Tego się naucz!
Oto, z czym powinieneś umieć się uporać:
- pokazanie Ferdydurke jako powieści awangardowej,
- pokazanie Ferdydurke jako powieści o rozpadaniu się mitów (np. mitu dworku polskiego),
- wskazanie elementów groteski, absurdu i parodii,
- określenie, czym jest Forma i umiejętność scharakteryzowania tej powieści jako wykładnika pewnej filozofii.
Tematy, z którymi można powiązać Ferdydurke:
- człowiek a kultura, człowiek a społeczeństwo,
- kondycja człowieka,
- młodość, dojrzewanie,
- tradycja,
- nowoczesność,
- szkoła,
- groteska.
Ferdydurke to ważne dzieło, gdyż:
- Rozprawia się z mitami: nowoczesności, postępu, polskiej literatury romantycznej itd.
- Bezwzględnie obnaża mechanizmy rządzące ludzkim postępowaniem.
- Terminy z powieści zakorzeniły się w naszej świadomości (np. „gęba”).
- To dzieło zręcznie posługujące się groteską, nowoczesne, awangardowe.
Powieść o rozpadaniu się mitów
W utworze autor poddaje weryfikacji trzy podstawowe mitologie: szkoły, nowoczesności i konserwatyzmu ziemiańskiego. Akcja powieści zostaje ulokowana w trzech miejscach: w szkole, na stancji u Młodziaków i w ziemiańskim dworku Hurleckich. Poznajemy je za pośrednictwem konstrukcji losów głównego bohatera, Józia, który zdobywa kolejne doświadczenia.
W szkole
Szkoła to zbiór gotowych konwencji, stereotypów, ustalonych raz na zawsze Form. Spotkamy więc formę ucznia kujona (Syfon), który bezkrytycznie wierzy we wszystkie słowa nauczycieli, Formę krnąbrnego ucznia (Miętus), zbuntowanego przeciwko szkolnym regułom, Formę belfra powtarzającego utarte formułki, w głowie którego „nie powstanie nigdy myśl własna”. Przypomnij sobie polonistę, profesora Bladaczkę, który uparcie wbija uczniom do głowy, że „Słowacki wielkim poetą był”. Gombrowiczowska szkoła jest swoistym mikroświatem, skostniałym i zastygłym w swoim kształcie, miejscem, gdzie nawet bunt staje się konwencją.
Słynny pojedynek na miny między Syfonem a Miętusem, jest pojedynkiem Form, parodią szkolnych dyskusji, w których bynajmniej nie o wagę problemu chodzi, lecz o utrzymanie określonej konwencji. Bardziej „miniasta” okazuje się ideologia Syfona, wyznawana przez nauczycieli i grzeczne chłopięta. Mit szkoły jako miejsca, które rozwija młode umysły, uczy samodzielnego myślenia – upada. Produktem Gombrowiczowskiej szkoły jest człowiek katarynka, bezmyślnie powtarzający frazesy, które wbijali mu do głowy nauczyciele.
Szukaj powiązań
Szkoła wraz ze wszystkimi jej niedoskonałościami ukazana jest w wielu utworach, takich jak np. Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego.
W domu Młodziaków
Zdominowany przez profesora Pimkę Józio trafia do domu Młodziaków. Ten dom jest synonimem nowoczesności i wszystkiego, co się z nią wiąże – swobody obyczajów, tolerancji, hołdowania liberalnym hasłom, kultu sportowego stylu życia.
Znakiem nowoczesności staje się łydka nowoczesnej pensjonarki – łydka zgrabna i wysportowana. Jej właścicielka, Zuta, stara się narzucić bohaterowi kolejną Formę – Formę staroświeckiego chłopca. Józio przyjmuje ją, udając, że wszelkie przejawy nowoczesności są mu zupełnie obce.
Prawdziwym manifestem liberalizmu jest scena, kiedy rodzice namawiają Zutę na nieślubne dziecko, które miałoby zostać sprawnie poczęte na wycieczce klasowej gdzieś w krzakach.
