Odwołując się do różnych źródeł informacji, zapoznaj się z Witkacowską koncepcją teatru Czystej Formy, a następnie przeczytaj podany fragment „Szewców” i wskaż w nim elementy Czystej Formy.

SAJETAN
Jak Wernyhora bede gadał jeszcze długo dość. Ale gdzie ta. Oto wstaje wszechbabio – trochę z ruska: z akcentem na ostatnią głoseczkę najmilejszą – nawet ona mi się podoba – jeśli nie zdążę skonać przed zapadnięciem nocy i kurtyny, to widzicie, że nim palta w waszych zachranich garderobach odebrać zdążycie, jak już żyć nie będę – to jest więcej niż pewne. Mam dziurę od siekiery we łbie i dziury od kul w brzuchu i w mózgu poprzez ucho…

Bełkot jego trwa dalej.

PUCZYMORDA
Pokonała mnie, ścierwa jej pyzdry! Nie dam rady!

Pełznie.

SAJETAN
W zachwycie do Księżnej
Wszechbabio! Wszechbabio! Och, to w to! Ach, to w to! I tamto w tamto! A kto powie? Czy ja cham – to? Jam jest władca idealny, mumia trupia, bardzo głupia. Wygramoliłem`ś w los fatalny – niech mnie inny tam odkupia – nie dbam o to, ach to w to – to – ot jest co!

Wali się na ziemię i pełznie ku Księżnej. Serce dalej dyszy.

SCURVY
Wyje dziko a nieprzytomnie, po czym milknie i w absolutnej, zastygłej ciszy mówi

Można teraz korzystać z przechadzki, bo o tej porze oni nas nie rozumieją zupełnie.

GŁOS STRASZLIWY
z hipersupramegafonopumpy

ONI WSZYSTKO MOGĄ!

Na Księżnę z góry spuszcza się druciana klatka, jak dla papugi – Księżna zwija skrzydła

SCURVY

Wśród ciszy
O – jak boli w sercu – to od papierosów – naczynia wieńcowe zniszczone – rotten bulkheads –
Tyś bólów wszystkich król –
Tyto? Fizyczny ból –

Krótka pauza
Tfu do czorta! Pękła mi aorta!
Umiera i leży jak długi na wyciągniętym łańcuchu

KSIĘŻNA
słychać dalekie tango

Zawył się na śmierć z pożądania. Pękło mu serce, a na pewno wszystko inne też. Teraz bierz mnie, który chce – teraz bierz! Jestem podniecona tą śmiercią jego z pożądania niesytego do mnie do niewiarygodnych granic! Tylko kobieta może…

Odpowiedź

Czysta Forma w teatrze to czysta teatralność. Nie ma w nim miejsca na roztrząsanie kwestii narodowych, społecznych, moralnych itp. Teatr nie jest zwierciadłem rzeczywistości ani psychologicznym „wypruwaniem bebechów”. Centralny element dzieła sztuki stanowi niezwykła struktura, której zadanie polega na zaszokowaniu odbiorcy dziwnością i niesamowitością zdeformowanej rzeczywistości. Czysta Forma pozwala dotrzeć do Tajemnicy Istnienia, zaznać metafizycznego niepokoju, zbadać istotę bytu. Jest dla Witkacego czymś absolutnie wyjątkowym, arystokratycznym.

Przykłady Czystej Formy w utworze to

  • Imiona bohaterów, które stanowią świadomą prowokację intelektualną i są nacechowane znaczeniowo, np. Irina Wsiewołodowna Zbereźnicka-Podberezka, Scurvy lub Gnębon Puczymorda.
  • Język, jakim posługują się bohaterowie, dziwny i nieprawdopodobny, mieszanka gwary środowiskowej, języka literackiego, terminologii naukowej, retoryki partyjnej, prawdziwy teatralny bełkot.
  • Nieprzewidywalność i gwałtowność zdarzeń: morderstwa, demonizm, erotyzm, metafizyczne szaleństwo, np. Scurvy uczepiony na łańcuchu skamle z pożądania, na księżną spada klatka itp. Tego rodzaju pomysły teatralne zbliżają dramat Witkacego do teatru absurdu.

