Jaką rolę pełni forma w życiu człowieka i jak wpływa na nasze zachowanie? Odpowiedz, odwołując się do podanego fragmentu powieści Ferdydurke oraz kreacji głównego bohatera.

(…) Grzmot oklasków rozległ się wśród widzów. I na tym zapewne byłoby się skończyło. Ale zaszła jeszcze taka okoliczność (jakże wszystko zawsze trzeba przewidywać!), że opodal siedział pewien skromny, utajony marzyciel-emeryt w stanie spoczynku z Tuluzy, który z dawien dawna na wszelkich publicznych widowiskach marzył o skakaniu na głowy osobom siedzącym niżej i tylko siłą dotąd się od tego powstrzymywał. Porwany przykładem, momentalnie skoczył na damę siedzącą poniżej, która (a była to drobna urzędniczka świeżo przybyła z Tangeru w Afryce) sądząc, że tak wypada, że tak właśnie trzeba, że to w wielkomiejskim tonie – również poniosła, przy czym starała się nie okazywać żadnego skrępowania w ruchach.
I wtedy kulturalniejsza część publiczności jęła taktownie klaskać, by zatuszować skandal wobec przedstawicieli obcych poselstw i ambasad tłumnie przybyłych na mecz. Ale tu zaszło nieporozumienie, bowiem mniej kulturalna część wzięła oklaski za dowód uznania – i również dosiadła swych dam.
I prawie na pewno byłoby się na tym skończyło. Lecz wówczas niejaki markiz de Filiberthe, siedzący w loży parterowej z żoną i rodziną żony, nagle poczuł się dżentelmenem i wyszedł na środek placu w letnim, jasnym garniturze, blady, ale stanowczy – i chłodno zapytał, czy kto, i kto mianowicie, chce tu obrazić markizę de Filiberthe, jego żonę? I cisnął w tłum garść biletów wizytowych z napisem: Philipppe Hertal de Filiberthe. (Jak szalenie musimy być ostrożni! Jak trudne i zdradne jest życie, jak nieobliczalne!) Zapanowała martwa cisza.
I naraz stępa, zwolna, oklep, na rasowych, cienkich w pęcinie, eleganckich i strojnych kobietach jęło podjeżdżać do markizy de Filiberthe nie mniej niż trzydziestu sześciu panów, by ją obrazić (…).
A wtedy jakiś pan, siedzący obok, w szalonym popłochu skoczył poczuć się dżentelmenem, skoro mąż jej, markiz, poczuł się dżentelmenem. Ona zaś ze strachu poroniła – i kwilenie dziecka ozwało się u stóp markiza pod kopytami tratujących kobiet. Markiz, podszyty dzieckiem tak nieoczekiwanie, opatrzony i uzupełniony dzieckiem w momencie, gdy występował pojedynczo i jako dżentelmen dorosły sam w sobie – zawstydził się i poszedł do domu – podczas gdy grzmot oklasków rozlegał się wśród widzów.
(Witold Gombrowicz, Ferdydurke, rozdz. XII Filibert dzieckiem podszyty)

Wyjaśnienie zadania

Uważnie przeczytaj temat i zastanów się chwilę. Zwróć uwagę, że temat został sformułowany w sposób, który ma za zadanie sprawdzić Twoją umiejętność pracy z fragmentem dzieła, sposób i dogłębność zrozumienia tekstu, a także znajomość powieści. Nacisk położono na samodzielność i indywidualny sposób myślenia. Pisząc wypracowanie na temat roli, jaką pełni forma w życiu człowieka, bazujesz na poglądach Gombrowicza, ale musisz wykazać się także własnymi przemyśleniami na ten temat.

Najprostszy plan pracy

  • Próbę określenia roli dwóch krótkich nowelek w powieści.
  • Wytłumaczenie pojęć: Forma, „gęba”.
  • Podanie przykładów (z tekstu).
  • Uwagę, że Forma jest u Gombrowicza pojęciem wieloznacznym.
  • Krótką analizę roli form w naszym codziennym życiu.
  • Posłużenie się takimi pojęciami, jak pure nonsense, groteska, parodia, satyra.
  • Podanie ich króciutkich definicji.
  • Skrótową analizę językową podanego fragmentu tekstu.
  • Ustosunkowanie się do problemu zniewolenia przez formy.

Konspekt

Wstęp

  • Zwrócenie uwagi na paradoks: Gombrowicz próbuje uciec od Formy, która ogranicza go, ale jednocześnie Forma jest dla niego sposobem poznawania świata. To ważna dwoistość: autor powieści nienawidzi Formy, ale jednocześnie twierdzi, że życie bez niej nie byłoby możliwe. Forma wpływa na nasze zachowanie i ustala konwenanse – i choć człowiek próbuje od niej uciec, nie może żyć poza nią.
  • Udowodnienie, że Ferdydurke to powieść, w której autor wykłada własną filozofię Formy. Powieść można odczytywać jako ostrą satyrę na świat uwięziony w Formie, która tłumi wszelki indywidualizm, zabija to, co w człowieku niepowtarzalne, a więc ogranicza ludzi, więzi ich, zabija ich indywidualizm. Sprawia, że stają się marionetkami w rękach innych. Człowiek nigdy nie może być sobą, ponieważ narzucono mu określony model postępowania; chcąc nie chcąc, musi dostosować się do oczekiwań społeczeństwa. Innymi słowy – jest mu przyprawiana „gęba”. Według Gombrowicza jesteśmy określani i dookreślani przez innych ­ludzi.

Rozwinięcie

  • Informacje na temat budowy i kompozycji utworu: powieść składa się z trzech części, przedzielonych dwiema nowelkami, z których każda poprzedzona jest obszernym publicystycznym wstępem.
  • Podkreślenie, że w prezentowanym fragmencie XII ­rozdziału Ferdydurke Gombrowicz próbuje dociec spójności świata, odtworzyć łańcuch przyczynowo-skutkowy, w którym wszystko łączy się ze sobą i nic nie istnieje osobno. Choć zdarzenia ułożone zostały w porządku logicznym, to mają charakter nonsensowny, groteskowy lub makabreskowy (taki charakter ma np. opis poronienia markizy). Na pozór normalne widowisko – mecz tenisowy – staje się u Gombrowicza paradą nienormalności.
  • Postawienie tezy, że Forma kształtuje człowieka. Wszystko jest Formą: kultura, język, zachowanie, sztuka i religia. Filibert „nag­le poczuł się dżentelmenem”, bo wiedział, że jako markiz powinien być dżentelmenem. Różne role, w które wchodzimy, sprawiają jednocześnie, że jesteśmy przez nie kształtowani. Powinno być odwrotnie – to my powinniśmy wpływać na Formę.

Zakończenie

  • Rozpoznanie w Ferdydurke powieści o zniewoleniu człowieka przez Formę, a także o destrukcyjnym wpływie kultury, konwenansów, norm, schematów społecznych i obyczajowych na jego życie. To wchodzenie we wcześniej narzucone role bywa przyczyną niedojrzałości. Jednocześnie człowiek sam godzi się na „upupienie”.
  • Zauważenie i podkreślenie paradoksu. Forma steruje naszym zachowaniem, jednocześnie nas ograniczając, ale całkowite wyjście z roli powoduje chaos i niemożność porozumienia się między ludźmi, czyli uniemożliwia życie społeczne.


