Autor – Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) był jednym z najbardziej kontrowersyjnych i ekscentrycznych artystów XX w. Powieściopisarz, dramaturg, krytyk sztuki, malarz, rysownik, filozof, matematyk. Uznano go za prekursora awangardy, tak w prozie, jak i w dramacie. Kiedy 17 września 1939 r. armia radziecka wkroczyła do Polski, Witkacy popełnił samobójstwo.
Epoka – dwudziestolecie międzywojenne. Stalin rozpoczyna swe dyktatorskie rządy. W Niemczech rodzi się faszyzm. Hitler dochodzi do władzy.. Rodzą się: ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, surrealizm, kubizm… Metoda realistyczna nie jest już w stanie dotrzymać kroku rzeczywistości XX w. twórczość Witkacego wpisuje się w awangardę epoki.
Dzieło – to oryginalny dramat o pewnym przewrocie.
Co nas zaskakuje?
- Czytelnika przyzwyczajonego do tradycyjnego dramatu szokuje już sama prezentacja postaci:
- prokurator Scurvy (zwany czasem pieszczotliwie Skurviątkiem),
- księżna Zbereźnicka,
- Sajetan Tempe.
- Przedstawienia osób w rodzaju:
- „morowe szewskie chłopy”,
- twarz „jakby z czerwonego salcesonu” (to o Scurvym),
- „błękitne jak guziki od majtek oczy”,
pomijając, że mogą być krytykowane z punktu widzenia estetyki, przestają być zwykłymi didaskaliami, wkraczają w obręb dramatu.
Uwaga!
Witkacy zestawia w Szewcach dziwnych przedstawicieli różnych klas (czyżby miała to być wizja przyszłego społeczeństwa?). Jest tu prokurator, księżna, proletariat – szewcy, Dziarscy Chłopcy na wzór organizacji faszystowskich, wreszcie Hiper-Robociarz.
Przegląd utworu
Akt I
Rozgrywa się w warsztacie szewskim. Szewcy gnębieni przez prokuratora Scurvy’ego doświadczają trudów robotniczego losu. Scurvy, pozorny liberał i demokrata, dokonuje zamachu stanu przy pomocy organizacji Dziarskich Chłopców, łudząco przypominającej faszystowską bojówkę. Zamyka szewców w więzieniu. Wprowadza dyktatorskie rządy.
Akt II
Trwa dyktatura Scurvy’ego. Prokurator obok splendoru władzy zdobywa również względy księżnej Iriny Wsiewołodownej Zbereźnickiej-Podberezkiej, która cynicznie potrafi przystosować się do każdej władzy i każdego ustroju. W tym samym czasie szewcy zamknięci w więzieniu przeżywają mękę bezczynności. W końcu buntują się i rozpoczynają rewolucję, obalając mury więzienia. Obejmując władzę, kładą kres tyranii Scurvy’ego.
Akt III
Po dokonanym przewrocie przychodzi okres porewolucyjnego chaosu. Scurvy uczepiony na łańcuchu zdycha z pożądania. Księżna wystrojona jak papuga wykrzykuje pochwałę własnej płci, by za chwilę ogłosić matriarchat. Czeladnicy, zakosztowawszy wielkopańskiego stylu życia, przeżywają pustkę istnienia. Zabijają Sajetana. Rewolucja „pożera własne dzieci”. Na scenę w towarzystwie Hiper-Robociarza wkraczają przedstawiciele nowej władzy: Towarzysz X i Towarzysz Abramowski. Są po to, by zapanować nad porewolucyjnym nieporządkiem. Chłodni, obojętni i precyzyjni dokonują totalnej mechanizacji społeczeństwa.
Bohaterowie
- Robert Scurvy – pieszczotliwie zwany „skurwiątkiem”. Postać o twarzy jak salceson i oczach przypominających guziki od majtek. Nazwisko nacechowane znaczeniowo wskazuje na niezbyt szlachetny charakter bohatera. Pozorny liberał i demokrata tak naprawdę skłania się ku faszystowskim metodom działania.. Jego erotyczne szaleństwa przerysowane do granic możliwości czynią Scurvy’ego postacią groteskową.
- Księżna Irina Wsiewołodowna Zbereźnicka-Podberezka – to typowa Witkacowska kobieta demoniczna, a raczej jej parodia, uosobienie erotyzmu i cielesności. Błyskawicznie rozpoznaje nowe sytuacje i szybko potrafi przystosować się do każdego ustroju.
