Tego się naucz!
Ponieważ Szewcy to lektura na poziomie rozszerzonym, związane z nią zadania, które powinieneś umieć wykonać, nie są wcale łatwe:
- pokazanie Szewców jako dramatu, w którym ukazana jest pewna wizja rewolucji i porównanie jej z innymi obrazami przewrotów, np. w Przedwiośniu czy w Nie-Boskiej komedii,
- pokazanie obecnej w Szewcach historiozofii i porówna
- https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-literatury-xx-wieku-c234-praca-domowa-w-liceum/szewcy-praca-domowanie jej np. z historiozofią Hegla,
- wskazanie w dramacie elementów absurdu, groteski i parodii – w języku, konstrukcji bohaterów i konstrukcji fabuły,
- próba powiązania dzieła z teorią Czystej Formy.
Tematy, z którymi można powiązać Szewców
- dramat,
- absurd, groteska,
- rewolucja,
- katastrofa,
- władza,
- społeczeństwo.
Groteska jako konwencja literacka w Szewcach Witkacego
Deformacja świata, deformacja języka
Zauważ, że język, którym posługują się bohaterowie, potrafi wywołać prawdziwy wstrząs estetyczny: teatralny bełkot! To mieszanka gwary środowiskowej, języka literackiego, terminologii naukowej, retoryki partyjnej i nie wiadomo czego jeszcze.
Świat, który ukazał Witkacy za pomocą tego języka, jest naprawdę dziwny – zdeformowany, przerysowany; to świat ukazany w krzywym, błazeńskim zwierciadle.
I tu paradoks. Rzeczywistość deformuje się po to, by obnażyć jej prawdziwą twarz, odsłonić absurdy cywilizacji i ludzkiego losu. Witkacy tworzy sztuczny, nierealistyczny świat, aby mówić o świecie realnym. Autor Szewców nie widzi lepszego sposobu opisu świata, jak sięgnięcie po żywioł groteski, parodii, absurdu. Absurdalna rzeczywistość wymaga absurdalnych środków wyrazu.
Ważna scena
Fragment sceny z aktu III (moment, kiedy czeladnicy zabijają Sajetana)
Drugi czeladnik krzyczy do pierwszego: „Wal go! Pier go! Niech stare ścierwo wie, po co żył! Męczennik! Pludra jego cioć!”. Sajetan zostaje uderzony w głowę siekierą i pada z krzykiem na ziemię. Czeladnicy i Księżna kładą go na worze baranim (jak w Izbie Lordów, gdzie przewodniczący siedzi tradycyjnie na worze wypełnionym owczą wełną). Przed Sajetanem na tacy leży „dychające” jeszcze serce. Bohater wygłasza długą tyradę zaczynającą się od słów: „Tera będę gadał. Dobrze, żeście mnie zakatrupili…”. Nikt go nie słucha.
Sajetan mówi językiem dziwnym i nieprawdopodobnym, wolapikiem złożonym z elementów gwary szewskiej i góralskiej, frazeologii politycznej i filozoficznej itd.
Cała sytuacja ma charakter totalnej improwizacji. Groza miesza się ze śmiesznością i błazenadą. Zabiegi hiperbolizacji i groteski rządzą zachowaniami postaci. Efektem – całkowite przerysowanie i deformacja. Po co? By poprzez prowokacyjną, nieobliczalną estetykę zobrazować uniwersalne prawo każdego przewrotu – ukazać, że rewolucja pożera własne dzieci.
Szukaj powiązań
Kto zna współczesny dramat europejski, bez trudu wskaże elementy absurdu w utworach takich jak:
- Czekając na Godota Samuela Becketta – podstawą „dziania się” (nie ma akcji w tradycyjnym tego słowa znaczeniu!) jest rozmowa bohaterów, którzy czekają na tajemniczą postać. Poszczególne sceny mają charakter symboliczny, charakteryzują współczesną kondycję ludzką.
- Końcówka Samuela Becketta – bohaterowie pozbawieni nóg twią w kubłach na śmieci jak nikomu niepotrzebne odpadki.
- Lekcja Eugène’a Ionesco – sztuka, w której profesor i uczennica nie mogą się porozumieć. Profesor, który czuje się ofiarą przemocy psychicznej ze strony uczennicy, zabija dziewczynę niewidzialnym nożem.