Warianty wstępu

Wariant 1

Możesz zacząć od tego, że powieść bywa nazywana traktatem o Formie, zaś Gombrowicz filozofem Formy. W powieści wciąż próbuje rozwikłać jej zagadkę – bardzo często jest mowa o Formie, deformacji i odkształceniu.
Już na początku możesz zaznaczyć, że do zmagań z Formą wkrada się paradoks. Gombrowicz próbuje uciec od Formy, która ogranicza go, ale jednocześnie Forma jest dla niego sposobem poznawania świata. Zauważ tę dwoistość: autor powieści nienawidzi Formy, ale jednocześnie twierdzi, że życie bez niej nie byłoby możliwe. Forma wpływa na nasze zachowanie i ustala konwenanse – i choć próbujemy od niej uciec, nie możemy żyć poza nią.

Wariant 2

Możesz zacząć od skrótowego przytoczenia poglądów Gombrowicza na temat Formy. Udowodnij, że Ferdydurke to powieść, w której autor wykłada własną filozofię Formy. Podkreśl, że powieść można odczytywać jako ostrą satyrę na świat uwięziony w Formie, która tłumi wszelki indywidualizm, zabija to, co w człowieku niepowtarzalne, a więc ogranicza ludzi, więzi ich, zabija ich indywidualizm. Sprawia, że stają się marionetkami w rękach innych.

Człowiek nigdy nie może być sobą, ponieważ narzucono mu określony model postępowania; chcąc nie chcąc, musi dostosować się do oczekiwań społeczeństwa. Innymi słowy – jest mu przyprawiana „gęba”. Według Gombrowicza jesteśmy określani i dookreślani przez innych ludzi. Na koniec możesz podkreślić, że według autora Ferdydurke funkcjonowanie poza Formą jest niemożliwe.

Wariant 3

Zacznij od tego, że po I wojnie światowej zaszło wiele zmian w kulturze, ale jedną z charakterystycznych cech była zmiana wzorca zachowań, obyczajów. Młodzi ludzie zaczęli narzucać swój styl starszym. To zupełna nowość w porównaniu z dotychczasowym wzorcem. Gombrowicz zaobserwował te zmiany i próbował opisać je w swojej powieści (tu możesz krótko scharakteryzować rodzinę Młodziaków). Gombrowicz buntował się przeciwko temu, że na każdą młodą osobę – dziewczynę czy chłopaka – wchodzącą w dorosłe życie, czekały już przygotowane Formy (np. Forma matki Polki, Forma głowy rodziny itd.). Młody człowiek już na starcie musiał wtopić się w tłum, tracąc tym samym swoją niepowtarzalność.


Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Możesz zacząć od informacji na temat budowy i kompozycji utworu. Napisz, że powieść składa się z trzech części, przedzielonych dwiema nowelkami, z których każda poprzedzona jest obszernym publicystycznym wstępem.

Rozdział XII to kolejna dygresja odautorska „przerywająca” akcję głównego nurtu powieści. Zauważ jednak, że te krótkie nowelki są nieodłączną częścią powieści!
Podkreśl, że w prezentowanym fragmencie XII rozdziału Ferdydurke Gombrowicz próbuje dociec spójności świata, odtworzyć łańcuch przyczynowo-skutkowy, w którym wszystko łączy się ze sobą i nic nie istnieje osobno. To, co wydarzyło się na meczu tenisowym – koszmarnie spiętrzony ciąg wypadków – w pewnym momencie wymyka się spod kontroli bohaterów, ale także samego narratora. Ciąg logiczny jest nonsensowny. Przebieg wydarzeń jest logiczny – jedna sytuacja pociąga za sobą kolejną, ale początek i koniec Filiberta… kompletnie do siebie nie pasują. Choć zdarzenia ułożone zostały w porządku logicznym, to mają charakter nonsensowny, groteskowy lub makabreskowy (taki charakter ma np. opis poronienia markizy). Forma ogranicza człowieka, ale wyjście z roli czy choćby pęknięcie Formy powoduje chaos. Na pozór normalne widowisko – mecz tenisowy – staje się u Gombrowicza paradą nienormalności.