- Sajetan Tempe – przedstawiciel robotniczego proletariatu, samouk i socjalista. Poraża erudycją. Jego wiedza na temat systemów politycznych, historii czy filozofii jest zadziwiająca i to jest w utworze nieprawdopodobne. Jako przywódca szewskiej rewolucji dąży do wprowadzenia nowego porządku i chciałby przy okazji zakosztować życia wyższych klas. Kiedy już spełnia swe parweniuszowskie kaprysy, zaczyna odczuwać pustkę i nudę. Traci kontakt z Czeladnikami, wygłasza jakieś filozoficzne brednie i musi tym samym zginąć z ręki dawnych współtowarzyszy.
- Hiper-Robociarz – to przedstawiciel nowej, uniformistycznej władzy, budzi grozę zarówno swoim wyglądem (ogolony, szerokie szczęki), jak i cyniczną szczerością wypowiedzi: „Otóż będziecie z nimi jeść langusty i inne firdymułki – potem kula w łby…”.
- Towarzysz Abramowski i Towarzysz X – wkraczają w finale utworu jako przedstawiciele nowej władzy, technokraci, którzy mają za zadanie dokonać mechanizacji społeczeństwa. Są obojętni, powściągliwi, rozgardiasz panujący na scenie nie robi na nich wrażenia. Precyzyjnie realizują swój cel, wprowadzając ustrój uniformistyczny.
Treść
O akcji w zwykłym znaczeniu trudno mówić.
- Siedzą szewcy i robią buty, przy czym wiodą polityczno-filozoficzną dyskusję, w najdziwniejszym szewsko-inteligencko-filozoficznym języku.
- Włącza się w tę dyskusję Scurvy – wielbiciel księżnej i zakłamany liberał, i sama księżna – symbol erotyzmu.
- Później Scurvy dokonuje przy pomocy Dziarskich Chłopców zamachu i zamyka szewców w leniwni, by przeżyli mękę lenistwa. I rzeczywiście: Sajetan Tempe – wódz samouk – i jego Czeladnicy (morowe chłopaki) cierpią najdotkliwsze tortury tęsknoty za pracą.
- Tortury nicnierobienia prowokują ich do buntu – efekt to uwięzienie Scurvy’ego jako psa i rzucenie się w wir szaleńczej pracy.
- Ciąg dalszy to wykluczenie Sajetana, nuda i pustka metafizyczna.
- Lecz nadchodzi przewrót radykalniejszy – wchodzi i zwycięża Hiper-Robociarz jako nowa, groźna władza.
Uwaga – żaden przewrót nie jest w stanie zniszczyć księżnej – erotyzm i cielesność adaptuje się do wszelkich etapów przemian.
Temat główny dramatu
- To zjawisko rewolucji. Witkacy analizuje je, ukazując następstwo i przemienność rewolucjonistów i władzy, jaskrawo obrazując, że nie idea, ale dobrobyt jest tu z reguły celem, i że w konsekwencji dochodzi do zmiany ludzi przy sterze, a nie ustroju.
- Tematem jest tu też sens pracy człowieka, a także katastroficzna wizja przyszłości – epoki biurokracji i mechanizacji społeczeństwa – zagwarantowana przez Hiper-Robociarza.
Przesłanie
Szewcy ukazują historię przewrotu, który przebiega w trzech etapach:
- zamach stanu dokonany przy pomocy bojówki faszystowskiej na rzecz dyktatury
- rewolucja socjalistyczna (szewska) skierowana przeciwko tyranii
- automatyzacja społeczeństwa przeprowadzona przez technokratów w celu wprowadzenia ustroju uniformistycznego
Dramat Witkacego przedstawia działanie mechanizmów historii Odsłania następujący układ:
DEMOKRACJA → DYKTATURA → REWOLUCJA → CHAOS POREWOLUCYJNY → MECHANIZACJA
Układ ten zawiera wyraźne przesłanie ideologiczne: przestrzega przed zagładą wartości. Sens utworu jest więc katastroficzny.
Uwaga
Teatralizacja procesów społeczno-politycznych ukazana w Szewcach stanowi ilustrację Heglowskiej teorii trójrytmu w rozwoju dziejów. Dialektyka Hegla wyrażała się w przekonaniu, że każda teza rodzi antytezę, by w efekcie mogła powstać synteza dwóch poprzednich jakości. I tak jest w dramacie Witkacego: przebieg wydarzeń zdradza pewien logiczny porządek: DYKTATURA Scurvy’ego wywołuje REWOLUCJĘ, by w rezultacie mógł zrodzić się USTRÓJ UNIFORMISTYCZNY, który zawiera w sobie cechy zarówno dyktatury, jak i porządku wprowadzonego przez rewolucję szewców.