 

Wskaż w „Szewcach” przykłady różnego typu aluzji literackich świadczących o kpiarskim czy wręcz pogardliwym stosunku Witkiewicza do twórczości swoich poprzedników i współczesnych. Poprzyj je odpowiednimi cytatami.

Przedmiotem aluzji w tekście są

Skamandryci

  • Co za przestarzałe dowcipy a la Boy i Słonimski! Taż to cuchnie panowie jak rybka w bufecie trzeciej klasy w Kocmyrzowie…
  • Stul pysk, chamie, bo się wyrzygam z niesmaku. Lechoń byłby niezadowolony, że tak mówię, bo on zna tylko księżne z fajfów w Em-es zecie! A ja jestem taka i będę, Chełbia wasza wlań świecąca.
  • Nawet dobrego wiersza nie napiszę! Taki Tuwim nieboszczyk to się zawsze ostatecznie pocieszył: co by z nim nie było! – makabryczny żart na temat Tuwima. Poeta żył jeszcze w tym czasie.

Futuryści

  • Brrr… zimno mi się robi na sam dźwięk słowa „obrabiarka”!

Wyspiański i jego epigoni

  • Rasa wieszczów wymarła i wy ich nie wskrzesicie i nie spłodzicie jej na nowo, choćbyście się z tą słynną „dziwką bosą” Wyspiańskiego – mówię to w cudzysłowie – ożenili…” – to aluzja do zakończenia III aktu Wyzwolenia:
    Znajdzie się ktoś, co przyjdzie tam
    Z kluczami
    (może wyrobnik, może dziewka bosa).
  • Ale mam cel. Oto nie oślinicie mi waszymi sobaczymi łzami, jak piał Wyspiański, mojej ostatniej chwili na tej ziemi… – aluzja do wiersza Wyspiańskiego:
    Niech nikt nad grobem mi nie płacze
    Krom jednej mojej żony.
    Za nic mi wasze łzy sobacze
    I żal ten wasz zmyślony.
  • Leon Chwistek (twórca teorii wielości rzeczywistości, z którą zaciekle Witkacy polemizował)
    Zostałem przez telefon ministrem sprawiedliwości i wielości rzeczywistości, tej Chwistkowej. Wszystkich do więzienia za zgodą moją, w imię obrony elity umysłów najtęższych.

 

Znajdź w tekście przykłady niezwykłej pomysłowości Witkiewicza w sferze języka i wskaż funkcje groteski językowej.

Nawet moja władza i tortury zgnieść jej nie mogą, bo ona to lubi, to właśnie lubi, ścierwa jej sturbiasta wlań, i ja, nie doznając niczego sam – bo gwałtem się brzydzę, jak kapral karaluchem – wszystkim, co zrobić mogę, tylko jej jeszcze większą rozkosz dam…

O – żebym ja pękł z tego bólu – już mi bebechów wprost nie starczy. Chądrołaje przepuklinowe – już nie wiem nawet, jak kląć…

My, to jest arystokracja, to motyle różnobarwne nad ekskrementami świata tego – widzieliście, jak czasem motyl na gówienku se siada…

To ci sturba, psia ją cholera, w suczą by ją wlań…

Funkcje:
Język jest w utworze jednym z elementów Czystej Formy, współtworzy nieprawdopodobny charakter świata przedstawionego, uwydatnia jego niesamowitość i dziwność, przez co ma budzić w widzu niepokój metafizyczny, zbliżyć go do Tajemnicy Istnienia. W pewnym stopniu charakteryzuje też postacie, sytuacje, środowiska.

 

Wskaż teksty literatury powojennej, które w jakimś stopniu korespondują tematycznie z dramatem Witkacego – pytanie nadobowiązkowe wykraczające znacznie poza program.

