurke Witolda Gombrowicza jest trzydziesto-, a może szesnastoletni Józio. Właściwie, to nie wiadomo, ile bohater ma lat. Pewnego dnia Józio budzi się ze snu i czuje się jakby na granicy światów, jest zarazem dorosłym, jak i przeniesionym ze snu nastolatkiem. Ta świadomość obecności podwójnej jest na tyle wyraźna, iż Józio po pewnym czasie zauważa obecność w pokoju drugiej osoby. Za szafą stoi jego dawny profesor, który „upupia” go jako swego dawnego ucznia i wysyła do szkoły. Następnie Józio przenosi się na stancję do „supernowoczesnej” rodziny Młodziaków, by w końcu, wraz ze szkolnym kolegą Miętusem, uciec do Bolimowa, majątku rodziny Hurleckich.
Wszędzie, gdzie Józio się pojawia, wprowadza zamęt i chaos. Rozsadza stare wzorce zachowań, prowadząc nieuchronnie do tak zwanej „kupy”, w której ulegają rozkładowi dawno wypracowane Formy. Z każdej farsy Józio salwuje się ucieczką.
Charakterystyka
- Imię: Józio Kowalski, syn Władysława.
- Wiek: 30 lat („trzydzieści skończył na świętych Piotra i Pawła”) i jednocześnie 17.
- Zawód: pisarz; w drugim wcieleniu – piętnastoletni uczeń gimnazjum.
- Rodzina: ciotki („liczne ćwierćmatki doczepione”); właściciele Bolimowa – ciotka Hurlecka z domu Lin, wuj Kocio.
- Mocne strony: inteligentny, eksperymentator, refleksyjny, dużo rozumie, bywa prowokatorem.
- Słabe strony: chwiejny, niekiedy bierny.
- Dane osobowe: Józio to trzydziestoletni pisarz, który zostaje zaciągnięty w poczet szesnastolatków przez szkolnego profesora Pimkę. Niewiele można się dowiedzieć o osobie Józia z powieści. Jest pisarzem (powstające opowiadania o dojrzewaniu to jego debiut literacki), pochodzi z rodziny szlacheckiej (Hurleccy to rodzina bohatera), urodził się w Bolimowie i tam spędził pierwszych dziesięć lat swojego życia. Nie wiadomo natomiast, co lubi i czym zajmował się w życiu do dnia porwania. Wiadomo zaś, czego nie lubi i przed czym ucieka.
- Forma: Józio nienawidzi Formy – skonwencjonalizowanego, nieautentycznego zachowania, które nie wypływa z wewnętrznych potrzeb, ale z przekonania, że „tak się robi”. Formą w powieści są profesorscy nauczyciele i buntujący się uczniowie (uczeń zawsze powinien buntować się przeciwko nauczycielowi), nadopiekuńcza ciotka (ciotki zawsze są nadopiekuńcze i „upupiają” młodzież) oraz nowoczesna rodzina Zuty i sama Zuta (nowoczesna kobieta zawsze jest wysportowana i wyzwolona seksualnie).
Józio ucieka przed Formą i rozbija ją, sprowadzając wydarzenia do kolejnej „kupy” zamętu, w którym Formy ulegają rozkładowi.
Biografia
Akcja Ferdydurke rozgrywa się w trzech planach: szkole, nowoczesnym domu Młodziaków i Bolimowie. Każdorazowo pobyt Józia w każdym z tych miejsc kończy się ogólną degrengoladą i rozbiciem Formy.
Szkoła
Józio zostaje sprowadzony do szkoły (za rękę!) przez profesora Pimkę. Tam bierze udział w słynnej lekcji polskiego, podczas której dowiaduje się, że „Słowacki wielkim poetą był”, oraz lekcji łaciny, gdzie nauczyciel wbija uczniom do głów, iż ćwiczenie końcówek łacińskich doskonali i rozwija życiowo. W szkole Józio jest świadkiem „upupiania” uczniów przez profesora Pimkę, który wymusza na swych podopiecznych młodzieńczą niewinność, oraz pojedynku na miny między Miętusem a Syfonem. Podczas tego pojedynku, który jest ostatnią sceną części pierwszej powieści, dochodzi do wielkiej bójki pomiędzy uczniami, podczas niej pojawia się Pimko, by zabrać Józia na stancję do rodziny Młodziaków.