Wyznawcy postępu zostają dwukrotnie poddani próbie przez, ich zdaniem, staroświeckiego ucznia. Po raz pierwszy w trakcie obiadu, kiedy to Józio babrze w kompocie, wrzucając do niego co popadnie. Wywołuje to niesmak zdawałoby się tak tolerancyjnych Młodziaków. Druga próba nie pozostawia już wątpliwości co do tego, że ich nowoczesność jest tylko pozorem, mistyfikacją, maską, która dodaje blichtru. Reakcja Młodziaków po tym, jak zastają nocą w pokoju córki starego belfra Pimkę i młodego zauroczonego nią chłopaka Kopyrdę, bynajmniej nie jest beztroska i nowoczesna. Wyrozumiali, bezpruderyjni rodzice przypominają po części Dulskich, żyjących w kręgu ciasnych, mieszczańskich ideałów. Upada kolejny mit – nowoczesności, postępu, liberalizmu, a wraz z nim legenda mieszczaństwa aspirującego do roli awangardy społecznej. Wszak inżynier Młodziak nazywa siebie „konstruktorem nowej rzeczywistości”.
W dworku Hurleckich
Zmęczony Formą Józio ucieka na wieś, sądząc, że jest to jedyna przestrzeń wolna od kostiumów. Trafia do dworku Hurleckich i niespodziewanie napotyka na bogatą rekwizytornię Form: Formę cioci i wujaszka, Formę parobka, schemat panicza starającego się o panienkę, konwencję romantycznego porwania.
Sam dworek staje się synonimem konserwatyzmu ziemiańskiego, starej tradycji objawiającej się karykaturalną celebracją zachowań.
Towarzyszący Józiowi Miętus próbuje zbratać się z parobkiem. Sądzi, że jeśli parobek da mu w gębę, to przełamany zostanie istniejący schemat i Miętus wyzwoli się z uwierającej go Formy. A jednak nic z tego. Przyjaźni Miętusa z parobkiem zostają przyporządkowane dwie konwencje – chłopca o homoseksualnych skłonnościach lub „czerwonego” panicza bratającego się z ludem. Próbując wyzwolić się ze stereotypów, Józio uruchamia następne. Pobyt w dworku kończy się wielką awanturą – z kredensu ginie rodowe srebro, Józio ucieka z Zosią, realizując w ten sposób schemat porwania i popadając w Formę kochanka.
Cechy powieści
- Nie jest to powieść z tradycyjnym przyczynowo-skutkowym ciągiem wydarzeń, nakreślonym zgodnie z zasadą prawdopodobieństwa. Światem przedstawionym rządzą absurd, groteska, parodia. One sprawiają, że oglądamy rzeczywistość w krzywym zwierciadle.
- Powieść nie ma narratora wszechwiedzącego; funkcję narratora spełnia sam bohater – stąd też świat przedstawiony w utworze jest trochę zdeformowany, a także pozbawiony obiektywnego wymiaru, przepuszczony przez filtr doznań i wrażliwości bohatera.
- Ważne są też zmiany przestrzeni i koncepcji bohatera, którym autor po trosze się bawi, stawiając go w coraz to nowych sytuacjach.
Zapamiętaj!
Odstępstwo od normy przejawiało się zwykle w deformacji rzeczywistości, występowaniu zdarzeń, które nie mogłyby się wydarzyć, np. przemiana człowieka w karalucha, umieszczenie trzydziestolatka w szkole.
Ważne pojęcie to kreacjonizm – zasadnicza cecha groteski. Polegał na budowaniu takiej wizji świata, która nie miała swojego odpowiednika w rzeczywistości, a była prawdziwym koncertem fantazji i wyobraźni twórcy.
Absurd i groteska
Gombrowiczowskim światem rządzi przede wszystkim groteska, funkcjonująca przeważnie jako zabieg konstrukcyjny, służący budowaniu postaci i sytuacji. Czym jest groteska i dlaczego właśnie ona stała się wszechobecna w powieści? Konwencję groteski łatwiej zrozumieć, gdy porówna się jej cechy z wyznacznikami poetyki realistycznej.
Realizm:
- mimesis,
- zasada prawdopodobieństwa,
- przyczynowo-skutkowy ciąg wydarzeń,
- poetyka detalu,
- przedstawienie panoramicznej wizji świata.
Groteska:
- kreacjonizm,
- odstępstwo od normy,
- brak logicznego związku między poszczególnymi elementami świata przedstawionego,
- zderzenie kontrastowych elementów, np. tragicznych i komicznych, wzniosłych i trywialnych.