Tematyka rewolucji, upadku cywilizacji, zagrożenia indywidualizmu jednostki inspirowała wielu artystów XX wieku. Najważniejsze utwory, które podejmują te zagadnienia to:

  • Tango Sławomira Mrożka – jest to utwór o parabolicznej strukturze, ostrzegający przed zagrożeniem, jakie niesie ze sobą porewolucyjna anarchia.
  • Nosorożec Eugčne’a Ionesco – dramat katastroficzny, w którym ludzie przeobrażają się w automaty pod wpływem groźnej, niszczącej ideologii.
  • Folwark zwierzęcy George’a Orwella – w konwencji bajki zwierzęcej przedstawia autor historię rewolucyjnego przewrotu i jego skutki.
  • Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa – groteskowy obraz porewolucyjnej Moskwy lat 30. ukazujący paranoję komunizmu.
  • Ferdydurke Witolda Gombrowicza – utwór o zagrożeniu indywidualizmu jednostki w świecie zdominowanym przez gotowe formy i wzorce kulturowe.
  • Wizyta starszej pani Friedricha Durrenmatta – zwłaszcza scena sądu w ratuszu wyraźnie koresponduje z ostatnim obrazem Szewców. Mieszkańcy miasteczka okazują się zupełnie inni, niż się wydawało dotychczas, podobnie jak ONI z Szewców też wszystko mogą i dla wartości materialnych gotowi są popełnić zbrodnię, uzasadniając ją koniecznością natury etycznej.

 

Wyjaśnij, dlaczego Szewcy są dramatem o końcu cywilizacji.

Szewcy są dramaturgicznym odpowiednikiem powieści Witkacego: Pożegnania jesieni i Nienasycenia, zawierają bowiem tak jak one proroctwo nieuchronnego upadku wartości. Rzeczywistość dramatu poddana przeróżnym eksperymentom zmierza do katastrofy. Obłędnego korowodu historii nic już nie powstrzyma.

Dyktatura Scurvy’ego wyzwala reakcję w postaci rewolucyjnego przewrotu. Rewolucja pogrąża świat w chaosie. Wydaje się, że już nic gorszego ludzkości nie może się przydarzyć, a jednak… Z porewolucyjnego bezładu wyłania się jeszcze gorszy porządek: ustrój uniformistyczny. Na scenę wkraczają Oni – dwaj dżentelmeni w nienagannie skrojonych, angielskich garniturach: Towarzysz X i Towarzysz Abramowski. Przedstawiciele kolejnej nowej władzy. Technokraci. Zimni, obojętni, bez emocji. Sprawni i precyzyjni jak automaty. Ubolewają, że jeszcze nimi nie są. Nie mówią zbyt wiele i wiedzą, czego chcą. Ich chłód i spokój jaskrawo kontrastują z jazgotem księżnej i pozostałych uczestników widowiska. Oni wszystko mogą i zadanie wykonują bezbłędnie: kładą kres porewolucyjnej anarchii, wprowadzając swoje porządki. Dokonują automatyzacji społeczeństwa.

Ta scena budzi grozę!
Jest zapowiedzią końca ludzkiej cywilizacji, która musi ustąpić przed naporem totalitaryzmu. Miejsce dawnych wartości zajmie mechanizacja. W nowej rzeczywistości zapanuje nareszcie „ład” i nie będzie w niej czasu na uczucia i inne podobne „głupstwa”.

Witkacy w Szewcach jest wizjonerem nadchodzącej katastrofy. Ostrzega przed niebezpieczeństwem porewolucyjnego chaosu, z którego może wyłonić się jeszcze straszniejszy niż rewolucja, nieludzki porządek.

 

Wypracowania

Kreacja świata udziwnionego w „Szewcach” Witkacego.

Postaw tezę

Istotnie, autor Szewców kreuje rzeczywistość nieprawdopodobnych postaci i niesamowitych zdarzeń. Absurd, parodia, groteska to kategorie, które rządzą światem przedstawionym dramatu.