Kompozycja Szewców
Jest realizacją zasady Czystej Formy.
- Witkacy skutecznie zredukował akcję i stworzył na scenie świat nieprawdopodobny, niczym nieprzypominający rzeczywistości.
- W dramacie króluje groteska.
- Przestrzeń zorganizowana jest tu w sposób dziwny: warsztat „może być fantastycznie urządzony”, „bzdura kubistyczna”, zmienne są ściany, zamknięcia i otwarcia pomieszczeń.
- Postacie są nie tylko przerysowane, lecz „wymieniają się” sposobem mówienia. Bywa, że księżna mówi jak szewcy, a Sajetan Tempe jak czysty, rasowy filozof. Zresztą to, co mówią, i to, co robią postacie dramatu, to dwie zupełnie różne sprawy. W wypowiedziach ich nie brak wulgaryzmów i antyestetycznych porównań.
- Królową środków używanych przez Witkacego jest groteska – zarówno zdarzeń, jak i samych osób i wypowiedzi, na przykład sprzeczności stylu z sensem. Cytuję: „bo się tu oto przed wami na te dywany wyrzygam i koniec” (Sajetan, akt III).
Jakich chwytów używa Witkacy?
- Parodii – parodiuje schematy tradycji teatralnej, szczególnie dramat realistyczny.
- Absurdu – sceną absurdalną są poczynania Widma współistniejącego naturalnie z resztą bohaterów.
- Groteski – wiele scen groteskowych znajdziemy w Szewcach. Choćby tę, w której Zbereźnicka prowadzi na smyczy swojego adoratora Scurvy’ego.
- Nieograniczonej fantazji – w sztukach Witkacego wszystko się może zdarzyć. Zmieniają się przestrzenie i słownictwo postaci, nawet osoby mogą zamieniać się między sobą rolami.
- Specjalnego, pełnego specyficznych neologizmów języka, np.: „dziamdzia ich mać zaprzała” (przekleństwo z Szewców).
Ekspresjonizm w Szewcach
Ekspresjonizm był kierunkiem, który narodził się na przełomie XIX i XX w. jako kontynuacja symbolizmu. Odwoływał się do bardzo sugestywnych, krzykliwych, ostrych w swojej wymowie środków wyrazu: karykatury, deformacji, kontrastu. Związek dramatu Witkacego z ekspresjonizmem jest ewidentny. Przesądza o tym:
- Charakter zdarzeń – ich nagromadzenie, intensywność, dynamika. Bogactwo pomysłów scenicznych szokuje z każdą kolejną sceną. To teatr mocny, bez hamulców. Można tu zdradzać, torturować, mordować, obnażać swoje najbardziej wyuzdane zachcianki.
- Operowanie kontrastem, np. kontrast wyglądu i zachowań postaci w finalnej scenie dramatu, gdy do akcji wkraczają Towarzysz X i Towarzysz Abramowski: wrzaskliwość i histeria księżnej, Prokuratora, Czeladników kontra chłód i spokój nowo przybyłych. Jaskrawe stroje księżnej kontra nieskazitelnie skrojone angielskie garnitury Towarzyszy X i Abramowskiego.
- Karykaturalnie nakreślone osoby, wyraziste poprzez swój wygląd. Gest, język, jakim się posługują, nie dość, że stanowi konglomerat złożony z przeróżnej materii językowej, to jeszcze dla wzmocnienia efektu postacie wymieniają się sposobem mówienia – np. księżna chwilami klnie jak szewc, a Sajetan wygłasza tyrady, jakich nie powstydziłby się rasowy filozof.
Groteska w Szewcach Witkacego
Groteska to jeden ze sposobów przedstawiania świata, którego poszczególne elementy są nam dobrze znane, ale zestawione ze sobą wydają się trochę śmieszne, nieprawdopodobne życiowo, niemożliwe w takim zestawieniu, jak np. w Szewcach Witkacego.
