Realizm czy groteska? Który ze sposobów przedstawiania świata w utworze literackim jest Ci najbliższy? Swój wybór uzasadnij na przykładzie literatury dwudziestolecia.
Temat wymaga znajomości i zrozumienia pewnych pojęć, takich jak realizm i groteska, orientacji w historii literatury, umiejętności interpretacji utworów oraz formułowania własnych sądów i uzasadniania ich. Trzeba umieć dokonać wyboru: realizm czy groteska i uzasadnić go na konkretnych przykładach.
Jak zacząć?
Przykład:
Realizm czy groteska? Na tak ostro postawione pytanie trudno mi odpowiedzieć jednoznacznie. W pierwszym odruchu odpowiedziałem: realizm, myśląc o bliskich mi utworach dwudziestolecia, takich jak Granica czy Noce i dnie, w tradycyjny sposób opisujących codzienność.
Czy jednak odrzuciłbym wszystko, co nierealistyczne, fantastyczne, groteskowe? Chyba jednak nie… Uwielbiam przecież prozę Schulza, Mistrza i Małgorzatę Bułhakowa. Rozważmy zatem, co przemawia za groteską, co – za tradycyjnymi formami przedstawiania świata.
Co w rozwinięciu?
Dlaczego realizm
Język bliski naszym codziennym doświadczeniom, przejrzysty, zrozumiały – daje nam wrażenie bliskości dzieła. Jest ono swojskie, zrozumiałe, często ma duże walory językowe. Np.: Noce i dnie, Przedwiośnie, Granica.
Ta konwencja wspaniale nadaje się do tworzenia wielkiej panoramy społeczeństwa – wspomnijmy sagi, takie jak Noce i dnie, Buddenbrookowie – w realistycznej konwencji przedstawiono upadek wielkiego rodu czy narodziny inteligencji.
Literatura realistyczna daje pewną wiedzę o świecie dawnym, a przede wszystkim funduje nam piękne opisy (przyrody, miast), pokazuje detal – lubię taki typ literatury.
Nie tylko rzeczy, ale i bohaterowie przedstawieni są w pełnym świetle – poznajemy zakamarki ich psychiki, to postacie wielowymiarowe, sugestywne, a nie jedynie postacie typy, marionetki. Do skomplikowanych psychologicznie postaci z książek z międzywojnia należą np.:
- Zenon Ziembiewicz – bohater, który nieoczekiwanie z idealisty przeradza się w karierowicza.
- Żona Zenona – Elżbieta, która pomaga kochance męża i do końca trwa przy Zenonie, choć jest świadoma jego zdrad i niedoskonałości.
- Róża Żabczyńska z Cudzoziemki – kobieta, która marzyła o miłości i karierze, a stała się tyranką i okrutnicą.
Łatwiej nam utożsamić się z realistycznie przedstawionymi postaciami, których sytuację i niuanse psychiki poznajemy. Np.:
- Możemy utożsamić się z postacią Barbary z Nocy i dni – kapryśnej, ale w gruncie rzeczy szlachetnej idealistki i marzycielki, wspominającej dawną miłość i wciąż poszukującej w szarej codzienności czegoś wyższego, lepszego, wzniosłego.
- Albo z postacią Bogumiła – twardo stąpającego po ziemi realisty.
Dlaczego groteska
Świetnie nadaje się do pokazywania absurdów rzeczywistości, których niekiedy nie sposób oddać w tradycyjnej formie. Np.:
W groteskowych scenach Kafka pokazuje funkcjonowanie urzędniczej machiny, jej wszechwładzę nad człowiekiem (Proces).
- Groteskowe sceny z Mistrza i Małgorzaty wspaniale oddają istotę funkcjonowania komunistycznego społeczeństwa. Absurdalne sceny w teatrze czy sklepie paradoksalnie najlepiej pokazują komunistyczną codzienność. A wprowadzenie do realistycznego świata postaci z innego wymiaru – diabła – daje paradoksalnie poczucie przywracania sprawiedliwości. Ingerencja siły wyższej powoduje odkrywanie istoty rzeczy, destrukcję starych form i obnażanie słabości systemu… Rzeczywistość komunistycznego państwa jest groteską – zdaje się mówić Bułhakow.
- Groteskowi Szewcy Witkacego w formie wyolbrzymionej i niebędącej odpowiednikiem żadnej historycznej rewolucji idealnie pokazują skutki rewolucji w ogóle, ogólnie rządzące każdym przewrotem prawa (zmiany u steru nie łączą się z wprowadzaniem sprawiedliwości).
Eksperyment formalny daje nam często poczucie obcowania z dziełem świeżym, nowym, a nawet poczucie, że jesteśmy znawcami sztuki: nie do wszystkich ta forma dociera, trudno ją interpretować (choćby Szewców Witkacego).
Obecność scen groteskowych otwiera pole do wielu interpretacji, dzięki nim dzieło jest niejednoznaczne czy raczej wieloznaczne, zyskuje nowe sensy. Np. Proces, Szewcy, Mistrz i Małgorzata.
Obcowanie z dziełem groteskowym daje wrażenie całkowitego oderwania się od rzeczywistości, „pełnego odlotu”, bo:
- W tym świecie nie rządzą prawa logiki.
- Uwalniamy się od następstwa czasu, chronologii wydarzeń.
- Uwalniamy się od wielu automatycznych skojarzeń, schematów, każdy może być każdym, wszystko może się zdarzyć, jedne zdarzenia nie wynikają z drugich, przez to wciąż jesteśmy zaskakiwani, nie nudzimy się.
Jak zakończyć?
Przykład:
Rozpatrując różne za i przeciw, stwierdzam, że groteska dosadniej i lepiej pokazuje absurdy rzeczywistości, wydaje się niejako stworzona do ich pokazywania… Dzięki realistycznym przedstawieniom natomiast lepiej poznajemy uczucia, charaktery, psychikę bohaterów i możemy się z nimi utożsamiać…
Sam preferuję dzieła, które pozwalają mi dobrze poznać i polubić (lub znienawidzić) bohaterów, dlatego wybieram raczej utwory realistyczne lub realistyczne z domieszką groteski, takie jak Mistrz i Małgorzata (zdołałem polubić główne postacie, doceniam rolę groteski w poszczególnych scenach oddających funkcjonowanie w komunistycznej codzienności).
Nie przemawiają do mnie natomiast dzieła takie jak Szewcy, w których marionetkowe postacie są poddane kapryśnym prawom groteski.