Zbierz argumenty

Weź pod uwagę następujące elementy:

  • Sposób kreowania postaci: przesadnie uwydatniające się w charakterystyce cechy wyglądu i usposobienia (np. twarz podobna do salcesonu u Scurvy’ego, rzadka bródka Sajetana), dziwne rekwizyty towarzyszące postaciom (np. kolosalny termos Hiper-Robociarza), znacząco i prowokacyjnie brzmiące nazwiska (np. Scurvy, Zbereźnicka, Puczymorda), przerysowane zachowania bohaterów (np. erotyczne uniesienia księżnej czyniące z niej parodię kobiety fatalnej), język, jakim się posługują (np. dziwaczne przekleństwa, celowe niedostosowanie języka do rangi społecznej bohatera – księżna klnie jak szewc, Sajetan mówi jak filozof) itp.
  • Sposób kreowania sytuacji – całkowita improwizacja. Przeanalizuj najlepiej dowolnie wybraną scenę, na przykład tę, w której Czeladnicy zabijają Sajetana. Zwróć uwagę na gwałtowność i intensywność akcji, jej makabryczność – Sajetan dostaje uderzenie w głowę siekierą i pada z krzykiem na ziemię – elementy absurdu i groteski – przed Sajetanem na tacy leży „dychające” jeszcze serce, a on ułożony na worze baranim z siekierą w głowie wygłasza bełkotliwy monolog. Groza miesza się ze śmiesznością i błazenadą. Efektem – wyraziste przerysowanie i deformacja. Cel tego rodzaju kreacji – pokazać, jak rewolucja „pożera własne dzieci”.

Postaw problem

Deformacja świata przedstawionego miała paradoksalnie służyć obnażaniu absurdów prawdziwej rzeczywistości. Pod postacią śmiesznych działań postaci kryją się przecież głębsze sensy. Czy jednak poetyka Witkacego nie jest do tego stopnia kabaretowa, farsowa, zabawowa, że wizja świata stworzona przez autora może wydać się widzowi całkowicie nieprawdopodobna, a wizja końca cywilizacji czystą fantazją? Rozważ tę kwestię.

Podsumuj

Wyraź własną opinię na temat teatru Witkacego. Czy odpowiada Ci ta konwencja kreowania rzeczywistości?

 

Katastroficzna interpretacja dziejów w „Szewcach” Witkacego.

Zacznij od tezy

Szewcy to dramat paraboliczny. Pod powierzchnią zabawnych zdarzeń kryje się proroctwo końca cywilizacji i upadku wartości.

Uzasadnij tezę

  • Prześledź przebieg opisanego w utworze przewrotu i podkreśl bezlitosną i nieuniknioną logikę dziejów: demokracja ugina się pod naporem dyktatury, dyktatura przegrywa z rewolucją socjalistyczną, rewolucja ustępuje automatyzacji. Możesz nieco dłużej zatrzymać się przy analizie przewrotu rewolucyjnego jako tego, który stworzył dogodne warunki do wprowadzenia jeszcze groźniejszego od samej rewolucji ustroju uniformistycznego.
  • Koniecznie zanalizuj ostatnią scenę dramatu: uwydatnij kontrast wyglądu i zachowania jako główną zasadę kompozycyjną: histeria księżnej, bełkot Sajetana, skomlenia Scurvy’ego kontra chłód i spokój nowo przybyłych Towarzyszy. Jaskrawopapuzi strój Księżnej kontra angielskie garnitury technokratów. To budzi lęk i trwogę!
  • Nie zapomnij zwrócić uwagi na konwencję teatralną, środki wyrazu, jakimi posługuje się autor, aby oddać grozę sytuacji: wszechobecne deformacja działań postaci, groteska, parodia, absurd, nagromadzenie niesamowitych zdarzeń itp. Podkreśl zasadność zastosowania takiej estetyki – absurdalna rzeczywistość domaga się absurdalnych środków wyrazu, metoda tradycyjna nie jest w stanie sprostać współczesnemu światu.

Przywołaj kontekst biograficzny i historyczny

  • Witkacy w czasie pierwszej wojny światowej wyjechał do Petersburga, widział rozpad Rosji carskiej i rewolucję październikową. Te doświadczenia bez wątpienia wpłynęły na jego widzenie świata. W momencie wkroczenia armii radzieckiej na ziemie polskie we wrześniu 1939 roku popełnił samobójstwo.
  • Tworzenie katastroficznych wizji uzasadniała sytuacja społeczno-polityczna: wielki kryzys ekonomiczny, rodzący się faszyzm we Włoszech i w Niemczech, zapowiedź kolejnej wojny.

Wyjdź poza program

Możesz przywołać utwory o podobnej tematyce, aby podkreślić, że niepokoje Witkacego dotyczące upadku świata wartości nie były w literaturze czymś odosobnionym. Przypomnij katastroficzną wizję Ionesco w Nosorożcu, gdzie bohaterowie ulegają przerażającej przemianie w automaty, lub Końcówkę Becketta epatującą obrazem beznogich ludzi tkwiących w kubłach na śmieci jak niepotrzebne odpadki.

Podsumuj

Potwierdź tezę postawioną na początku. Zbuduj własny komentarz. Czy wizje Witkacego były jedynie wytworem nieobliczalnej wyobraźni, czy okazały się zaskakująco trafne? Co z nich potwierdziła historia XX wieku?

 

Wskaż w Szewcach przykłady różnego typu aluzji literackich świadczących o kpiarskim czy wręcz pogardliwym stosunku Witkiewicza do twórczości swoich poprzedników i współczesnych. Poprzyj je odpowiednimi cytatami.

Przedmiotem aluzji w tekście są:

Skamandryci:
Co za przestarzałe dowcipy ŕ la Boy i Słonimski! Taż to cuchnie panowie jak rybka w bufecie trzeciej klasy w Kocmyrzowie…
Stul pysk, chamie, bo się wyrzygam z niesmaku. Lechoń byłby niezadowolony, że tak mówię, bo on zna tylko księżne z fajfów w Em – es zecie! A ja jestem taka i będę, Chełbia wasza wlań świecąca.
Nawet dobrego wiersza nie napiszę! Taki Tuwim nieboszczyk to się zawsze ostatecznie pocieszył: co by z nim nie było!
(Makabryczny żart na temat Tuwima. Poeta żył jeszcze w tym czasie).

Futuryści:
brrrr… zimno mi się robi na sam dźwięk słowa „ obrabiarka”!

Wyspiański i jego epigoni:
Rasa wieszczów wymarła i wy ich nie wskrzesicie i nie spłodzicie jej na nowo, choćbyście się z tą słynną „ dziwką bosą” Wyspiańskiego – mówię to w cudzysłowie – ożenili… – to aluzja do zakończenia III aktu Wyzwolenia:

Znajdzie się ktoś, co przyjdzie tam
Z kluczami
(może wyrobnik, może dziewka bosa).

Ale mam cel. Oto nie oślinicie mi waszymi sobaczymi łzami, jak piał Wyspiański, mojej ostatniej chwili na tej ziemi… – aluzja do wiersza Wyspiańskiego:
Niech nikt nad grobem mi nie płacze
Krom jednej mojej żony
Za nic mi wasze łzy sobacze
I żal ten wasz zmyślony.
Leon Chwistek
(twórca teorii wielości rzeczywistości, z którą Witkacy zaciekle polemizował)
Zostałem przez telefon ministrem sprawiedliwości i wielości rzeczywistości, tej Chwistkowej. Wszystkich do więzienia za zgodą moją, w imię obrony elity umysłów najtęższych…

 

Znajdź w tekście przykłady niezwykłej pomysłowości Witkiewicza w sferze języka i wskaż funkcje groteski językowej.

Nawet moja władza i tortury zgnieść jej nie mogą, bo ona to lubi, to właśnie lubi, ścierwa jej sturbiasta wlań, i ja, nie doznając niczego sam – bo gwałtem się brzydzę, jak kapral karaluchem – wszystkim, co zrobić mogę, tylko jej jeszcze większą rozkosz dam…
O – żebym ja pękł z tego bólu – już mi bebechów wprost nie starczy. Chądrołaje przepuklinowe – już nie wiem nawet jak kląć…
My, to jest arystokracja, to motyle różnobarwne nad ekskrementami świata tego – widzieliście, jak czasem motyl na gówienku se siada…
To ci sturba, psia ją cholera, w suczą by ją wlań…

Funkcje:
Język jest w utworze jednym z elementów Czystej Formy, współtworzy nieprawdopodobny charakter świata przedstawionego, uwydatnia jego niesamowitość i dziwność, przez co ma budzić w widzu niepokój metafizyczny, zbliżyć go do Tajemnicy Istnienia. W pewnym stopniu charakteryzuje też postacie, sytuacje, środowiska.

 

Dokonaj krótkiej prezentacji głównych postaci Szewców.

  • Robert Scurvy – pieszczotliwie zwany „skurwiątkiem”. Postać o twarzy jak salceson i oczach przypominających guziki od majtek. Nazwisko nacechowane znaczeniowo wskazuje na niezbyt szlachetny charakter bohatera. Pozorny liberał i demokrata tak naprawdę skłania się ku faszystowskim metodom działania. Lubi władzę silnej ręki i taką też zdobywa, dokonując zamachu stanu przy pomocy faszystowskiej bojówki. Determinacja na scenie politycznej kontrastuje z jego słabością i bezsilnością wobec księżnej, która staje się dla niego źródłem nieokiełznanego pożądania jako przedstawicielka wyższej klasy społecznej. Jego erotyczne szaleństwa przerysowane do granic możliwości czynią Scurvy’ego postacią groteskową.
  • Księżna Irina Wsiewołodowna Zbereźnicka-Podberezka – to typowa Witkacowska kobieta demoniczna, a raczej jej parodia, uosobienie erotyzmu i cielesności. Ma arystokratyczne poczucie wyższości i jak typowa femme fatale bawi się miłosną udręką Scurvy’ego, którego traktuje jak parweniusza niegodnego jej arystokratycznych wdzięków. Zresztą niewiele rzeczy potrafi ją zabawić. W życiu próbowała już niejednego. Dzikość miłosnych uniesień Prokuratora nie robi na niej wrażenia, chociaż jej nieustający jazgot sugeruje z pozoru coś innego. Księżna robi wokół siebie mnóstwo wrzasku, wpada w histeryczne stany, przytłacza swoim gadulstwem. Jest jednak bardzo inteligentna. Błyskawicznie rozpoznaje nowe sytuacje i szybko potrafi przystosować się do każdego ustroju.
  • Sajetan Tempe – przedstawiciel robotniczego proletariatu, samouk i socjalista. Poraża erudycją. Jego wiedza na temat systemów politycznych, historii czy filozofii jest zadziwiająca i to jest w utworze nieprawdopodobne. Manifestuje ją zresztą za pomocą przedziwnego, nieposkromionego bełkotu, w którym miesza się ze sobą jakaś dziwna szewska gwara z językiem filozofów doprawionym góralszczyzną, partyjną retoryką, cudzoziemszczyzną i nie wiadomo czym jeszcze. Jako przywódca szewskiej rewolucji dąży do wprowadzenia nowego porządku i chciałby przy okazji zakosztować życia wyższych klas. Kiedy już spełnia swe parweniuszowskie kaprysy, zaczyna odczuwać pustkę i nudę. Traci kontakt z Czeladnikami, wygłasza jakieś filozoficzne brednie i musi tym samym zginąć z ręki dawnych współtowarzyszy.
  • Hiper-Robociarz – to przedstawiciel nowej, uniformistycznej władzy, budzi grozę zarówno swoim wyglądem (ogolony, szerokie szczęki), jak i cyniczną szczerością wypowiedzi: „Otóż będziecie z nimi jeść langusty i inne firdymułki – potem kula w łby…”.
  • Towarzysz Abramowski i Towarzysz X – wkraczają w finale utworu jako przedstawiciele nowej władzy, technokraci, którzy mają za zadanie dokonać mechanizacji społeczeństwa. Są obojętni, powściągliwi, rozgardiasz panujący na scenie nie robi na nich wrażenia. Precyzyjnie realizują swój cel, wprowadzając ustrój uniformistyczny.

 

Zobacz:

Szewcy Witkiewicza na maturze

Szewcy – kartkówka

Szewcy – Witkacy