Wariant 2

Zacznij od swoich ogólnych refleksji na temat form i sposobów zachowania się człowieka w różnych okolicznościach. Forma jest sposobem poznawania i pojmowania świata przez człowieka. Oswajanie świata polega na opisywaniu i przypisywaniu określonym kategoriom zjawisk życia codziennego. Dopiero kiedy ustalimy pojęcia i język, możemy zrozumieć świat. Język, kategorie i pojęcia to właśnie jest Forma. Formy i konwenanse stworzone zostały przez społeczeństwo po to, by umożliwić komunikację międzyludzką. Ale czy naprawdę ją ułatwiają? Zadaj sobie (za Gombrowiczem) pytanie o to, jak konwenanse wpływają na nasze zachowanie. Po pierwsze ograniczają „naturalne” potrzeby człowieka: marzyciel emeryt z Tuluzy, który od zawsze marzył o skakaniu na głowy w miejscach publicznych, „porwany przykładem” wreszcie mógł to uczynić. Do tej pory emerytowi nie udało się zrealizować marzenia, lecz w końcu, w sprzyjających okolicznościach, odważył się to zrobić. Na chwilę wyszedł z narzuconej mu roli emeryta – bezwolnego marzyciela. Zrealizował swoje marzenie, które towarzyszyło mu od dawna. Marzenie to, co prawda, było dziwaczne, a nawet odstręczające, ale liczy się także sam fakt. Mogłoby się wydawać, że przez chwilę stał się odważny i pokazał swoje prawdziwe oblicze, ale Gombrowicz w tym samym momencie zaprzecza temu, pisząc, że w tej samej chwili poddał się, ponieważ dokonał tego „porwany przykładem”. ­W podobny sposób możesz zanalizować zachowanie pozostałych bohaterów tego frag­mentu.

Wariant 3

Postaw tezę, że Forma kształtuje człowieka. Powołując się na konkretne przykłady z poniższego fragmentu oraz na znajomość powieści, udowodnij jej prawdziwość. Zauważ, że wszystko jest Formą: kultura, język, zachowanie, sztuka i religia. Filibert „nag­le poczuł się dżentelmenem”, bo wiedział, że jako markiz powinien być dżentelmenem. Urzędniczka z Tangeru w Afryce zachowała się tak jak inni „sądząc, że tak wypada, że tak właśnie trzeba, że to w wielkomiejskim tonie”. Różne role, w które wchodzimy, sprawiają jednocześnie, że jesteśmy przez nie kształtowani. Powinno być odwrotnie – to my powinniśmy wpływać na Formę. Gombrowicz doskonale pokazuje, jak w relacji człowiek – kultura Forma staje się sztuczna i schematyczna aż do granic absurdu. I nawet kulturalny człowiek poddaje się bezsensownemu ciągowi zdarzeń: „Cóż wobec tego pozostało kulturalniejszej części towarzystwa? Dla niepoznaki także dosiadywała swych dam”. Zauważ, że tak naprawdę nikt nie chce być poza Formą (boi się odrzucenia, napiętnowania, wykluczenia z towarzystwa, bycia uznanym za wariata lub dziwaka). Postępować tak jak wszyscy jest wygodniej i bezpieczniej, choć wiąże się to z dobrowolnym przyjmowaniem kolejnych Form i pozwoleniem na przyprawianie sobie „gęby”. Choć nie wszyscy rozumieją zachowanie panów dosiadających dam, to akceptują takie zachowanie, godzą się z nim – nie pytają „dlaczego” i „po co”. Są zdziwieni, ale nie protestują przeciwko temu, co się wokół nich dzieje („Cudzoziemcy coraz większe objawiali zdziwienie”). W końcu jednak wszyscy wchodzą w role, podporządkowują się i cała grupa reaguje tak samo…