Groteska była znana w literaturze już od dawna, ale naprawdę zaistniała na początku XX wieku nie tylko jako maniera artystyczna, ale jako sposób przedstawiania bełkotliwej i chaotycznej rzeczywistości, którą trudno ogarnąć kategoriami intelektualnymi.
Zauważ, że wszyscy bohaterowie powieści są przerysowani i nieprawdopodobni – przerysowane jest grono pedagogiczne, nowocześni Młodziakowie „nie uznający kultu dziewictwa dawnych hreczkosiejów”, chłopi szczekający jak psy i inni bohaterowie.
Przykładem groteskowej sceny może być pojedynek na miny między Miętusem a Syfonem, gdzie patos i świętość walczą z trywialnością i odrazą, oraz scena obiadu u Młodziaków, kiedy to Józio wrzuca do kompotu wszystko co popadnie.
Drugą ważną kategorią organizującą materię fabularną jest absurd. Jego egzemplifikacją może być chociażby pomysł umiejscowienia trzydziestoletniego Józia w szkole, bezwzględna władza profesora Pimki nad tym dorosłym mężczyzną czy zdanie: „wielka poezja, będąc wielką i będąc poezją, nie może nas nie zachwycić, więc zachwyca”.
W powieści funkcjonuje również parodia. Słynna lekcja polskiego lub łaciny to przecież parodia sposobów nauczania polegająca na wbijaniu do głowy utartych stereotypów i formułek.
Repertuar zachowań wujostwa Hurleckich stanowi parodię wielkopańskiego stylu życia polskiego ziemiaństwa.
Parodystyczne zabiegi zmierzają do ośmieszenia wszelkiego rodzaju schematów, konwencji, gotowych wzorców, z którymi spotyka się bohater.
Gombrowiczowska filozofia
Czym jest Ferdydurke? Groteskową powieścią o rozpadaniu się mitów? Diagnozą kultury pierwszej połowy dwudziestego wieku? Ostrą satyrą na świat uwięziony w Formie, która tłumi wszelki indywidualizm, zabija to, co w człowieku własne, jedyne, niepowtarzalne?
Ferdydurke to przede wszystkim powieść, w której autor wykłada własną filozofię Formy.
W świecie ducha odbywa się gwałt permanentny,
jesteśmy funkcją innych ludzi…
– czytamy już na wstępie. To zdanie dotyka istoty Gombrowiczowskiej filozofii. Według autora człowiek nigdy nie jest sobą, ponieważ inni narzucają mu określony model postępowania, określoną Formę. Gombrowicz nazywa to „przyprawianiem gęby”. Funkcjonowanie poza Formą nie jest możliwe, albowiem wyzwalając się z jednej, popadamy w następną, poddani ostrej i wnikliwej obserwacji otoczenia. Świat jest rekwizytornią Form – gotowych schematów, konwencji, stereotypów, wzorców. Człowiek wpisany w taką rzeczywistość, otoczony przez Formy, żyje ze świadomością, że do nich nie dorasta i dlatego grozi mu popadnięcie w niedojrzałość, tzw. „upupienie”.
Niedojrzałość jest jedynym obszarem wolnym od kostiumów kulturowych, stąd też staje się dla Józia ostatnią przestrzenią sankcjonującą jeszcze ludzki indywidualizm, ludzką odrębność. Dlatego bohater Ferdydurke woli bezkształtny chaos, nieustannie poszukuje autentyczności i rozpaczliwie woła:
Niech mój kształt rodzi się ze mnie,
niech nie będzie zrobiony mi.
Powieść Gombrowicza to dramatyczna podróż po świecie „gęby” i „pupy”, dramatyczna, albowiem okazuje się, ze świat zdominowany przez Formę jest martwy i skostniały.
Zapamiętaj Gombrowiczowskie określenia:
- „przyprawianie gęby” – narzucanie drugiej osobie określonego modelu postępowania, uwięzienie jej w danej Formie
- „upupienie” – popadnięcie w niedojrzałość, która jest przestrzenią uwolnioną od Formy.
Jaka jest puenta Ferdydurke?
Przygody Józia ujęte w groteskowo-komiczny sposób przynoszą jednak tragiczną prawdę:
nie ma ucieczki przed gębą
jak tylko w inną gębę…
Funkcjonowanie poza Formą nie jest jednak możliwe. Łamiąc jeden stereotyp, natychmiast popadamy w następny, przypominamy marionetki pociągane za sznurki, bo przywdziewamy maski i kostiumy, aby spełnić oczekiwania innych.
