Uczyć i wychowywać, dawać świadectwo prawdzie, bronić zagrożonych wartości… Do jakich przemyśleń na temat zadań pisarzy w różnych epokach literackich skłoniła Cię lektura wybranych tekstów?

Uczyć i wychowywać, dawać świadectwo prawdzie, bronić zagrożonych wartości… Do jakich przemyśleń na temat zadań pisarzy w różnych epokach literackich skłoniła Cię lektura wybranych tekstów?

Zestaw lektur

Uczy i wychowuje:

• literatura parenetyczna średniowiecza
• Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego
• Jan Kochanowski – Fraszki, Pieśni
• Ignacy Krasicki – Satyry, Bajki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
• Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła
• Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz, Ballady i romanse
• Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem, Marta
• Henryk Sienkiewicz – Szkice węglem

Daje świadectwo prawdzie:

Literatura czasów wojny, łagrowa i lagrowa– np.

• Gustaw Herling-Grudziński – Inny świat,
• Hanna Krall – Zdążyć przed Panem Bogiem,
• Aleksander Sołżenicyn – Archipelag GUŁ-ag,
• Tadeusz Borowski – Pożegnanie z Marią,
• Andrzej Szczypiorski – Początek

Literatura dotycząca dawniejszych wydarzeń historycznych:

• Erich Maria Remarque – Na Zachodzie bez zmian (I wojna światowa),
• Stefan Żeromski – Przedwiośnie (rewolucja w Rosji, wojna roku 1920),
• Lew Tołstoj – Wojna i pokój (wojna Napoleona z Rosją 1812)

Literatura rejestrująca rzeczywistość:

• Bolesław Prus – Lalka,
• Maria Dąbrowska – Noce i dnie,
• Gabriela Zapolska – Moralność pani Dulskiej
• Władysław Reymont – Chłopi

Literatura faktu – np.

• Marek Hłasko – Piękni dwudziestoletni,
• Gustaw Herling-Grudziński – Dziennik pisany nocą,
• Witold Gombrowicz – Dziennik,
• Zofia Nałkowska – Dzienniki czasu wojny

Broni zagrożonych wartości:

– te same tytuły, które dają świadectwo swoim czasom, ale można dopisać uniwersalne, podejmujące problematykę etyczną:

• Jan Józef Szczepański – Przed nieznanym trybunałem,
• Zbigniew Herbert – Przesłanie Pana Cogito,
• Gustaw Herling-Grudziński – Wieża,
• Czesław Miłosz – poezje

Wstęp

Zanim zagłębię się w znakomitą literaturę ludzi dorosłych, by poddać refleksji zadania literatury i misję pisarza – pragnę złożyć podziękowanie lekturom swojego dzieciństwa. One pierwsze uczyły i wychowywały, kształtowały moją postawę wobec świata, uczyły dobra i piękna. Spełniały najważniejszą rolę literatury, niezależnie od czasów, epoki, ideologii. Tworzyły człowieka – książki takie jak Tajemniczy ogród Frances Burnett, Pollyanna Eleanor H. Porter, Ania z Zielonego Wzgórza Lucy Maud Montgomery, książki Marka Twaina czy wreszcie Mały Książę Antoine’a de Saint-Exupéry’ego. To one spowodowały, że na wiele spraw patrzę dziś tak, a nie inaczej. Na przykład na dojrzałą literaturę – i zadania pisarzy…

Wstęp oryginalny, ciepły, w dodatku wzbogacający materiał literacki pracy o literaturę dla dzieci i młodzieży. Zwraca uwagę na ważny czynnik: to młodego, dojrzewającego człowieka literatura uczy i kształtuje najpierw. Autorka nie omawia lektur dzieciństwa (nie ma na to miejsca ani czasu), ale Małemu Księciu, książeczce dla dzieci i dorosłych mogła poświęcić króciutki komentarz. Przecież wyszydzając dydaktyzm dorosłych – uczy, ukazuje prawdę o człowieku, kształtuje system wartości.

Konspekt

Teza:

Literatura spełnia wszystkie wymienione w temacie zadania i uczy, i daje świadectwo swoim czasom i ocala wartości. Spełnia ich więcej: bawi, prowokuje, zniewala, istnieje sztuka dla sztuki… W zależności od epoki i jej ideałów eksponowano wybrane cele i zadania pisarzy. Epoki praktyczne wymagały użyteczności literatury, czasy uduchowione uznawały ją za bóstwo. Temat pyta o trzy cele, na nich trzeba się skupić.

1. Udowodnię, że uczy i wychowuje.

Literatura parenetyczna i dydaktyczna (wybór tytułów podanych wcześniej) to taka, która świadomie stawia sobie za cel pouczanie i wychowywanie odbiorcy. Tym samym staje się tendencyjna, często jest nisko ceniona – właśnie dlatego, że jest dydaktyczna. Często nie można zarzucić jej braku artyzmu – jak choćby utworom Jana Kochanowskiego lub Ignacego Krasickiego. Poza tym naukę można wyciągnąć z każdej dobrej książki, nawet jeśli nie stawia sobie takiego celu. Czego uczy literatura? Proponuje różne postawy życiowe, uczy odróżniania dobra od zła, daje wzorce postępowania, ukazuje antyprzykłady, wyśmiewa wady ludzkie, chwali zalety. Przykładem ciekawym może być Nad Niemnem Orzeszkowej – powieść realistyczna, lecz prowadzona tak, by nauczyć odbiorców, że praca i szczerość uczuć opłacają się w życiu, a romantyczne fanaberie prowadzą do choroby i niemocy. Epoki, w których panuje moda na dydaktyzm: oświecenie i pozytywizm.

2. Zbiorę materiał ukazujący, że literatura utrwala swoje czasy.

Najlepiej widać to na przykładzie literatury traktującej o powstaniach, wojnach, wielkich wydarzeniach historycznych. Mnóstwo utworów omawia czasy wojny, tragedie holocaustu, obozów, łagrów. Mają szczytny cel: nie pozwalają zapomnieć o zbrodniach, przestrzegają przed podobną przyszłością. Nawet jeśli twórca nie chce tej misji – literatura powinna jej sprostać – do takiego wniosku dochodzi Miłosz w wierszu pt. W Warszawie. Ale interesujące są również te utwory, które opiewają codzienność, utrwalają swoje czasy, obyczaje, stroje, atmosferę. Dzięki Lalce Prusa znamy Warszawę z końca XIX wieku, dzięki Balzacowi – Paryż. Naszym następcom więcej powie o naszych czasach film, być może o tym będą pisać maturzyści przyszłości.

3. Zbiorę utwory broniące wartości moralnych.

Są ponadczasowe – temat staje się ważny w chwili zagrożenia etyki. Wydaje się ważny w literaturze współczesnej. Poeci często dają wyraz temu, że literatura powinna bronić moralności.
W utworach Miłosza misja obrońcy etyki przypada poecie, Herbert formułuje dekalog Pana Cogito, Różewicz głosi upadek i rozpad systemu moralnego. Prawdą jest też, że każda książka – czy dydaktyczna, czy historyczna, ukazuje dobro lub zło i broni najważniejszych wartości. Choćby Inny świat – dowodzi, że nawet w chwili najgorszej próby człowiek potrafi i powinien obronić swoje człowieczeństwo.

Konkluzja:

Trudno określić, który z powyższych celów przyświecających literaturze jest najważniejszy. Najmniej lubiany jest dydaktyzm. Rola kronikarza przydatna jest dla późniejszych pokoleń. Misja ocalenia wartości najważniejszych – nieprzeceniona dla wszystkich, nawet dla tych, którzy nie czytają. Najważniejsze zatem, by literatura istniała i mogła spełniać swoje posłannictwo.

Uwaga!
Istnieje niebezpieczeństwo odejścia od tematu, jeśli ktoś skupi się np. na konflikcie ideowym: czy literatura ma być sztuką dla sztuki czy służebnicą wzniosłych misji. Nie dajcie się zwieść tej pokusie, realizacja tematu mieści się w granicach tego drugiego wariantu. Temat wymaga własnych przemyśleń i zbadania zależności zjawiska od swojej epoki.
Może też zgubić autora bogactwo materiału literackiego – nie ma potrzeby omawiania wszystkich utworów, które pasują do tematu. Należy przytoczyć najistotniejsze przykłady, sceny, postaci, inne zaś tytuły wymienić, aby wykazać się znajomością materii. Można skupić się na wybranych epokach – bo tak sugeruje temat. Pozwala to skomentować zależność postrzegania roli literatury od czasów, w jakich powstawała.

Sposoby na uatrakcyjnienie tematu

Spojrzenie na materiał okiem badacza. Oto literatura dawna eksploatuje dydaktyzm. Cele utylitarne przypisuje literaturze pozytywizm – epoka realna, praktyczna. Kronikarzem dziejów staje się pisarz w czasach pożogi i wydarzeń historycznych. Nie należy jednak generalizować: dawać świadectwo prawdzie, to także rejestrować zwykłe czasy i szukać prawd o człowieku. Im bliżej współczesności – tym częściej dzieło literackie staje się siłą ocalającą wartości, zastępuje autorytety moralne. Być może dlatego, że XX wiek okazał się epoką, która najbardziej tego potrzebuje.