Dramat o końcu cywilizacji
Treścią utworu jest historia przewrotu, który przebiega w trzech etapach, przybierając za każdym razem inną formę:
- zamachu stanu dokonanego przy pomocy faszystowskiej bojówki, burzącego dotychczasowy ustrój liberalno-demokratyczny na rzecz dyktatury,
- rewolucji socjalistycznej (szewskiej), skierowanej przeciwko tyranii,
- automatyzacji społeczeństwa przeprowadzonej przez technokratów w celu wprowadzenia ustroju uniformistycznego.
Szewcy ukazują działanie mechanizmów historii. Obrazują stopniowy proces przeobrażania się społeczeństwa określonego we wstępie przez normy demokratyczne w zbiorowość zautomatyzowaną, gdzie człowiek zostaje pozbawiony swojej podmiotowości. Odsłaniają zatem następujący układ:
DEMOKRACJA——————DYKTATURA —————REWOLUCJA——————CHAOS POREWOLUCYJNY———————MECHANIZACJA
Zapamiętaj!
Teatralizacja procesów społeczno-politycznych ukazana w Szewcach stanowi ilustrację Heglowskiej teorii trójrytmu w rozwoju dziejów. Dialektyka Hegla wyrażała się w przekonaniu, że każda teza rodzi antytezę, by w efekcie mogła powstać synteza dwóch poprzednich jakości. I tak jest w dramacie Witkacego: przebieg wydarzeń zdradza pewien logiczny porządek. DYKTATURA Scurvy’ego wywołuje REWOLUCJĘ, by w rezultacie mógł się zrodzić USTRÓJ UNIFORMISTYCZNY, który zawiera cechy zarówno dyktatury, jak i porządku porewolucyjnego.
Ważna scena (scena finalna)
Panuje kompletny chaos. Scurvy uczepiony na łańcuchu zdycha z pożądania. Księżna wystrojona jak papuga wykrzykuje pochwałę własnej płci i ogłasza matriarchat. Sajetan umiera, bełkocąc filozoficzne brednie, których nikt nie słucha. Na scenę w asyście Hiper-Robociarza wkraczają ONI – Towarzysz X i Towarzysz Abramowski. Są zimni, obojętni, pozbawieni uczuć, ale sprawni i świadomi celu. Sami o sobie mówią z żalem: „Szkoda tylko, że my sami nie możemy być automatami”. Kładą kres porewolucyjnemu bezładowi. Dokonują mechanizacji społeczeństwa.
Ta scena budzi grozę! Wzmacnia ją jaskrawy kontrast wyglądu i zachowań poszczególnych postaci: wrzaskliwość i histeria Księżnej, Prokuratora i Czeladników kontra chłód i spokój nowo przybyłych. Jaskrawe stroje Księżnej kontrastują zaś z nieskazitelnie skrojonymi angielskimi garniturami Towarzysza X i Towarzysza Abramowskiego.
Finał dramatu ma katastroficzny wymiar. Zwiastuje koniec cywilizacji.
Szukaj powiązań
- Wizyta starszej pani Fryderyka Dürrenmatta – finalna scena sądu kor
- sponduje z ostatnim obrazem Szewców. Mieszkańcy miasteczka okazują się inni, niż się zdawali. Dla wartości materialnych gotowi są popełnić zbrodnię, uzasadniając ją na domiar złego koniecznością natury etycznej.
- Folwark zwierzęcy George’a Orwella – w konwencji bajki zwierzęcej autor przedstawia historię rewolucyjnego przewrotu i jego skutki.
- Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa – groteskowy obraz porewolucyjnej Moskwy lat 30.; ta powieść obrazuje paranoję komunizmu.
- Ferdydurke Witolda Gombrowicza – utwór o zagrożeniu indywidualizmu jednostki.
Szewcy a Czysta Forma
Czysta teatralność, mająca się wyrażać całkowitym wyzwoleniem teatru od tematyki politycznej, społecznej, narodowej itd. była dla Witkacego celem artystycznej kreacji. Ale praktyka teatralna okazała się trochę inna. Autor Szewców odchodzi w dramacie od teorii Czystej Formy, chociaż z niej całkowicie nie rezygnuje. Odchodzi, bo przecież utwór zawiera wyraźne przesłanie ideologiczne, ostrzega przed zagładą wartości. Pod powierzchnią pozornie śmiesznych działań postaci kryją się głębsze sensy. Już sam układ kompozycyjny bohaterów reprezentujących różne klasy społeczne implikuje problematykę społeczno-polityczną. Jednak swój lęk przed katastrofą cywilizacji Witkacy manifestuje poprzez prowokacyjną, fajerwerkową estetykę. Rezygnuje z realistycznej fabuły, psychologicznego prawdopodobieństwa, przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń na rzecz absurdu, parodii, groteski. Kreuje prawdziwie demoniczny teatr niesamowitości.