Gdyby w kilku zdaniach opowiedzieć treść tego dramatu osobie, która nigdy go nie czytała, wszystko mogłoby się wydawać proste. W robotniczym środowisku szewców rodzi się bunt przeciwko kapitalizmowi. Szewcy nie chcą rządów arystokracji, marzą o rewolucji, do której nie dopuszcza prokurator Scurvy (wprowadza ustrój faszystowski). Zamknięci w więzieniu szewcy wzniecają bunt, obalają rząd Scurvy’ego i wprowadzają nowy ustrój (komunistyczny). Ale część społeczeństwa (zwłaszcza chłopi) nie jest zadowolona z władzy komunistów – wybucha trzecia rewolucja (dyktatura technokratów).
Akcja dramatu wydaje się zupełnie realistyczna, a nawet odwzorowująca to, co działo się w polityce międzywojennej Europy. Tymczasem nie jest realistyczna – wypadki rozgrywają się w świecie zdeformowanym, zwariowanym, niemożliwym.
- Trudne do wyobrażenia jest, by dobrze urodzona i wychowana księżna obcałowywała się (i nie tylko) ze zwykłymi robotnikami – obowiązują ją pewne konwenanse.
- Ciekawe, co by było, gdyby strajkujących karać brakiem dostępu do pracy, zamknąć ich w więzieniu „przymusowej bezrobotności” – kiedy zatęsknią za pracą?
- A wszystkich zniesławionych polityków, urzędników, prokuratorów zdjętych ze stanowiska potraktować jak podwórkowe psy – przywiązać ich do łańcucha przy budzie i niech szczekają do woli.
Taki świat przedstawia Witkacy w Szewcach. Pewne jego elementy są prawdziwe, a inne zdeformowane, nielogiczne, przekrzywione, przerysowane. Trochę zabawne, ale i tragiczne, niepokojące, wiejące grozą.
Co w utworze Witkacego jest groteskowe?
Bohaterowie i ich nazwiska:
- księżna Irina Wsiewołodowna Zbereźnicka-Podberezka
- prokurator Robert Scurvy,
- Gnębon Puczymorda,
- lokaj księżnej Fierdusieńko wyglądający jak marionetka.
Sytuacje:
- śmieszą, ale są jednocześnie przepełnione grozą, wzbudzają u czytelnika (widza) niepokój:
- księżna całuje szewców i zwraca się do Sajetana słowami: „Takim was kocham, śmierdzącego wszarza […]. Ja chyba będę waszą kiedyś – dla samej formy, dla fasonu, dla szyku […]”,
- szewcy w więzieniu skazani na „przymusową bezrobotność”,
- kara dla księżnej – ma pracować, czyli szyć buty,
- szewcy sprawują władzę w piżamach,
- prokurator Scurvy ubrany w zwierzęcą skórę, przywiązany do pnia, skamlący i ujadający jak pies,
- stary Kmieć, młody Kmiotek i Dziwka bosa niosą chochoła z Wesela Wyspiańskiego (parodia),
- Hiper-Robociarz rzuca bombę, która nie wybucha, bo jak tłumaczy, jest ona tylko termosem na herbatę,
- zastrzelony przez Hiper-Robociarza Sajetan nagle zaczyna mówić,
- księżna stojąca na czerwonym piedestale w przebraniu ptaka (ze skrzydłami nietoperza) – po chwili zamknięta w papuziej klatce.
Język:
- łączenie patosu i wulgarności,
- mnóstwo neologizmów: terminów pseudonaukowych („Materializm biologiczny autora tej sztuki mówi inaczej: jest to synteza poprawionego psychologizmu Corneliusa i poprawionej monadologii Leibniza”) i zabawnych przekleństw („sflądrysyn”, „skurczyflak”, „brzuchacze zacygarzone”);
- zestawienie nazw naukowych z prowincjonalizmami, z wyrażeniami potocznymi i gwarowymi: „Ja bym chciał ich dziwki deflorować, dewergondować […] w ich pierzynach spać, ichnie żarcie żreć aż do twardego rzygu […]” („deflorować” obok „żreć”, „rzyg”, „ichnie”, dalej: „ino”) – chwilami wymieszane do tego stopnia, że język staje się niezrozumiałym bełkotem;
- przyśpiewki szewców, piosenka księżnej skierowana do Scurvy’ego – psa;
- nawet w didaskaliach język groteskowy (połączenie opisów z zabawnymi komentarzami autorskimi): „Z daleka dochodzi huk samochodów czy czort wie czego zresztą i ryki syren fabrycznych”.
- Albo: „Jak to uwidocznić na scenie? a?”.
Zobacz:
Wyjaśnij konstrukcję i problematykę Szewców Stanisława Ignacego Witkiewicza.
81. Wyjaśnij teorię Czystej Formy Stanisława Ignacego Witkiewicza