Warianty zakończenia

Wariant 1

Zakończenie może być trochę niekonwencjonalne. Możesz odwołać się nie tylko do przykładów roli, jaką pełni Forma w życiu bohaterów powieści, ale do przypadku samego autora i jego dzieła. To bardzo ciekawy i oryginalny sposób zakończenia pracy. Pokaż, że przykładem ucieczki Gombrowicza przed Formą jest np. sposób narracji w Ferdydurke – niesztampowy, kpiący z przyzwyczajeń tradycyjnych czytelników. Pisarz jest przeświadczony, że każda wypowiedź ogranicza go; każda forma wypowiedzi narzuca jakieś konsekwencje. On sam nie może przestać mówić, będąc człowiekiem, a tym bardziej artystą. Dlatego w powieści występuje wiele podmiotów mówiących, które ukazuje jako siebie samego. Multiplikuje własną osobę. W powieści na najniższym poziomie narracji mówi bohater-narrator. W zaprezentowanym fragmencie pisarz przechodzi na kolejne piętro narracji. Przyjrzyj się choćby ironicznemu komentarzowi odautorskiemu: „Jak szalenie musimy być ostrożni!; Jakże wszystko zawsze trzeba przewidywać!”. W ten sposób sam narrator ucieka przed zamknięciem w sztywnej Formie, broni się przed „gębą” i „pupą”. A więc ucieczka i strach mogą sprawiać, że ludzie zachowują się w określony sposób, szukając jednocześnie wyjścia z patowej sytuacji.

Wariant 2

Podsumowując, napisz, że Ferdydurke to powieść o zniewoleniu człowieka przez Formę, a także o destrukcyjnym wpływie kultury, konwenansów, norm i schematów społecznych i obyczajowych na jego życie. Zauważ, że właśnie wchodzenie we wcześniej narzucone role bywa przyczyną niedojrzałości. Jednocześnie człowiek sam godzi się na „upupienie”. Pamiętaj, żeby zauważyć i podkreślić istnienie paradoksu. Według Gombrowicza nie ma wyjścia z tej sytuacji, bo to właśnie Forma steruje naszym zachowaniem, jednocześnie nas ograniczając, ale całkowite wyjście z roli powoduje chaos i niemożność porozumienia się między ludźmi, czyli uniemożliwia życie społeczne.

Wariant 3

Pokaż, że Gombrowicz opisał w barwny sposób (dzięki wykorzystaniu chwytów parodystycznych i groteskowych) pewne zdarzenie i sposób zachowania się uczestniczących tam ludzi. Komiczny charakter tej nowelki podkreśla poruszany tam problem roli Formy i wpływu na nasze zachowanie. Gombrowicz twierdzi, że stosunki międzyludzkie nacechowane są gwałtem i przemocą, silniejsi narzucają rolę słabszym. Słabsi, nawet bez nacisku podążają za silniejszymi.

Ludzkie życie polega na tym, że albo nam narzucają rolę, albo my ją narzu­camy.
Lecz człowiek nie istnieje poza społeczeństwem i zawsze musi występować w jakiejś roli. To inni – społeczeństwo właśnie – nazywa i klasyfikuje nasze role. Najsmutniejsze jest jednak to, że sami chętnie w nie wchodzimy, pozwalamy kształtować nasze osobowości. Jedyna próba obrony przed przyprawieniem „gęby” to przyprawienie jej komuś innemu…

Ferdydurke jako powieść awangardowa

Ferdydurke zaliczana jest do prozy awangardowej i okreś­lana jako nouveau roman. ­Potwierdzają to następujące cechy utworu:

  • pierwszoosobowa narracja przedstawiająca świat widziany oczami bohatera – Józia, który poszukując prawdy, przemierza różne terytoria, ale widzimy je przez pryzmat doświadczeń fikcyjnej postaci,
  • świat przedstawiony jest zdeformowany za pomocą:
    • absurdu (np. umieszczenie trzydziestolatka w szkole)
    • groteski (pojedynek na miny)
    • paradoksu (lekcja języka polskiego ze słynnym cytatem „Słowacki wielkim poetą był”),
  • występowanie mnóstwa postaci karykaturalnych,
  • powieść napisana jest specyficznym gombrowiczowskim stylem: neologizmy, podglądanie i przedrzeźnianie, przestawianie szyku zdań, częste stosowanie specyficznych pojęć typu: „pupa”; przyprawianie „gęby”,
  • „naderwanie” klasycznej fabuły – istnieje logiczna ciągłość wydarzeń, ale brak jej realnych motywacji.

Uwaga
W Ferdydurke groteska podkreśla skarykaturyzowany obraz stosunków międzyludzkich, pozwala dostrzec w nich obecność Formy. Groteska ujawnia się też w relacji między pisarzem a jego dziełem. Powieść jest Formą, a więc autor stosując się do jej wymogów, pozwala zapanować Formie nad sobą. Gombrowicz prowadząc grę motywami, konwencjami gatunkowymi i językowymi, czerpie właś­nie z zestawu istniejących Form, dowolnie je łączy, tworząc zależną od własnego pomysłu nową całość.

Ważne pojęcia

  • Intermedia – przerywniki w Ferdydurke mające charakter rozważań lub wykładów, np. rozdz. IV Przedmowa do Filidora dzieckiem podszytego.
  • Kreacjonizm – cecha groteski polegająca na budowaniu wizji świata, która nie ma odpowiednika w rzeczywistości.
  • Absurd – kategoria estetyczna polegająca na zawieszeniu reguł prawdopodobieństwa i mimetyzmu.
  • Parodia – naśladowanie w celach satyrycznych.
  • Pure nonsense – odmiana dowcipu, w której komiczny efekt wynika z niedorzeczności, z nielogicznego skojarzenia pojęć lub obrazów i uderzającego w poczucie rozsądku.
  • Ironia – polega na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, ale nie wyrażonym wprost, choć zamierzonym przez autora i rozpoznawalnym przez czytelnika.

 

Warto znać
określenia, które zakorzeniły się w literaturze i świadomości czytelników powieści:

  • „gęba” – maska, przypisany człowiekowi stereotyp; nasz obraz w oczach drugiego człowieka, rola, którą on nam narzuca
  • „pupa” – symbol niedojrzałości, nieukształtowania, dziecięcości
  • „upupienie” – to konsekwencja robienia „gęby”, czyli narzucania roli, przed którą człowiek nie potrafi się obronić
  • „łydka” – symbolizuje niedojrzałość i schemat nowoczesności, w którym mieś­ci się kult sportu, zdrowia, młodości i sprawności fizycznej. „Łydka” symbolizuje także swobodę obyczajową i erotyzm.

 

Tekst źródłowy
Ferdydurke to prekursorska powieść Witolda Gombrowicza wydana po raz pierwszy w 1937 roku (z rysunkami Brunona Schulza). Jest to jedno z najważniejszych dzieł w twórczości pisarza, gdyż zawiera główne elementy Gombrowiczowskiego spojrzenia na świat, zarówno od strony filozoficznej, jak i artystycznej.

W Ferdydurke groteska podkreśla skarykaturyzowany obraz stosunków międzyludzkich, pozwala dostrzec w nich obecność Formy. Groteska ujawnia się też w relacji między pisarzem a jego dziełem. Powieść jest Formą, a więc autor stosując się do jej wymogów, pozwala zapanować Formie nad sobą. Gombrowicz prowadząc grę motywami, konwencjami gatunkowymi i językowymi, czerpie właś­nie z zestawu istniejących Form, dowolnie je łączy, tworząc zależną od własnego pomysłu nową całość.

Zobacz:

Forma jako ograniczenie wolności i jako niezbędny warunek życia w społeczeństwie. Twoje refleksje po lekturze fragmentów Ferdydurke Witolda Gombrowicza.

Zmagania z Formą w Ferdydurke Witolda Gombrowicza.

Ferdydurke – Gombrowicz

Wiedza niezbędna do prac o Gombrowiczu

Gombrowiczowska pupa i gęba – omów na podstawie Ferdydurke