Uwaga!
Gombrowicz zyskał sobie opinię obrazoburcy i prowokatora. Wprowadził do literatury polskiej nowy, oryginalny styl i wydał wojnę schematom i stereotypom. Posługuje się specyficznym humorem, nie obawia się erotyzmu i wprowadza własne terminy, np. „gęba”, „Forma”. Zmieniając szyk zdania, eksponował lub ośmieszał pewne sensy. „Słowacki wielkim poetą był” brzmi wszak inaczej niż „Słowacki był wielkim poetą”.
Ferdydurke została wydana tuż przed wojną, w 1939 roku. Wywołała prawdziwy ferment w środowisku literackim, spotykając się z jednej strony z bardzo przychylną opinią (np. Brunona Schulza), z drugiej zaś prowokując rozliczne ataki, zarówno ze względu na konstrukcję, jak i tematykę.
Ważne!
Powieść Gombrowicza zawiera pesymistyczne przesłanie o niemożności wyzwolenia się z Formy i bycia kimś autentycznym – „jesteśmy funkcją innych ludzi”.
Ważne pojęcia
- Absurd – kategoria estetyczna (podobnie jak tragizm czy komizm) polegająca na zawieszeniu reguł prawdopodobieństwa i mimetyzmu.
- Parodia – zabieg polegający na naśladowaniu określonego pierwowzoru, najczęściej w celu ośmieszenia go lub uwypuklenia jego cech charakterystycznych.
Witold Gombrowicz (1904-1969)
Urodził się 4 sierpnia 1904 roku w Małoszycach koło Opatowa. W 1911 roku razem z rodzicami przeniósł się do Warszawy. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, potem zaś filozofię i ekonomię w Paryżu. Zrezygnował z kariery prawnika i poświęcił się wyłącznie twórczości literackiej i… życiu towarzyskiemu. W 1939 roku wyruszył statkiem do Argentyny, gdzie zastał go wybuch wojny. Do 1963 roku mieszkał w Buenos Aires. Publikował przede wszystkim w paryskim Instytucie Literackim. Powrócił do Europy, mieszkał w Berlinie Zachodnim oraz w Paryżu i w Royaumont. W 1964 roku zamieszkał w Vence koło Nicei i tam zmarł 24 lipca 1969 roku.
Debiutował w 1933 roku głośnym i skandalizującym Pamiętnikiem z okresu dojrzewania. Zawarte tam opowiadania zapowiadały poetykę jego utworów i charakterystyczny styl: rezygnację z realizmu na rzecz kreowania samoistnego świata literackiego, którym rządzą groteska i absurd. Ferdydurke to najgłośniejsze jego dzieło, opowieść o przygodach trzydziestoletniego Józia, który poznaje kolejno trzy środowiska: szkołę, nowoczesny dom mieszczański i tradycyjny ziemiański dwór.
Najważniejsze jego utwory to:
- Iwona, księżniczka Burgunda (1938) – sztuka poświęcona pojęciu brzydoty
- Ślub (1953) – dramat uznany przez Gombrowicza za jego najważniejszą sztukę
- Trans-Atlantyk (1953) – powieść, której fabuła nawiązuje do emigracyjnych doświadczeń pisarza
- Pornografia (1960) – podejmuje zagadnienie młodości; jak wskazuje tytuł – dzieło silnie przesiąknięte (czasem groteskowym) erotyzmem
- Kosmos (1965) – próba filozoficznej analizy relacji pomiędzy jednostką a światem
- Operetka (1966) – parodystyczno-groteskowa wizja rewolucji społecznej.
- Jego Dziennik, obejmujący lata 1953-1969, nieraz uznawany jest za najważniejsze dzieło pisarza. Wiarygodne relacje mieszają się w nim z autokreacją i mistyfikacją.
Uwaga! Do nurtu alternatywnego zaliczamy pisarzy, którzy zdecydowanie przeciwstawili się konwencji realistycznej w literaturze, w zamian proponując inne środki wyrazu takie jak absurd, groteska, parodia. Obok Gombrowicza do tych pisarzy zaliczamy Brunona Schulza, Witkacego, Franza Kafkę czy Michaiła Bułhakowa.
Zobacz: