Wyjaśnij konstrukcję i problematykę Szewców Stanisława Ignacego Witkiewicza.
- Czytelnika przyzwyczajonego do tradycyjnego dramatu szokuje już sama prezentacja postaci. Popatrzmy na nazwiska: prokurator Scurvy (zwany czasem pieszczotliwie Skurviątkiem) i księżna Zbereźnicka czy Sajetan Tempe. Przedstawienie osób w rodzaju: „morowe szewskie chłopy”, twarz „jakby z czerwonego salcesonu” (to o Scurvym), „błękitne jak guziki od majtek oczy”, pomijając, że może być krytykowane z punktu widzenia estetyki, przestaje być zwykłym didaskalium, wkracza w obręb dramatu.
- Obserwujemy w Szewcach dziwnych przedstawicieli różnych klas (czyżby miała to być wizja przyszłego społeczeństwa?).
- Jest tu prokurator,
- księżna,
- proletariat – szewcy,
- Dziarscy Chłopcy na wzór organizacji faszystowskich,
- wreszcie Hiper-Robociarz.
- O akcji w zwykłym znaczeniu trudno mówić.
- Siedzą szewcy i robią buty, przy czym wiodą polityczno-filozoficzną dyskusję, w najdziwniejszym szewsko-inteligencko-filozoficznym języku.
- Włącza się w tę dyskusję Scurvy – wielbiciel księżnej i zakłamany liberał, i sama księżna – symbol erotyzmu.
- Później Scurvy dokonuje przy pomocy Dziarskich Chłopców zamachu i zamyka szewców w leniwni, by przeżyli mękę lenistwa. I rzeczywiście: Sajetan Tempe – wódz samouk, i jego Czeladnicy (morowe chłopaki) cierpią najdotkliwsze tortury tęsknoty za pracą. A zatem dokonują buntu – efekt to uwięzienie Scurvy’ego jako psa i rzucenie się w wir szaleńczej pracy.
- Ciąg dalszy to wykluczenie Sajetana, nuda i pustka metafizyczna. Lecz nadchodzi przewrót radykalniejszy – wchodzi i zwycięża Hiper-Robociarz jako nowa, groźna władza.
- Zauważmy, że wszelkie przewroty nie są w stanie zniszczyć księżnej – erotyzm i cielesność adaptuje się do wszelkich etapów przemian. Jeśli do tego dodamy dyskusje postaci – odszyfrujemy temat, problematykę Szewców.
- Otóż Witkacy wziął się tu za zjawisko rewolucji – i analizuje je w trakcie dramatu, ukazując następstwo i przemienność rewolucjonistów i władzy, jaskrawo obrazując, że nie idea, ale dobrobyt jest tu z reguły celem, i że w konsekwencji dochodzi do zmiany ludzi przy sterze, a nie ustroju.
- Tematem jest tu też sens pracy człowieka, a także katastroficzna wizja przyszłości – epoki biurokracji i mechanizacji społeczeństwa – zagwarantowana przez Hiper-Robociarza.
Kompozycja Szewców jest potwierdzeniem zasady Czystej Formy.
- Witkacy skutecznie zredukował akcję i stworzył na scenie świat nieprawdopodobny, niczym nieprzypominający rzeczywistości.
- Przestrzeń zorganizowana jest tu w sposób dziwny: warsztat „może być fantastycznie urządzony”, „bzdura kubistyczna”, zmienne są ściany, zamknięcia i otwarcia pomieszczeń.
- Postacie są nie tylko przerysowane, lecz „wymieniają się” sposobem mówienia. Bywa, że księżna mówi jak szewcy, a Sajetan Tempe jak czysty, rasowy filozof. Zresztą to, co mówią, i to, co robią postacie dramatu, to dwie zupełnie różne sprawy. W wypowiedziach ich nie brak wulgaryzmów i antyestetycznych porównań.
- Królową środków używanych przez Witkacego jest groteska – zarówno w kształtowaniu wypowiedzi, „zdarzeń”, jak i samych osób i wypowiedzi, na przykład sprzeczności stylu z sensem. Cytuję: „bo się tu oto przed wami na te dywany wyrzygam i koniec” (Sajetan, akt III).
Awangarda lubi rewolucję?
- Gombrowicz ujmuje temat w Operetce
- Mrożek – w Tangu
- Witkacy – w Szewcach
Rewolucje i przemiany dziejowe wydają się więc pociągające nowatorom, dramaturgom awangardy. Wszyscy patrzą raczej pesymistycznie na zjawisko i jego konsekwencje.
- W Szewcach zwycięża Hiper-Robociarz, system totalitarny produkujący ludzi-automaty, absurd i groteska.
- W Tangu Mrożka – Edek, reprezentant tandetnej kultury prymitywnej.
Zbieżność nie jest przypadkowa – a wizja rewolty jakże różna choćby od tej z Przedwiośnia Żeromskiego.
W Szewcach zwróć uwagę na:
- mnóstwo neologizmów: terminów pseudonaukowych („Materializm biologiczny autora tej sztuki mówi inaczej: jest to synteza poprawionego psychologizmu Corneliusa i poprawionej monadologii Leibniza”) i zabawnych przekleństw („sflądrysyn”, „skurczyflak”, „brzuchacze zacygarzone”),
- zestawienie nazw naukowych z prowincjonalizmami, z wyrażeniami potocznymi i gwarowymi: „Ja bym chciał ich dziwki deflorować, dewergondować […] w ich pierzynach spać, ichnie żarcie żreć aż do twardego rzygu […]”. („deflorować” obok „żreć”, „rzyg”, „ichnie”, dalej: „ino”) – chwilami wymieszanie do tego stopnia, że język staje się niezrozumiałym bełkotem.
Jakich chwytów używa Witkacy?
- Parodii – parodiuje schematy tradycji teatralnej, szczególnie dramat realistyczny.
- Absurdu – sceną absurdalną są poczynania Widma współistniejącego naturalnie z resztą bohaterów.
- Groteski – wiele scen groteskowych znajdziemy w Szewcach. Choćby tę, w której Zbereźnicka prowadzi na smyczy swojego adoratora Scurvy’ego.
- Nieograniczonej fantazji – w sztukach Witkacego wszystko się może zdarzyć. Zmieniają się przestrzenie i słownictwo postaci, nawet osoby mogą zamieniać się między sobą rolami.
- Specjalnego, pełnego specyficznych neologizmów języka, np.: „dziamdzia ich mać zaprzała” (przekleństwo z Szewców).
Zobacz: