Ferdydurke zaliczamy do awangardowej prozy międzywojnia, a nawet spełnia ona wiele założeń nowatorskiego gatunku, tzw. nouveau roman, ukształtowanego ostatecznie dopiero w latach pięćdziesiątych we Francji! Możemy mówić zatem o prekursorstwie Gombrowicza.
Nouveau roman (nowa powieść) stawia sobie za cel poznać świat za pomocą środków powieściowych. I tak:
- Bohater to człowiek młody, poszukujący, niedysponujący rzetelną wiedzą o świecie.
- Fabuła nie występuje w klasycznym układzie zdarzeń – nouveau roman znosi granice między obiektywnym światem a tym, co wyobraża sobie bohater. Sens i kształt świata powstaje w trakcie powieści, nie może ona naśladować ani odkrywać realiów.
Sprawdźmy, jaka technika organizuje materiał Ferdydurke:
- Główny bohater – Józio – jest zarazem narratorem. Jest poszukiwaczem prawdy, przemierza różne terytoria, my zaś podążamy za nim i obserwujemy świat przez pryzmat jego postrzegania (oczami Józia).
- Świat przedstawiony – to jakby konkretyzacja wizji bohatera. Często widzimy, że jest zdeformowany za pomocą:
- absurdu (absurdalny jest np. fakt umieszczenia trzydziestoletniego „chłopca” w szkole),
- groteski (czyli błazenady, wyolbrzymienia, form karykaturalnych – przykładem mogą być szczekający chłopi-psy lub pojedynek na miny – świetna groteskowa scena polskiej literatury),
- paradoksu – czyli zestawienia sprzeczności, które jednak przynoszą pewne prawdy – choćby słynna lekcja polskiego, w której sprzeczność twierdzenia o literaturze z jej odbiorem wydaje się wręcz paradoksalna, lecz obnaża zarówno prawdę o stosunku ludzi do wielkiej literatury, jak i fałsz nauczania o niej.
- Klasyczna fabuła została w powieści „naderwana”. Oto istnieje pewna ciągłość i logika zdarzeń (bohater znajduje się na wsi, bo uciekł z miasta), lecz często takiej motywacji realnej brak. Poza tym żywioł zdarzeń organizują wizje Józia oraz chwyt „podsłuchiwania i podglądania” stosowany tu z powodzeniem przez Gombrowicza.
- Język Ferdydurke jest niepodobny do żadnej znanej dotąd powieści, jest to specyficzny, Gombrowiczowski styl. Polega na:
- zmianie szyku zdania – często na koniec zdania przesunięte są orzeczenia lub zaimki:
„Słowacki wielkim poetą był”,
„(…) niech nie będzie zrobiony mi”; - „przedrzeźnianiu” – naśladowanie cudzych wypowiedzi w celu ośmieszenia (mowa Syfona);
- stosowaniu specjalnych pojęć: („upupić”, przyprawić komuś „pupę” lub „gębę”, chłopięta i chłopaki, Ferdydurke itd.).
- zmianie szyku zdania – często na koniec zdania przesunięte są orzeczenia lub zaimki:
Już powyższy zestaw cech powieści udowadnia awangardowość Ferdydurke i jej podobieństwo do nouveau roman. Oryginalność Gombrowicza i jego twórczej techniki stała się jednak tak charakterystyczna, że znalazła wielu naśladowców. I tak powstał jeszcze jeden paradoks literatury: „największy wróg konwencji – stworzył konwencję nową…”.
Ważne utwory Gombrowicza
- Iwona, księżniczka Burgunda – debiut dramaturgiczny,
- Ferdydurke – pierwsza powieść,
- Trans-Atlantyk – powieść o narodzie polskim,
- Kosmos – przykład nouveau roman,
- Operetka – dramat o rewolucji, formach i schematach,
- Dzienniki – publikowane od roku 1953, zawierają wiele rozrachunków Gombrowicza z rzeczywistością, obserwacji dotyczących ludzi, polityki, literatury.
Uwaga!
Groteska jest kategorią, którą upodobał sobie Gombrowicz. Groteskowy jest pojedynek na miny w szkole, obiad na pensji u Młodziaków i szczekający chłopi na wsi. Groteskowe są te sceny: wynaturzone, przesadne, mieszające komizm i powagę, zderzające kontrastowe stylistyki. Gombrowicz pozostanie wierny grotesce. Widzowie jego dramatów ujrzą jeszcze groteskową rewolucję w Operetce (tam księżna udawać będzie z powodzeniem lampę, a służba będzie lizać buty swoich panów) albo polowanie bez zajęcy i pojedynek bez kul w Trans-Atlantyku.
Zobacz:
Jakie interpretacje „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza możesz zaprezentować?
Ferdydurke a romantyzm. Jaka jest funkcja literatury romantyzmu w tej powieści?