Czysta Forma to „taki układ składników dzieła (dźwięków w muzyce, barw i kształtów w malarstwie), który zapewnia i twórcy, i odbiorcy odczucie jedności w wielości. Mianowicie: po pierwsze, odczucie koniecznego, chociaż intelektualnie niewytłumaczalnego związku wszystkich elementów dzieła; po drugie zaś – niepojętego, ale niewątpliwego związku danej osobowości (Istnienia Poszczególnego) z całokształtem świata, przepływającego swą mnogością w nieskończoność”. Tak brzmi definicja Jana Błońskiego.
Witkacy przyznawał, że jego dzieła wyrażają raczej dążenie do Czystej Formy niż jej realizację.
Bohaterowie
Sajetan Tempe – pod tym imieniem występują dwie różne postacie w dziełach Witkacego: w Pożegnaniu jesieni i w Szewcach. W powieści jest młodym poetą, uczestniczącym w rewolucji jako zwolennik „niwelizmu”. W dramacie jest on siwiejącym majstrem szewskim. Ma 60 lat. Zostaje osdadzony w więzieniu przez Scurvy’ego i ukarany „przymusową bezrobotnością”. Mimo to nadal wierzy w nadchodzący przewrót społeczny. Jego żądni władzy towarzysze – czeladnicy mordują go siekierą. Okazuje się jednak, że Sajetan jest nieśmiertelny, mimo kolejnych prób pozbawienia go życia nie przestaje przemawiać, choć robi to coraz bardziej bełkotliwie…
Robert Scurvy – prokurator o szerokiej, jakby zrobionej z czerwonego salcesonu twarzy. Mściwy, okrutny, niesympatyczny. Po przewrocie dokonanym przez szewców zostaje uwiązany na łańcuchu i doznaje tortur ze strony księżnej, czołga się u jej nóg w roli psa.
Księżna Irina Zbereźnicka-Podberezka – piękna szatynka w wieku około 27 lat, przez jednego z czeladników nazwana „sadystką z twarzą aniołka”. Budzi zwierzęce pożądanie wszystkich mężczyzn. Po rewolucji Hiper-Robociarz i teoretycy socjalizmu trzymają ją w klatce jak papugę. Mimo tego nieludzkiego traktowania chętnie korzystają z jej wdzięków.
Cechy teatru Witkacego
Teatr groteski, absurdu i parodii
Duch groteski rządzi didaskaliami i opisami postaci, które noszą charakterystyczne imiona i nazwiska (np. Scurvy). Groteskowy jest także język – karykaturalny, sztuczny, „antyrealistyczny”. Fabuła zmierza zwykle do zatriumfowania absurdu. Absurdalne okazują się czyny i wysiłki bohaterów, historia, polityka, filozofia, nauka. Parodiowani są tacy twórcy, jak Henryk Ibsen, August Strindberg, William Szekspir, Stanisław Wyspiański i Juliusz Słowacki. Parodiowana jest także modernistyczna poezja.
Teatr okrucieństwa
Postacie z dramatów Witkacego zadręczają się wzajemnie. Niemal wszystkie możliwe typy relacji międzyludzkich pełne są wzajemnego okrucieństwa. Owo okrucieństwo, zdaniem artysty, pozwalało wstrząsnąć coraz mniej wrażliwą publicznością teatralną.
Teatr filozoficzny
Niekiedy bohaterowie dramatów Witkacego dyskutują o filozofii, ale nie tylko wtedy w jego dramatach silnie wyczuwalna jest obecność myśli filozoficznej.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy 1885-1939)
Syn malarza Stanisława Witkiewicza, dramaturg, powieściopisarz, malarz i filozof. Niezwykle barwna postać życia artystycznego dwudziestolecia. Jego pierwszym „dorosłym” dziełem była powieść 622 upadki Bunga (powstała ok. 1910.) – zapis między innymi burzliwego romansu z Ireną Solską.
Napisał ponad 20 sztuk teatralnych; najbardziej znane to Tumor Mózgowicz, Oni, W małym dworku, Wariat i zakonnica.
Gdy dowiedział się o inwazji sowieckiego wojska na Polskę, popełnił samobójstwo.
Warto wiedzieć
W czasie pierwszej wojny światowej Witkacy wyjechał do Petersburga i wstąpił do szkoły oficerskiej. Wkrótce wziął udział w walkach. Był świadkiem rozpadu carskiego imperium i rewolucji październikowej. Właśnie wtedy ukształtował się jego katastroficzny światopogląd.
Zobacz: