Poezja i propaganda: Analiza i interpretacja porównawcza Hymnu do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego i Pieśni Legionów Polskich we Włoszech Józefa Wybickiego.

Ignacy Krasicki

Hymn do miłości ojczyzny

Święta miłości kochanej ojczyzny,
Czują cię tylko umysły poczciwe!
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,
Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe.
Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny,
Gnieździsz w umyśle rozkosze prawdziwe.
Byle cię można wspomóc, byle wspierać,
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać.

 

Józef Wybicki

Pieśń Legionów Polskich we Włoszech

Jeszcze Polska nie umarła,
Kiedy my żyjemy,
Co nam obca moc wydarła,
Szablą odbijemy.

Marsz, marsz, Dąbrowski,
Do Polski z ziemi włoski,
Za Twoim przewodem
Złączem się z narodem.

Jak Czarniecki do Poznania
Wracał się przez morze
Dla ojczyzny ratowania
Po szwedzkim rozbiorze,

Marsz, marsz…

Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę,
Będziem Polakami,
Dał nam przykład Bonaparte,
Jak zwyciężać mamy.

Marsz, marsz…

Niemiec, Moskal nie osiędzie,
Gdy jąwszy pałasza,
Hasłem wszystkich zgoda będzie
I ojczyzna nasza.

Marsz, marsz…

Już tam ojciec do swej Basi
Mówi zapłakany:
„Słuchaj jeno, pono nasi
Biją w tarabany”.

Marsz, marsz….

Na to wszystkich jedne głosy:
Dosyć tej niewoli,
Mamy racławickie kosy,
Kościuszkę Bóg pozwoli.

Marsz, marsz…


Wyjaśnienie zadania

Sformułowanie tematu („poezja i propaganda”) wskazuje, że w pracy nie chodzi o zwykłe porównanie utworów, lecz o porównanie ich pod pewnym kątem. Słownik wyrazów obcych podaje, że propaganda to „szerzenie, wyjaśnianie, rozpowszechnianie pewnych poglądów, idei, haseł w celu pozyskania zwolenników, wywołania u nich odpowiednich dążeń lub skłonienie ich do określonego postępowania”. Należy więc w obu utworach odnaleźć to, co powoduje, że dominuje w nich funkcja perswazyjna języka, że najważniejsze w nich jest nastawienie na odbiorcę, który podlega swoistej manipulacji. Odbywa się ona w języku – trzeba zatem zwrócić uwagę na te cechy mowy poetyckiej, które decydują o propagandowej sile oddziaływania: specyficzny dobór słownictwa, logiczne i emocjonalne sposoby perswazji, konstrukcję podmiotu mówiącego i adresata.

Pytania, które warto zadać utworom, to:

  • do czego autor chce przekonać swoich czytelników?;
  • jakie wartości propaguje, a jakie krytykuje?;
  • jakich konkretnie sposobów przekonywania używa?;
  • jak w swoim tekście konstruuje tzw. odbiorcę wirtualnego (tzn. idealnego czytelnika)?

Wiersz nie jest suchym wykładem racji logicznych, a zatem skoncentrowanie się tylko na intelektualnych środkach perswazji nie pozwoli nam na pełne odkrycie jego propagandowych funkcji. Konieczne jest zauważenie i opisanie sposobów oddziaływania na emocje czytelnika, bowiem w liryce ten aspekt wydaje się najważniejszy.

Uwaga! Analiza porównawcza podwaja trudności:
nie tylko należy dokonać analizy pojedynczego utworu, ale trzeba również zestawić go z innym. W tym porównaniu ważne jest to, co podobne w obu utworach, ale i to, co odmienne. W istocie jakość zestawienia tych podobieństw i różnic stanowi o jakości pracy. Dodatkowym problemem jest kompozycja pracy: można posłużyć się techniką linearną, tzn. wpierw napisać o jednym utworze, potem o drugim, a następnie dokonać porównania; ale można też – i tak jest ambitniej – równocześnie zadawać obu tekstom to samo pytanie, tzn. stosować technikę przeplatania (np. podmiot liryczny w utworze x jest taki, a w utworze y taki itd.). W obu przypadkach pisanie takiej pracy wymaga dyscypliny intelektualnej i pisarskiej.


Warianty wstępu

Wariant 1

Zacznij od krótkiego przedstawienia obu utworów. To zapewne najbardziej znane polskie pieśni patriotyczne. Obie pełniły – w różnych czasach – funkcję pieśni narodowej, przypominały o obowiązkach wobec ojczyzny, ustanawiały przestrzeń wartości wspólnych dla wszystkich Polaków, były napisane w trudnych dla Polski czasach (Hymn Krasickiego w 1774 roku po I rozbiorze; Pieśń Legionów… już po III rozbiorze, w 1797 roku), mobilizowały do działania. Są wreszcie znakomitym przykładem realizacji funkcji propagandowej literatury. A zatem w tym pierwszym wariancie rozpoczęcia wypracowania należałoby skoncentrować się na podobieństwach: celach, które chcieli osiągnąć twórcy, krytycznej sytuacji kraju, patriotyzmie, potrzebie poświęcenia się dla ojczyzny.

Wariant 2

Możesz zacząć od porównania cech gatunkowych obu utworów. Wiersz Krasickiego jest hymnem, uroczystym i podniosłym utworem pochwalnym, sławiącym wielkie czyny, idee czy wartości otoczone powszechnym szacunkiem. Wybór takiego gatunku wpłynął zarówno na formę językową – patos, styl wysoki, bogactwo środków artystycznych – np. apostrofy, personifikacje, antytezy, epitety – jak i na pewną abstrakcyjność przesłania poetyckiego – taki wiersz mógłby być napisany zawsze i w każdym miejscu, nie znajdziemy tu konkretu historycznego. Pieśń Legionów… to z kolei patriotyczna piosenka żołnierska, silnie zrytmizowana (refren), skierowana do konkretnego odbiorcy (legioniści Dąbrowskiego), osadzona w konkretnej rzeczywistości historycznej i napisana prostym, emocjonalnym stylem. Utwór Krasickiego należy więc – z racji formy gatunkowej i językowej – do poezji wysokiej; pieśń Wybickiego – przynajmniej w momencie powstania – przynależała do poezji popularnej.

Wariant 3

Możesz zacząć od analizy dwóch ważnych kategorii: podmiotu mówiącego i adresata. Podmiot liryczny wiersza Krasickiego ujawnia się bezpośrednio: nie znajdziesz tu form czasownikowych czy zaimkowych określających jego tożsamość. Podmiot ów występuje tu jako ktoś, kto kocha ojczyznę, ale mówi z perspektywy mędrca, wygłaszającego sądy w istocie uniwersalne. W utworze Wybickiego tożsamość podmiotu jest wyraźnie okreś­lona: to my liryczne, podmiot zbiorowy, żołnierze Dąbrowskiego, którzy we Włoszech przygotowują się do powrotu do ojczyzny. Są oni częścią większej zbiorowości, którą stanowi naród mający swoje terytorium (Wisła, Warta), bohaterów (Czarniecki, Kościuszko), wodza (Dąbrowski).

 

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Zwróć szczególną uwagę na dobór środków artystycznych w obu utworach.

Hymn księcia poetów, jak nazywano Krasickiego, skonstruowany jest według najlepszych reguł poetyki klasycystycznej i znajdziemy w nim środki artystyczne typowe dla tej konwencji. Całość jest rozwinięciem początkowej apostrofy do „świętej miłości kochanej ojczyzny”. Widoczne jest tu nagromadzenie nacechowanych pozytywnie epitetów („święta”, „kochana”), użycie hiperbolizacji – dwukrotne użycie słów wyrażających miłość – oraz uświęcenie uczucia do ojczyzny i samej ojczyzny („święta”). Od początku zatem mamy do czynienia ze stylem wysokim, uwzniośleniem i sakralizacją pojęcia ojczyz­ny oraz ze swego rodzaju nadmiarem środków artystycznych. Słownictwo całego wiersza układa się w dwa kontrastujące ze sobą szeregi wyrazów i wyrażeń: nacechowane negatywnie, wyrażone rzeczownikami i określającymi je przymiotnikami, kojarzą się z cierpieniem wynikającym z poświęcenia się ojczyźnie: „zjadłe trucizny”, „więzy”, „pęta niezelżywe”, „kalectwo”, „blizny”, „nędza”, Krasicki przeciwstawia im drugi szereg wyrazów – epitet „chwalebne”, czasowniki „smakują”, „nie żal”, tworząc wyrażenia oksymoroniczne („zjadłe smakują trucizny”, „chwalebne blizny”). Takie zestawienie wyrazów ukazuje, że poeta przypisuje ojczyźnie, czy też miłości do niej, zdolność przekształcania doznań negatywnych w wartości pozytywne. Nadaje to całości dramatyzmu i buduje wewnętrzną energię i dynamikę, a zarazem tworzy obraz miłości do ojczyzny jako czynu ofiarnego i wymagającego od patrioty najwyższych poświęceń. Nagrodą zaś są „rozkosze prawdziwe”.

Pieśń… Wybickiego jest znacznie skromniejsza w doborze semantycznych środków artystycznych. Znajdziemy tu przede wszystkim słownictwo nacechowane emocjonalnie, szczególnie w odniesieniu do obrazu wroga i kontrast: obca „moc” nie zabrała nam czegoś, ale „wydarła”. Jednak w całości znacznie ważniejszą rolę odgrywają powtarzające się motywy – broni, np. szabla, pałasz, taraban, „racławickie kosy”, które uwzględniają żołnierskiego adresata oraz czasowniki nazywające rozmaite typy działań wojskowych: „szablą odbijemy”, „przejdziem Wisłę (…), jąwszy pałasza”. Dobór słownictwa oraz wykorzystanie znaczenia form fleksyjnych czasowników – konsekwentnie stosowany czas przyszły, który jednak wyraża w tym wierszu nie tyle możliwość zajścia jakiegoś zdarzenia w przyszłości, co raczej jego pewność. Wzmacnia imperatywny ton refrenu – „Marsz, marsz Dąbrowski” to przecież rozkaz. A w wojsku nie rozmyśla się nad rozkazami, tylko je wykonuje. Język Pieśni…jest znacznie prostszy niż Hymnu… – widać tu zróżnicowanie adresatów lirycznych: Krasicki zwraca się do „umysłów poczciwych”, Wybicki do legionistów ­Dąbrowskiego.

Wariant 2

Zwróć szczególną uwagę na kompozycję i rytm obu utworów.

Oba utwory są silnie zrytmizowane. Krasicki osiąga to przez anafory: „dla Ciebie”, powtórzenia: „byle”, „nie żal” i paralelizmy składniowo-semantyczne, które układają się w pary wersów (3 i 4, 5 i 6, 7 i 8). Wybicki napisał słowa do ludowej, pochodzącej z Podlasia melodii, zbliżonej do mazurka. Powtarzanie refrenu „Marsz, marsz Dąbrowski”; skrócenie wersów w strofkach, dość konsekwentnie utrzymywany układ 8 – 6 – 8 – 6, a w refrenie 5 – 7 – 6 – 6 oraz użycie rymów dokładnych żeńskich tworzy silny, skoczny rytm piosenki nadającej się do chóralnego śpiewania przez żołnierzy.Zauważ także, iż w wierszu Krasickiego próżno by szukać odniesień do jakiejś

konkretnej sytuacji historycznej. Taki utwór można by napisać – oczywiście stosując się do klasycystycznych reguł – zawsze, co czyni zeń dzieło o uniwersalnym charakterze – tak typowe przecież dla literatury oświecenia, której ambicją było właśnie uniwersalizowanie doświadczeń konkretnych. Hymn… można czytać w kontekście historycznym, wymaga to jednak usytuowania go w czasie – 1774 rok, dwa lata po I rozbiorze Polski.

U Wybickiego konkretu aż nadto: odwołanie do współczesności – Dąbrowski jako wódz, plany wyprawy wojennej do kraju, Bonaparte jako wzór do naśladowania, powstanie kościuszkowskie jako przykład zrywu wolnościowego całego narodu; i do historii – Czarniecki jako rodzimy ideał wodza, który doprowadził swe wojska do ojczyzny. Nawet tam, gdzie nie padają znane historyczne nazwiska, Wybicki trzyma się konkretu: wróg to „Niemiec”, „Moskal”, a w ojczyźnie czeka na legionowych bohaterów tęskniąca za nimi Basia. Ten ostatni obraz pokazuje taktykę poetycką Wybickiego – chodzi mu przecież o zmobilizowanie żołnierzy do walki. Służą temu rozkazy, odwołanie się do ambicji (jeśli Czarniecki potrafił, to dlaczego nie my), przedstawienie Dąbrowskiego jako wodza równego największym (Bonaparte), a wreszcie odwołanie do tęsknoty za ojczyzną i przypomnienie o tych, którzy oczekują na powrót bohaterów.

Pojęcie ojczyzny w obu pieśniach

U Krasickiego mamy do czynienia z ojczyzną tak ogólnie zdefiniowaną, że mógłby nią być dowolny kraj. W istocie znajdziemy tylko jedno wyraźne jej określenie – miłość do niej czują „tylko umysły poczciwe”. Widać tu odwołanie do wywiedzionego z antyku pojęcia cnoty, zaś perswazyjność tekstu polega na określeniu właściwego adresata tekstu. Jest nim człowiek szlachetny, rozumny, dzielny, kochający ojczyznę. A zatem nie każdy!

Wybicki posługuje się szerszym pojęciem ojczyzny. Określa ją etnicznie (naród), terytorialnie (Wisła, Warta), historycznie (Czarniecki) i emocjonalnie (ojciec, Basia).
W istocie autor w swoim utworze stworzył nową, nieznaną w wieku oświecenia, a kontynuowaną później w ideologii romantycznej ideę trwania narodu mimo utraty bytu państwowego. Ojczyzna łączy się tu przede wszystkim z poczuciem patriotyzmu i z koniecznością konkretnego działania dla jej dobra. Formuła „Jeszcze Polska nie ­umarła,/ Kiedy my żyjemy” została przez Mickiewicza uznana za podstawę patriotyzmu czasów niewoli. W wykładach paryskich powiedział on: „Sławna pieśń legionów poczyna się od słów, które otwierają historię współczesną (…). Słowa te oznaczają, że ludzie zachowują w sobie to, co stanowi istotę narodowości polskiej, zdolni są przedłużyć byt ojczyzny niezależnie od wszelkich warunków politycznych i mogą dążyć do jego przywrócenia”. Wyrazem tej nowej koncepcji narodu jest w utworze Wybickiego kreacja podmiotu mówiącego. „My” to nie tylko legioniści, to cały naród, którego żołnierze Dąbrowskiego są najlepszą częścią.

 

Warianty zakończenia

Wariant 1
Możesz zakończyć refleksją o oświeceniowym charakterze Hymnu… i preromantycznej w istocie koncepcji Wybickiego.

Wariant 2
Możesz zwrócić uwagę na to, że utwór Krasickiego przez swoją abstrakcyjność odwołuje się raczej do intelektu odbiorców (mimo użycia wielu wyrażeń emocjonalnych), zaś pieśń Wybickiego ma charakter demokratyczny, nie tylko dzięki nowej koncepcji narodu, ale i przez prostotę (nie prostactwo!) formy artystycznej.

Wariant 3
Możesz wreszcie zakończyć ogólniejszymi rozważaniami o związkach poezji i propagandy, o preswazyjności tekstu literackiego i sposobach jej osiągania.

 

Konteksty

Oczywistym kontekstem dla obu wierszy byłaby liryka patriotyczna, np. Pieśń o cnocie i Pieśń o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego, Reduta Ordona i Do matki Polki Adama Mickiewicza, Hymn (Bogarodzico…) Juliusza Słowackiego, Rzadko na moich wargach… Jana Kasprowicza, Alarm Antoniego Słonimskiego, Póki żyjemy Juliana Przybosia czy Bagnet na broń Władysława Broniewskiego.

Za to dostałbyś punkty

  • określenie (w przybliżeniu) czasu powstania obu utworów oraz ewentualnie okoliczności ich powstania
  • określenie ich cech gatunkowych (uroczysty i patetyczny hymn oraz prosta, odwołująca się do emocji piosenka wojskowa)
  • analizę środków językowych w obu utworach
  • określenie roli, jaką pełniły obie pieśni w życiu narodu
  • określenie, jak rozumiana jest ojczyzna w tych pieśniach
  • określenie nadawcy i odbiorcy w obu tekstach
  • dostrzeżenie kontrastu: abstrakt u Krasickiego – konkret u Wybickiego
  • dostrzeżenie odwołań do współczesności u Wybickiego

Teksty źródłowe

  • Hymn do miłości ojczyzny miał swój pierwodruk w 1774 roku w piśmie Zabawy Przyjemne i Pożyteczne i szybko zyskał sławę jako ważna pieśń patriotyczna (m.in. w Szkole Rycerskiej). Jednak w 1775 roku Krasicki po raz drugi opublikował ten utwór – tym razem stanowił on piątą oktawę pieśni IX Myszeidy, poematu heroikomicznego opiewającego wojnę myszy i szczurów z kotami. Hymn czytany w kontekście Myszeidy może być zapewne odbierany jako parodia utworu patriotycznego. Wiersz ten był zresztą wielokrotnie parodiowany, a najsłynniejszą z takich parodystycznych trawestacji napisał sam Krasicki: Święta miłości kochanej szklenice – tak zaczyna się jeden z najsłynniejszych fragmentów Monachomachii. Czyżby więc patos późnego debiutu raził autora tak bardzo, że sam zechciał go wykpić w swojej parodii?
  • Pieśń Legionów Polskich we Włoszech została napisana przez Józefa Wybickiego między 16 a 19 lipca 1797 roku w Reggio, aby uświetnić uroczystości pożegnania odchodzących z miasta legionistów, odśpiewana przez autora do ludowej melodii podlas­kiej. Stała się pieśnią Legionów Dąbrowskiego; w latach 1798 – 1799 śpiewano ją w zaborach pruskim i austriackim, niezwykle wysoko cenili ją romantycy. Melodii Mazurka Dąbrowskiego słuchał z pozytywki powracający do Soplicowa Tadeusz Soplica, odegrał ją też Jankiel w czasie koncertu. Przez prawie cały okres niewoli pieśń ta towarzyszyła manifestacjom patriotycznym, w zmodyfikowanej zaś i skróconej formie została w 1927 roku urzędowo uznana za hymn państwowy. Jest to jedyna polska pieśń, która ma swoje muzeum – w Będominie, dawnym dworze Wybickich.

Zobacz:

Hymn do miłości ojczyzny na maturze

Hymn

Jakie były okoliczności powstania i znaczenie Pieśni Legionów Polskich we Włoszech?