Młodziakowie
Józio znajduje się w nowoczesnym domu Młodziaków, który ma stać się jego domem na czas pobytu w szkole. W tym supernowoczesnym środowisku od razu zostaje oceniony jako „stary” i przybierający pozę, a starości i pozerstwa w domu Młodziaków nie lubi się najbardziej. Ojciec rodziny – inżynier Młodziak – jest pogodnym panem w wieku średnim, czytającym Wellsa i lubiącym Chaplina. Inżynierowa to kobieta aktywna, udzielająca się społecznie i śledząca wszelkie nowinki współczesnego życia. Zuta – jedyne dziecko Młodziaków – to panna nowoczesna: wysportowana, niestroniąca od romansów i niebezpiecznych przygód. Józio zaczyna rozbrajanie Formy Młodziaków od zdemaskowania ich sztuczności. Podczas wspólnego posiłku przeraźliwie siorbie z kubka kompot z namoczonymi w nim resztkami jedzenia, na co Młodziakowie reagują ucieczką. Jednak do decydującego starcia dochodzi w noc, gdy na skutek podstępu Józia, rodzice nakrywają w pokoju Zuty ukrytego w szafie Pimkę i Kopyrdę, nowoczesnego młodzieńca. Domniemany romans córki ze starym profesorem w żaden sposób nie mieści się w „nowoczesnym” światopoglądzie Młodziaków i dalecy są od przymrużania oka na taki „skandal”. W pokoju dochodzi do bójki, podczas której Józio wraz z Miętusem postanawiają udać się na wieś, do rodzinnego majątku, „do parobka”.
Bolimów
To stary dwór szlachecki z całym zapleczem znanym z literatury, choćby z Przedwiośnia czy Pana Tadeusza: cierpiąca na migrenę ciotka Hurlecka, udający się na polowania wuj Konstanty, panicz Zygmunt i panienka Zosia. W Bolimowie nie robi się nic, państwo „ino żrą” i „się wylegują do góry brzuchem”. Dla ciotki Józio w ogóle nie istnieje jako osoba. Rozdziela go ona na części według tego, co po kim odziedziczył. Obu chłopców traktuje jak dzieci, częstując ich ciągle cukierkami i „upupiając” na ów ciotczyny sposób. W Bolimowie Miętus „brata się” z parobkiem karząc mu się walić „po gębie”, co bardzo niepokoi wuja Konstantego, który panicznie obawia się „reformatorów”, „bolszewików”, i „rewolucji”. Wiadomość o dziwnym paniczu, co się z parobkami brata, rozchodzi się szybko, i chłopcy muszą opuścić dwór, by nie narażać na śmieszność rodziny. Józio, uciekając, porywa Zosię, córkę Hurleckich, wyznaje jej miłość. Dziewczyna, zwiedziona konwenansem, ulega Formie romantycznej miłości, co dla Józia jest nie do zniesienia. Okazało się, że nawet w miłość nie da się uciec przed sztucznością. Bohater dochodzi do wniosku, iż przed „gębą” nie da się uciec jak tylko w inną „gębę”, a przed człowiekiem schronić się można jedynie w drugiego człowieka. Przed „pupą” zaś w ogóle nie ma ucieczki.
Ważne momenty w życiu bohatera
- porwanie do szkoły przez profesora,
- lekcja polskiego,
- pojedynek na miny,
- stancja u Młodziaków,
- obserwowanie Zuty,
- sfałszowanie listów i sprowokowanie schadzki Zuty z Pimką i Kopyrdą,
- ucieczka na wieś,
- bratanie się z parobkiem,
- uprowadzenie Zosi.
Bohater o sobie samym
Przeszedłem niedawno Rubikon nieuniknionego trzydziestaka, minąłem kamień milowy, z rubryki, z pozorów wyglądałem na człowieka dojrzałego, a jednak nie byłem nim (…) Chodziłem po kawiarniach i po barach, spotykałem się z ludźmi zamieniając słowa, czasem nawet myśli, ale sytuacja była nie wyjaśniona i sam nie wiedziałem, czym człowiek, czym chłystek; i tak na przełomie lat nie byłem ani tym, ani owym – byłem niczym.
Problem Józia to problem człowieka, któremu otoczenie nakazuje ustabilizowanie się. Tyle że Józio nie ma na to ani ochoty, ani pomysłu. Postanowił więc napisać książkę, by w ten sposób wkupić się w dorosłe życie, licząc na to, że w ten sposób ukształtowane wyobrażenie o sobie pozwoli mu stać się dorosłym. Warto zauważyć, że problem Józinej „niedojrzałości” nie jest właściwie problemem bohatera, ale problemem otoczenia, tych wszystkich cioć i wujków, którzy nie wiedzą, co począć z tak nieokreślonym indywiduum.
Bohater a inne postacie utworu
- Profesor Pimko – wizytator szkolny, który dokonał „upupienia” Józia.
