Pisarz na tle swojej epoki

Witold Gombrowicz dziwnym pisarzem był… Z całą pewnością wyjątkowym. Był osobowością wieku XX w polskiej literaturze, nikt tak jak on nie wyszydził schematyzmu, fałszu, konwencji. Jak to zrobił? Bardzo prosto. Pokazał i udowodnił nam, że mamy… „gęby” i „pupy”… Brzmi to niezbyt? To jak to musiało brzmieć w epoce pisarza?

Umieścić go należy w dwudziestoleciu międzywojennym – jeśli chodzi o początki twórczości. Ferdydurke – najsłynniejszą powieść – wydał przecież w 1937 roku. Zdążył jeszcze z Iwoną księżniczką Burgunda, dramatem, cała późniejsza twórczość należy już do epoki powojennej. Czyli że mamy do czynienia z pisarzem współczesnym, trudno zatem dopasowywać go do ideałów danego okresu, wymowy czy prądu. Zwłaszcza że dwudziestolecie, II wojna światowa i czasy powojenne to zupełnie różne ideowo okresy. Niemniej Gombrowicz plasuje się jakoś na tle epoki. Przede wszystkim jest reprezentantem nurtu alternatywnego – należy do pisarzy awangardowych, eksperymentatorów, postaci kontrowersyjnych i obrazoburców. Odrzuca metody prozy tradycyjnej – tworzy nowe jakości i kompromituje święte mity polskie. W Polsce sanacyjnej – patriotycznej, pełnej konwenansów, Polsce mieszczańskiej – była to odważna postawa skandalisty. I doczekał się krytyki pisarz Gombrowicz, ten który śmiał krytykować Sienkiewicza i zwątpić, że Słowacki wielkim poetą był… Niepokornym skandalistą pozostał, oryginałem na tle polskiego szeregu twórców także dlatego, że nie okazał się patriotą męczennikiem. Wojnę spędził za granicami kraju, z emigracji do ojczyzny nie powrócił (najdłużej mieszkał w Buenos Aires), dyskutował i gnębił polskie mity, a zmarł na obczyźnie – w Vence, w 1969 roku. Nie tylko poglądy, także osiągnięcia kompozycyjne Gombrowicza są bardzo ważne i odegrały rolę w rozwoju prozy. Słynny styl gombrowiczowski i nowatorstwo w zakresie gatunków plasują go wśród najciekawszych oryginalnych twórców XX w.

Pisz o Gombrowiczu

  • Prześmiewca, demaskator świętych mitów polskich.
  • Wróg konwencji, który stworzył konwencję nową.
  • Lektura prozy Gombrowicza „wymaga innej postawy czytelniczej. Wymaga naszej zgody na te reguły gry, które Gombrowicz w swojej narracji ustanowił” (Michał Głowiński).
  • Prekursor w rozwoju gatunku powieściowego.
  • Osobowość kontrowersyjna, ale arcyważna na mapie polskiej kultury XX w.

FORMA

O co chodzi z tą Formą?

Forma to – najkrócej mówiąc – niewola, nakazany kształt. Odlew gipsowy, który więzi prawdziwą postać człowieka. Maska i kostium narzucone przez otoczenie.

Świat to rekwizytornia Form, schematów i stereotypów. Nie uświadczysz tu pierwiastka prawdy, nie wiadomo, pod którą z masek, warstw kostiumu został pogrzebany. Od urodzenia jesteśmy wtłaczani w odpowiednią Formę, postrzegani przez otoczenie jako Forma: ucznia wzorowego, ucznia niegrzecznego, belfra, ciotki, rodzica, ziemianina, chłopa… Nawet miłość jest Formą, pocałunek zaś „przytknięciem gęby do gęby”…

  • Forma ma swoje przejawy – jednym z nich jest „gęba”. Można ją przyprawić, bo „gęba” to maska, którą narzuca Ci społeczeństwo, i nie można się od niej uwolnić.
  • Inny rodzaj Formy to „pupa” – za jej pomocą społeczeństwo Cię „upupia”, czyli narzuca Ci formę dziecka, niedojrzałego niuniusia, i tak masz funkcjonować.
  • Z kolei „łydka” to symbol Formy nowoczesności narzuconej przez modę, wymóg czasów.

