Józef K. – człowiek osaczony
Dlaczego bohater jest tak ważny?
Bohater Procesu Franza Kafki pokazuje uniwersalne postawy wobec losu, uosabia obawy właściwe każdemu człowiekowi. Dzięki parabolicznemu charakterowi powieść można odczytać na wiele różnych sposobów. Los Józefa K. może być ilustracją sytuacji człowieka w systemie totalitarnym, uważanym za największe zło XX w. Stalinizm czy faszyzm stawiały jednostkę wobec identycznych przeżyć. A może system pokazany w Procesie to świat biurokracji, także typowy dla naszych czasów?
Józef K. uosabia dobrze nam znane poczucie niepewności i zależności od anonimowej władzy. Bohater powieści Kafki może też wyrażać metafizyczne lęki właściwe każdemu człowiekowi. Boimy się samotności, choroby, śmierci. Przeżywamy podobne poczucie bezradności, gdy musimy się zmierzyć z czymś, co nas przerasta. Powodem udręki jest świadomość nieuchronności umierania – rodzimy się już z wyrokiem śmierci! Proces można też interpretować jako karę za grzech – zło, którym człowiek został skażony już na początku swego istnienia. Sąd to wieczność i nieskończoność, człowiek – samotna, słaba drobina w kosmosie świata. Dzieje Józefa K. pozwalają także pokazać zmieniającą się postawę jednostki wobec swojej sytuacji: od buntu po pogodzenie się.
Józef K. , bohater Procesu Franza Kafki, jest trzydziestoletnim urzędnikiem bankowym. Jego nudne, uporządkowane życie zmienia pewnego dnia wizyta trzech strażników. Józef K. słyszy, że został oskarżony. O co? Dlaczego? Co go czeka? Tego nie wyjaśniają. Mówią tylko: „Pan jest aresztowany, pewnie, ale nie powinno to panu przeszkadzać w wykonywaniu zawodu. I nie powinno to również wpłynąć na codzienny tryb pańskiego życia”.
Czy jednak można w takiej sytuacji zachowywać się normalnie?
Józef K. chodzi dalej do pracy, ale całą jego energię pochłania sprawa procesu. Początkowo sądzi, że oskarżenie jest pomyłką. Uważa, że uda mu się udowodnić swoją niewinność już w czasie pierwszego przesłuchania. Błąd! Przesłuchanie, które odbyło się w prywatnym mieszkaniu na odległym przedmieściu, budzi w Józefie K. poczucie niepewności. Odtąd na życie bohatera coraz większy wpływ zaczyna mieć anonimowy sąd. Józef K. szuka pomocy. Idzie jeszcze raz do mieszkania, gdzie odbyło się posiedzenie – żona woźnego sądowego pozwala mu obejrzeć księgi (okazują się pełne nieprzyzwoitych obrazków). Odwiedza kancelarie sądowe. Dzięki wujowi trafia do adwokata Hulda. Józefowi K. zależy na przychylności tych, którzy mogliby mu pomóc. Dlatego uwodzi Leni, służącą adwokata. Szuka ludzi mających jakieś kontakty z sądem – tak trafia do malarza Titorellego, który wyjaśnia mu mechanizm działania tej instytucji. I jednocześnie pozbawia nadziei: uniewinnienie jest niemożliwe. Pozostaje jedynie pozorne uwolnienie lub przewleczenie, jednak w każdej z tych możliwości człowiek pozostaje wciąż całkowicie zależny od sądu. Józef K. zdobywa się w końcu na rzecz niesłychaną – rezygnuje z pomocy adwokata. To pierwszy krok ku samodzielności. W zrobieniu drugiego pomoże mu kapelan więzienny, z którym spotka się w katedrze. Duchowny opowiada Józefowi K. przypowieść o odźwiernym broniącym człowiekowi wstępu do prawa. Każdy sam musi szukać drogi do prawdy… Bohater Procesu próbował się buntować, szukał ratunku, starał się jakoś zrozumieć swoją sytuację. Nie mógł jej jednak zmienić. W przeddzień swoich trzydziestych pierwszych urodzin został wyprowadzony za miasto przez dwóch panów w cylindrach. Tam, w małym kamieniołomie wykonano wyrok anonimowego sądu:
Ale na gardle jego spoczęły ręce jednego z panów, gdy drugi tymczasem wepchnął mu nóż w serce i dwa razy obrócił. […] „Jak pies!” – powiedział do siebie: było tak, jak gdyby wstyd miał go przeżyć.
Co jest największym problemem bohatera Procesu?
Powieść Kafki pokazuje pesymistyczny obraz miejsca człowieka w świecie. Bohaterowi towarzyszy stale poczucie niepewności, zagrożenia, osaczenia. Józef K. znalazł się w sytuacji absurdalnej. Został oskarżony, ale nie ma pojęcia, o co i dlaczego. Nie wie, co powinien zrobić. Uzależniony od anonimowego systemu, nie potrafi znaleźć drogi wyjścia. To największy problem bohatera Procesu, ale nie jedyny. Równie bolesna jest dla Józefa K. świadomość samotności i poczucia wyobcowania. Gdy człowiek czuje się zagrożony, instynktownie szuka pomocy u innych ludzi. Niestety, bohater Procesu nie ma przy sobie nikogo, komu mógłby w pełni zaufać. Po części sam jest temu winien. Nie założył rodziny, nie ma domu (trudno tak określić pokoik wynajmowany u pani Grubach), nikogo nie umiał pokochać. Ludzi traktuje z dystansem, nie angażuje się emocjonalnie. Częściej widzi w nich natrętów ingerujących w jego życie. Nie zmieni tej sytuacji oskarżenie. Bohater będzie szukał kontaktu tylko z tymi, którzy jego zdaniem będą mu mogli pomóc w zmaganiach z sądem. Taka postawa stała się dla Józefa K. pułapką. Warunkiem prawdziwego człowieczeństwa jest przecież umiejętność zintegrowania się ze światem i jednoczesnego zachowania swej odmienności. Bohater Procesu tego nie potrafił. Zabrakło miłości, przyjaźni, nadziei, a są one konieczne, by znaleźć swoje miejsce w świecie.
A może wina leży nie w indywidualizmie Józefa K., a w świecie, który go tak ukształtował? Kafka pokazuje, jak system ogranicza człowieka, zaszczepia mu poczucie bezradności i nieufność wobec otoczenia. Samotnymi, zagubionymi ludźmi łatwiej jest rządzić. Nieważne, czy zobaczymy tu świat biurokracji, czy system totalitarny. Podobny jest mechanizm podporządkowywania sobie jednostki przy jednoczesnym rozbijaniu więzi międzyludzkich.
Tragizm swojej sytuacji Józef K. uświadamia sobie w momencie egzekucji. Nie umie się zdobyć na popełnienie samobójstwa, a jednocześnie odczuwa wstyd. Refleksja jest już, niestety, spóźniona…
Jakim typem bohatera jest Józef K. ?
- Everyman – bohater może być Każdym, bo jest właściwie człowiekiem bez tożsamości (ma pospolite imię, nie znamy jego przeszłości, wyglądu, nazwiska itp.). Taka kreacja bohatera wiąże się z parabolicznym charakterem Procesu.
- Człowiek samotny – Józef K. nie ma przy sobie nikogo bliskiego, nie może liczyć na czyjąś pomoc czy choćby zrozumienie.
- Bohater tragiczny – znalazł się w sytuacji, której nie rozumie, cierpi z powodu samotności i poczucia zagrożenia.
- Marionetka – Józef K. staje się zabawką w rękach tajemniczego sądu, przestaje mieć wpływ na swoje życie.
- Aktor – Józef K. często próbuje dostosować swoje zachowanie do oczekiwań ludzi, którzy go obserwują.
- Człowiek zagubiony w labiryncie – bohater Procesu szuka drogi wyjścia ze swej rozpaczliwej sytuacji; otaczający go nieprzyjazny świat przypomina labirynt.
- Człowiek dążący do samoświadomości – oskarżenie zmusiło Józefa K. do zadawania sobie trudnych pytań dotyczących świata i jego samego; z czasem samodzielnie zaczyna szukać drogi do prawdy.
Co sądzić, co pisać o Józefie K.?
Z pewnością nikt z nas nie chciałby się znaleźć w sytuacji tego bohatera. Formalnie go nie aresztowano, ale przestał być wolny. Stracił kontrolę nad swoim życiem, cierpiał z powodu zagubienia i niepewności. Poznając jego losy, możemy odczuwać litość i trwogę, choć powieść Kafki nie pozwala na przeżycie katharsis. Odwrotnie – pozostawia duszące poczucie zagrożenia. Na przykładzie Józefa K. Kafka pokazuje, co kształtuje człowieka. Przede wszystkim – wpływ innych ludzi. Bohater Procesu nieraz zachowuje się jak aktor odgrywający wyuczoną rolę albo marionetka, którą ktoś lub coś manipuluje. Tą siłą może być system, także przecież będący ludzkim wytworem.
Jednocześnie trudno oprzeć się wrażeniu, że oskarżenie miało na Józefa K. także pozytywny wpływ. Wcześniej jego życie było właściwie bezmyślną wegetacją: szedł do pracy w banku, potem wracał do wynajmowanego pokoiku, czasem chodził na piwo, a raz w tygodniu do pewnej Elzy… Nie zastanawiał się, po co żyje, co jest najważniejsze. Aresztowanie sprawiło, że zaczął zadawać sobie pytania i szukać na nie odpowiedzi. Stracił wolność, ale zyskał wiedzę o sobie. Przykład Józefa K. zachęca do takich refleksji i jednocześnie ostrzega przed brakiem uczuć. Sami możemy być winni swojej samotności!
Z jakimi bohaterami można zestawić bohatera Procesu?
Podobni do Józefa K.:
- Everyman – bohaterowie średniowiecznych moralitetów (z nich pochodzi ten typ postaci), Cezary Baryka (Przedwiośnie), bohater Kartoteki Tadeusza Różewicza;
- bohaterowie tragiczni – Antygona i Kreon z tragedii Sofoklesa, Tomasz Judym, Hamlet, Konrad Wallenrod, Kordian;
- człowiek-marionetka – bohaterowie Lalki Prusa, Ferdydurke Gombrowicza;
- bohaterowie szukający sensu istnienia – Faust.
Bohaterowie skontrastowani:
- bohaterowie umiejący zdobyć się na bunt i obronę swej godności – Antygona, Kostylew i narrator (Inny świat Herlinga-Grudzińskiego);
- ludzie czynu, pragnący pomagać innym ludziom – Prometeusz, Tomasz Judym, doktor Rieux z Dżumy.
Przy jakich tematach niezbędny?
Absurd ludzkiego losu, człowiek w systemie totalitarnym, główne problemy współczesnego człowieka.
Przykładowy temat:
- Są utwory dawno temu napisane, lepiej odpowiadające naszym oczekiwaniom niż utwory świeższej daty. Skomentuj tę opinię na wybranych przykładach.
Samotność, poczucie zagubienia, świat jako teatr, świat jako labirynt.
Przykładowy temat:
- „Świat jest teatrem, aktorami ludzie” (William Szekspir). Posługując się przykładami, jakie dają literatura, sztuki piękne i życie codzienne, rozważ prawdziwość sądu o teatralnym charakterze świata.
Ocena postaw bohaterów
Przykładowy temat:
- Zwycięzcy i pokonani. Do losów których bohaterów literackich odniósłbyś te określenia?
- „Człowiek nie wybiera sytuacji, ale musi jej sprostać”. Rozwiń myśl Andrzeja Szczypiorskiego, analizując postawy wybranych bohaterów literackich.
Znaczenie bohatera Procesu w literaturze światowej może, jak widać, wynikać co najmniej z dwóch powodów. Pierwszym jest waga poruszonych w powieści problemów. Drugim – wieloznaczność utworu, pozwalająca zobaczyć w losach Józefa K. ilustrację różnych prawd o ludzkim losie.
Zobacz:
Świat i wina Józefa K. Rozwiń temat, odwołując się do poniższego fragmentu Procesu Franza Kafki.