- Miętus – kolega szkolny Józia, który marzy o przyjaźni z prawdziwym, nieskażonym przez kulturę „chłopakiem”, czyli parobkiem.
- Młodziakowie – rodzina z pozoru nowoczesnych mieszczan, którzy mają za złe bohaterowi jego „starość”. W Zucie bohater się podkochuje, ponieważ niemożliwe jest niepodkochiwanie się we współczesnej pensjonarce.
- Hurleccy – prawdziwa rodzina Józia o bliżej niesprecyzowanym stopniu pokrewieństwa, ziemianie. Zosia zostaje porwana przez bohatera i przez to oboje realizują formę romantycznej miłości.
Bohater a inne postacie literackie
- Kordian (tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego): niezrozumiany młodzieniec szukający własnej drogi życiowej. Można porównać tułaczkę Kordiana po Europie z wędrówką Józia.
- Filareci z Ody do młodości Adama Mickiewicza: postawa chwaląca młodość jako stan witalności i mocy.
- Cezary Baryka (Przedwiośnie Stefana Żeromskiego) – to także bohater dojrzewający, przeżywający rozterki młodości, poszukujący sensu życia.
- Bohater Obcego Alberta Camusa: to pobratymiec światopoglądowy Józia. Egzystencjalistyczny bohater Camusa podobnie jak gombrowiczowski Józio uważa, iż człowiekiem staje się człowiek wobec innego człowieka. Prawdy absolutne nie istnieją i każdy z nas jest architektem własnego losu.
Tematy, przy których można wspomnieć bohatera
- poszukiwanie własnego „ja”,
- poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czym jest życie,
- życie jako teatr, groteska, prześmiewczy żart, a także zbiór ustalonych form,
- młodość,
- powieść autotematyczna.
Dzieło: Ferdydurke
Autor: Witold Gombrowicz
Czas i miejsce akcji
Akcja dzieje się w szkole, na stancji w domu Młodziaków i w ziemiańskim dworku Hurleckich – Bolimowie. Czas można ustalić jednak tylko w przybliżeniu. Na pewno rzecz dzieje się po wydaniu Pamiętnika z okresu dojrzewania Gombrowicza – a ten został wydany w 1933 roku.
Co to za typ bohatera?
- Pisarz, który ma za sobą literacki debiut.
- Broniący się przed „upupieniem” i walczący z Formą.
- Poszukujący własnego „ja”.
- Taki, który ma trochę cech współczesnego everymana – nazywa się Józio Kowalski, jak każdy z nas walczy z Formą i próbuje określić się, znaleźć formułę na samego siebie.
Józio symbolizuje:
- sytuację egzystencjalną człowieka,
- walkę z Formą,
- zniewolenie człowieka.
Charakterystyka – kwestionariusz osobowy
Imię: Józio.
Wiek: trzydziestolatek („trzydzieści skończył na świętych Piotra i Pawła”) i jednocześnie nastolatek.
Zawód: pisarz; w drugim wcieleniu – uczeń szóstej klasy gimnazjum.
Rodzina: ciotki („liczne ćwierćmatki doczepione”); właściciele Bolimowa – ciotka Hurlecka, z domu Lin, wuj Kocio, kuzynostwo Zygmunt i Zosia.
Mocne strony: inteligentny, eksperymentator, refleksyjny, dużo rozumie, bywa prowokatorem.
Słabe strony: chwiejny, niekiedy bierny.
Józio to trzydziestoletni pisarz, który zostaje zaciągnięty w poczet uczniów przez szkolnego profesora Pimkę. Niewiele dowiemy się o osobie bohatera z powieści. Wiemy, że jest pisarzem (powstające opowiadania o dojrzewaniu to jego debiut literacki) oraz że pochodzi z rodziny szlacheckiej (Hurleccy to rodzina Józia). Urodził się w Bolimowie i tam spędził pierwszych dziesięć lat swojego życia. Nie wiemy natomiast, co lubi i czym zajmował się w życiu do dnia porwania. Wiemy zaś, czego nie lubi i przed czym ucieka.
Józio nienawidzi Formy – skonwencjonalizowanego, nieautentycznego zachowania, które nie wypływa z wewnętrznych potrzeb, ale z przekonania, że tak się robi. Formą w powieści są nauczyciele i buntujący się uczniowie (uczeń zawsze powinien buntować się przeciwko nauczycielowi), nadopiekuńcza ciotka (ciotki zawsze są nadopiekuńcze i „upupiają” młodzież) oraz „nowoczesna” rodzina Zuty i sama Zuta (nowoczesna kobieta zawsze jest wysportowana i wyzwolona seksualnie).
Bohater ucieka przed Formą i rozbija ją, sprowadzając wydarzenia do kolejnej „kupy” zamętu, w którym Formy ulegają rozkładowi.
Akcja Ferdydurke rozgrywa się w trzech planach: w szkole, nowoczesnym domu Młodziaków i Bolimowie. Każdorazowo pobyt Józia w każdym z tych miejsc kończy się ogólną degrengoladą i rozbiciem Formy.
Znaczenie bohatera
Józio jako trzydziestoletni „upupiony” pisarz to jedna z najważniejszych postaci literatury międzywojnia. Dlaczego? Dlatego że jest wyjątkowo uniwersalna.
Właściwie o Józiu nie da się powiedzieć nic pewnego. Bohater nie jest wzorcem osobowości, jak na przykład średniowieczny Roland, nie ma żadnych określonych cech charakteru. Postać ta jest Formą, która posłużyła pisarzowi do ukazania pewnych zależności kształtującego się nowoczesnego świata. I tak, dowodzi Gombrowicz, człowiek we współczesnym świecie nie nosi żadnych cech stałych, nie ma określonego, wypracowanego charakteru czy osobowości. Zmienia się w zależności od sytuacji, w której się znajduje, to sytuacje życiowe go kształtują, a właściwie nie tyle same sytuacje, co inni ludzie. Tymi dwoma stwierdzeniami Gombrowicz wyprzedza dwie wielkie filozofie XX w. – filozofię dialogu i egzystencjalizm.
Pojęcia związane z tym bohaterem
- Forma – wszelkie konwencje, schematy, wzory zachowań, które przyjmuje jednostka i traktuje jak swoje. Na przykład w przypadku Młodziaków mamy do czynienia z Formą nowoczesności. Członkowie tej rodziny preferują sport, luźny sposób bycia, nonszlancję w odnoszeniu się do innych ludzi. Nie jest to jednak ich prawdziwe „ja” – ujawniają to prowokacje Józia, jego babranie się w kompocie i prowokacja z „kochankami” Zuty. Nie ma prawdziwego „ja” – Formy przyjmowane są przez ludzi jako własne, gdyż musimy się jakoś wyrażać – wyrażamy się właśnie poprzez Formę. Jest ona wynikiem postaw, jakie przyjmujemy wobec innych ludzi i jakie oni przyjmują wobec nas. Jest to konwencja, gra pozorów. Józio podejmuje walkę z Formą, która kończy się… wybraniem przez niego Formy z bogatej rekwizytorni.
- „Gęba” – narzucenie komuś roli granej w ramach oklepanego schematu. Przyprawić komuś „gębę” to postrzegać go w określony, schematyczny sposób, bez dania możliwości wykazania się cechami indywidualnymi i własnym zdaniem. „Gęba” często staje się drugą naturą człowieka. Dlatego to ważne, jakie „gęby” nam przyprawiono – dopasowujemy (czasem) swoje zachowanie i swój sposób bycia do tych „gęb”, którymi nas obdarzono. Mówiąc współczesnym językiem, „gęby” mają wiele wspólnego z naszym image’em.
- „Pupa” – infantylizm, „upupianie” – wpychanie ludzi w niedojrzałość, dziecinność, odmawianie im prawa do samodzielnego myślenia.
- „Łydka” – symbol erotyzmu, seksapilu, sportowego stylu życia, podtekst seksualny.
- Noveau roman – Ferdydurke ma pewne cechy noveau roman (z fr. nowej powieści, zwanej czasem antypowieścią). Jest to awangardowy styl w powieści zapoczątkowany w latach 50. XX w.
Noveau roman:- rezygnuje z klasycznej akcji, narracji, czasoprzestrzeni, analizy psychologicznej, obiektywnego opisu;
- świat przedstawiony jawi się takim, jakim postrzega go bohater. Jest to widzenie świata bardzo zsubiektywizowane, autorzy lekceważą zasadę mimesis i… zdrowy rozsądek, logikę;
- sama dla siebie stanowi temat, krytykuje swoje ujęcia, jest literaturą o literaturze.
- Egzystencjalizm – nurt filozoficzny, który zakłada (między innymi), że jesteśmy zdeterminowani przez innych ludzi i że bardzo wiele w naszym życiu zależy od nich. Od tego na przykład, jak jesteśmy postrzegani – odbijamy się w cudzym spojrzeniu i to odbicie jest o wiele ważniejsze dla funkcjonowania w społeczeństwie niż prawdziwe „ja”. Ale pamiętajmy, że „piekło to inni”.
Zobacz:
Ferdydurke a romantyzm. Jaka jest funkcja literatury romantyzmu w tej powieści?