Wszystkie żałosne. „Niech kształt mój rodzi się ze mnie, niech nie będzie zrobiony mi”– rozpacza Józio. Na nic. Czy przeciw Formie można się zbuntować? Nie, bo tylko przyjmuje się wówczas Formę buntownika.

Taką to smutną filozofię wymyślił Witold Gombrowicz. Poszukiwanie, w które wyprawia swojego bohatera Józia, jest właściwie poszukiwaniem miejsca, w którym może jeszcze tętni pierwiastek prawdy, może nie dotarła tam Forma. Ale Józio nie znajduje takiego miejsca, a o Gombrowiczu powiadają, że ten najzacieklejszy wróg konwencji stworzył konwencję nową…

Zapamiętaj!
Groteska – kategoria, której główną cechą jest kreacjonizm – stwarzanie świata według wizji autorskiej, przy użyciu absurdu, wyolbrzymienia, zestawienia kontrastowych elementów – fantastyki i realiów, żartu i patosu, komizmu i powagi, piękna i brzydoty.

  • „Pupa” – symbol przypisanej niedojrzałości
  • „Gęba” – symbol maski nadanej przez otoczenie
  • „Łydka” – symbol nowoczesności, swobody, erotyki

Gombrowiczowska „pupa” i „gęba” – omów na podstawie Ferdydurke

Groteska i nouveau roman – Gombrowiczowska kompozycja

Na czym polega wyjątkowość Ferdydurke na tle powieściopisarstwa dwudziestolecia?
Otóż…

  • Utwór wyprzedza swoje czasy. Spełnia wymogi gatunku zwanego nouveau roman (nowa powieść, antypowieść, która ukształtuje się dopiero w latach 50., jej twórcą będzie m.in. Beckett).
  • Cechą tej powieści jest to, że bohater poszukuje prawdy, doświadcza różnych przestrzeni, bada świat. Specyficzne jest tu operowanie groteską, absurdem, odrzucenie zależności przyczyna – skutek w budowaniu akcji, wreszcie zupełnie nowatorskie, swobodne operowanie czasem i przestrzenią. Świat przedstawiony poznajemy oczami bohatera.
  • Autor konstruuje ciekawą postać głównego bohatera – everymana, tworząc zarazem parodię bohatera romantycznego.
  • Gombrowicz używa specyficznego, własnego stylu, który otrzyma miano gombrowiczowskiego i który znajdzie licznych naśladowców.
  • Pisarz jest znakomitym twórcą groteski – do niezapomnianych jej przykładów należą: pojedynek na miny, obiad u Młodziaków, szczekający chłopi w Bolimowie.
  • Ferdydurke jest pełna aluzji literackich, zwłaszcza romantycznych.

 

Co wyróżnia styl Gombrowicza?

  • Charakterystyczna zmiana szyku w zdaniu („Niech nie będzie zrobiony mi”, „Słowacki wielkim poetą był”.
  • Słowa klucze: „pupa”, „gęba”, „łydka” itp.
  • Gry słowne, rymowanki, neologizmy typu „zbelfrzony”.
  • Udziwnione frazeologizmy – „przeciw komu wuj poziewał”.
  • Przedrzeźnianie, parodie cudzych tekstów.
  • Wielosłowie, wieloczłonowe zdania rozwijające myśl.

Po co taki styl?
Gombrowicz stwarzając własną mowę, mówi światu dwie rzeczy: że język to fałsz, szablon i kolejna Forma. I że on będzie z nią walczył, szukając własnych dróg wyrazu, że wyszydzi ten schemat. Uczynił to, ale faktycznie stworzył następną konwencję.

Józio – bohater Ferdydurke

Mapka podróży Józia

  • Józio – główny bohater Ferdydurke to postać godna współczucia, uosabia zniewolenie Formą.
  • Jest odmianą everymana – świadczy o tym imię, Józio reprezentuje każdego z nas.
  • Józio należy do typu postaci poszukującej i dojrzewającej.

Reprezentuje też typ podróżnika – poszukiwanie wartości i tożsamości odbywa się podczas swoistej wędrówki.
A zaczyna się tak: Jako trzydziestolatek zostaje porwany i przeniesiony do ławy szkolnej – wśród uczniów nastoletnich (nie próbujmy tego zrozumieć). Nikt nie postrzega go jako dorosłego, jest uczniem, otrzymuje „gębę” ucznia, przyjmuje Formę ucznia, uczestniczy w jednym z największych składowisk szablonów i fałszu – szkole. Tu zaczyna się jego podróż w poszukiwaniu straconego „ja” – ucieczka od narzuconej Formy.

Miejsca

Wiedza niezbędna do prac o Gombrowiczu

  • fabryka „pup”, produkcja wiecznej niedojrzałości;
  • rekwizytornia mitów – romantyzm, patriotyzm, wieszczowie;
  • fabryka stereotypów w rodzaju wielkiej poezji, wielkiego poety;
  • „Gęby”: belfra, ucznia, chłopaków i chłopiąt. Parodia pojedynku – pojedynek na miny, recytacja Miętusa – jako obraz przygniatającej siły poezji romantycznej.

Mieszczańska rodzinka

  • nowoczesność,
  • miasto,
  • erotyka.

„Gęby”: staroświeckiego młodzieńca (Józio), pensjonarki (Zuta), nowoczesnych rodziców (Młodziakowie), sprośnego zalotnika (Pimko)… Intryga z nocnym romansem demaskuje fałsz mieszczańskiej do bólu rodzinki.

Dwór ziemiański (Bolimowo)

  • tradycja, ostoja polskości,
  • nawiązanie do dworu soplicowskiego,
  • wieś,
  • rewolucja.

„Gęby”: panicza, parobka, wuja, ciotki, panienki ze dworu. Schemat: miłości, porwania, buntu. Demaskacja mitu o tolerancji ­i patriotyzmie – kolejny schemat: miłość z Zosią.

Józio

  • Główny bohater Ferdydurke.
  • Typ postaci dojrzewającej – jak Kandyd, Doświadczyński.
  • Everyman – człowiek-każdy – jak Józef K. Kafki.
  • Jest narratorem powieści – świat Ferdydurke widzimy jego oczami.
  • To bohater wiecznie uciekający.
  • Stanowi parodię bohatera romantycznego.
  • Jest nieokreślony: ma lat trzydzieści i siedemnaście, jest pisarzem i uczniem, człowiekiem dorosłym i niedojrzałym, samotnym, a jednocześnie mającym liczną rodzinę. Nazywa się… Józio – syn Władysława, pochodzi z rodziny ziemiańskiej.

 

Drzewko deformacji

Tak groteska deformuje ujęcie tradycyjne. Porównaj!

Realizm:

  • wierne pokazanie świata (mimesis);
  • prawdopodobieństwo akcji i osób;
  • przyczynowo-skutkowy ciąg wydarzeń;
  • opis, detal, charakterystyka indywidualna postaci;
  • panoramiczna wizja świata.

Groteska:

  • absurd, wyolbrzymienie, odstępstwo od normy;
  • stwarzanie świata w powieści (kreacjonizm);
  • brak związku między elementami świata przedstawionego;
  • treści ogólne, everyman, przestrzenie nieokreślone;
  • zestawienie elementów kontrastowych: komiczne obok tragicznych, wzniosłe i trywialne.

Ferdydurke Gombrowicza na maturze

 

Dwie ważne sceny

Szkoła – lekcja polskiego

Na pewno do zapamiętania, chociaż już do bólu wyzyskana. Niezapomniany Bladaczka i jego nieszczęsny Słowacki mogą jednakże inspirować do pytań maturalnych. Zapamiętaj! W tej scenie masz do czynienia z:

  • demaskacją mitu o polskiej poezji romantycznej;
  • demitologizacją szkoły jako placówki rozwijającej.
  • Formami bardzo skonwencjonalizowanymi – ucznia, belfra, różnych zachowań na lekcji
  • buntem ucznia przeciw narzuconym interpretacjom;
  • sytuacją, w której wyraz buntu przeciw konwencji stwarza zdanie-szablon: „Słowacki wielkim poetą był”.

Szkoła – pojedynek na miny

Jest to jedna z najlepszych scen groteskowych oraz parodystycznych w polskiej literaturze. Zapamiętaj! Masz do czynienia z:

  • ekspozycją Form nazwanych chłopiętami i chłopakami. To teza, że młodość, bunt, wzorowość, przywództwo – wszystko to Formy;
  • parodią i obrzydzeniem wzniosłych postaw, jak pojedynek, polemika;
  • obrazem „upupienia” – postrzeganie uczniowskich grzeszków przez nauczycieli;
  • absurdem, którym jest cały pojedynek kończący się „zgwałceniem przez uszy”. Warto dostrzec kontrast z mitem pojedynku jako symbolu walki i honoru rycerskiego.

 

Tematy z Gombrowicza

  • Dwie lekcje łaciny. Porównaj sposoby ich przedstawienia we fragmentach Ferdydurke Witolda Gombrowicza i Lekcji łaciny Zbigniewa Herberta.
  • Scharakteryzuj sylwetkę nauczyciela i uczniów, odwołując się do lekcji polskiego zawartej w Ferdydurke.
  • Porównaj lekcję polskiego i role romantycznych utworów w Ferdydurke i Syzyfowych pracach Żeromskiego.
  • Czym jest Forma według Gombrowicza? Na przykładzie Ferdydurke i innych utworów tego autora.
  • Rozważ problem uwikłania w Formę i poszukiwania własnego kształtu na podstawie podanego fragmentu i znajomości Ferdydurke.
  • Na przykładzie losów Józia scharakteryzuj typ bohatera dojrzewającego.
  • Czemu służy groteska – zinterpretuj słynną scenę pojedynku na miny i odwołaj się do całości powieści.
  • Porównaj model rodziny Młodziaków z Ferdydurke z rodziną Stomilów z Tanga Mrożka.
  • W jaki sposób Gombrowicz nawiązuje do Pana Tadeusza Mickiewicza i jak ujmuje motyw dworu polskiego?
  • Obraz szkoły w Ferdydurke Gombrowicza. W jaki sposób jest on wyrazem przesłania powieści?
  • Zinterpretuj i porównaj opinie na temat romantyzmu zawarte w Ferdydurke (słynna lekcja polskiego) i w wierszu Ernesta Brylla Lekcja polskiego – Słowacki.

 

Zapamiętaj!

Ferdydurke

  • Ważna powieść awangardowa.
  • Wydana w 1937 r.
  • Przyjmowana jako satyra na szkołę (błędnie).
  • Wywołała spory ferment.
  • Demaskuje polskie mity.
  • Jest powieścią o zniewalającej konwencji.
  • To utwór o ludzkiej niemocy wobec Formy.
  • Jest powieścią o poszukiwaniu autentyczności – skazanym na klęskę.
  • To ważny dialog z romantyzmem.
  • Jest nowatorska w kompozycji – operuje groteską, absurdem.
  • Stanowi prekursorski przykład nouveau roman.
  • Jest swoistą powieścią wędrówki i bohatera dojrzewającego.
  • Pokazuje bohatera everymana – Józia.

 

Zobacz:

Witold ­Gombrowicz – jak pisać o…

Witold ­Gombrowicz – jego rola w literaturze polskiej

Ferdydurke – praca domowa

Ferdydurke Witolda Gombrowicza

 

Zaprezentuj treść Ferdydurke

Gombrowiczowska pupa i gęba – omów na podstawie Ferdydurke