Tło epoki
Bułhakow wiernie opisał realia epoki, w której przyszło mu żyć. W końcu nie bez powodu książka ujrzała światło dzienne dopiero w dwadzieścia pięć lat po jego śmierci, i to ocenzurowana (w Polsce powieść ukazała się w 1981 roku). Pisarz pokazał Moskwę lat trzydziestych i realia życia w tym dziwnym mieście. Symbolem epoki stał się powieściowy „jesiotr drugiej świeżości” (zauważ, że „druga świeżość” jest oksymoronem, czegoś takiego nie ma – jesiotr był więc po prostu nieświeży, ale tak właśnie funkcjonował język na usługach totalitarnego państwa). Na kartach powieści zostały zapisane kłopoty z cenzurą, koszmarna biurokracja, problemy z zaopatrzeniem, donosy. Bułhakow opisywał również własne doświadczenia – sam miał kłopoty z publikacją swoich utworów.
Gatunek
Powieść, główny, zasadniczy i najważniejszy gatunek prozatorski XIX i XX wieku. Pewnie już się przyzwyczailiście, że żaden z wybitnych pisarzy nie tworzył niczego według schematu, dlatego zawsze najważniejsze cechy gatunku należy powtórzyć i koniecznie zauważyć innowacje. W Mistrzu i Małgorzacie polegają one głównie na łączeniu wielu gatunków i stylów. Odnajdziesz tu elementy powieści realistycznej z wątkiem miłosnym, w którą wkomponowane są motywy baśniowe i motyw kryminalny. Część o Chrystusie nosi znamiona powieści psychologicznej. Niektórzy krytycy zaliczają powieść do gatunku science fiction. Tę niezwykle barwną całość można również potraktować jako uniwersalną przypowieść o losie człowieka zawieszonego w rzeczywistości.
Przestrzenie w powieści
Powieść Bułhakowa rozgrywa się w kilku przestrzeniach, można wręcz rzec: w kilku wymiarach, które ściśle są ze sobą powiązane.
- Przestrzeń realistyczna – Moskwa lat 20. XX w.
Postacie poruszają się po terenie realnym – Patriarsze Prudy, Arbat, mieszkania, teatr.
- Przestrzeń historyczna – pałac prokuratora Poncjusza Piłata.
Cały epizod Piłata i Chrystusa przywołany w powieści.
- Przestrzeń fantastyczna – otwieranie nowych przestrzeni, np. bal u szatana, który odbywa się w mieszkaniu Berlioza zmienionym w wielką salę, lot Małgorzaty na miotle w przestworza.
Wszystkie te sfery łączą się w powieści w jeden świat przedstawiony. Taki układ daje w efekcie oryginalność i bogactwo kompozycji, a także ponadczasowość przesłania utworu.
Konteksty i nawiązania
Pierwsze i najważniejsze dzieło literackie, do którego odwołuje się Bułhakow, to Pismo Święte Nowego Testamentu, a konkretnie historia Chrystusa. Poza tym inspirował się też książkami opisującymi i analizującymi życie Jezusa (patrz ramka: Geneza). Jeśli chodzi o motyw szatana, to również miał pisarz skąd czerpać: Faust Goethego wyraźnie daje się zauważyć.
Warto wiedzieć, że stosunkowo niedawno (w 1990 roku) powstał polski film na podstawie powieści Bułhakowa w reżyserii Marii Kuzemko, Macieja Wojtyszki. W rolę Małgorzaty wcieliła się Anna Dymna, a Wolanda zagrał Gustaw Holoubek.
Zwróć uwagę, że współczesny bestseller Kod Leonarda da Vinci Dana Browna również podejmuje temat biografii Jezusa.
Czas i miejsce akcji
Na te dwa elementy świata przedstawionego utworu warto zwrócić w przypadku powieści Bułhakowa szczególną uwagę, ponieważ są wielowymiarowe. Część akcji rozgrywa się w Moskwie w latach trzydziestych. Pojawia się realistyczna przestrzeń miejska – teatry, kawiarnie, ciasne mieszkania, ulice, a nawet szpital dla psychicznie chorych. Wydarzenia rozgrywają się w trakcie trzech letnich dni: od środy do soboty – tyle czasu spędza w Moskwie Woland ze swoją świtą. Ale gdzieś pomiędzy pojawia się biblijny czas i biblijna przestrzeń – pierwsze lata naszej ery, Jerozolima… Poznajemy również nierealny wymiar czasu i przestrzeni, np. wielki bal szatana odbywa się w ciasnym mieszkaniu, a krem Asasella cofa oznaki czasu z twarzy Małgorzaty.
Postacie
Postaci jest mnóstwo, pochodzą z różnych rzeczywistości i często mają dziwne imiona.
Główni bohaterowie wątku współczesnego
Małgorzata – trzydziestokilkuletnia piękna mężatka, która nie odnalazła szczęścia u boku małżonka. Bohaterka zakochała się w Mistrzu i dla niego weszła w pakt z diabłem, i została wiedźmą (a nawet gospodynią balu u szatana). Dzięki godnemu pełnieniu tej funkcji Małgorzata otrzymała nagrodę – spełnienie jednego życzenia (uwolniła Fredę – jedną ze zbrodniarek obecnych na balu) oraz odzyskała Mistrza. Podobno postać Małgorzaty otrzymała wiele cech ostatniej, ukochanej żony Bułhakowa – Heleny.
Mistrz – artysta, pisarz poszukujący prawdy, autor powieści o Chrystusie i Piłacie. Pod wpływem krytyki pali swoje rękopisy i popada w depresję, a potem zamyka się w szpitalu psychiatrycznym. Piękna Małgorzata wnosi w jego życie radość i optymizm, a Woland pozwala mu na uwolnienie jego bohatera literackiego – Piłata – od cierpień moralnych i wyrzutów sumienia.
Iwan Nikołajewicz Ponyrion zwany Iwanem Bezdomnym – przedstawiciel jedynie słusznej ideologicznie sztuki radzieckiej, pisze na zamówienie poematy przeczące istnieniu Boga. Wiarę przywraca mu spotkanie z Wolandem i śmierć Berlioza.
Michał Aleksandrowicz Berlioz – redaktor naczelny miesięcznika literackiego i prezes Massolitu, również ateista. Zgodnie z przepowiednią Wolanda ginie w niezwykły sposób – ucina mu głowę tramwaj prowadzony przez kobietę. Sama głowa Berlioza pojawia się na balu u szatana.
Główni bohaterowie wątku biblijnego
Poncjusz Piłat – znana postać biblijna, prokurator Judei, w powieści żyje jednak własnym życiem. Postać Chrystusa budzi w nim współczucie, ale Sanhedryn wymógł na nim wydanie wyroku skazującego. Piłat nie może uwolnić się od poczucia winy.
Jeszua Ha-Nocri – to biblijny Jezus, a takie określenie pochodzi z Talmudu. W powieści jest wędrownym filozofem, który głosi wiarę w jedynego Boga oraz Jego królestwo. Jeszua widzi w ludziach jedynie dobro i potrafi czynić cuda. W przeciwieństwie do przekazu biblijnego boi się śmierci i prosi Piłata o uwolnienie.
Główni bohaterowie wątku szatańskiego
Woland – szef diabelskiej ekipy w powieści, profesor czarnej magii. Jego cechą charakterystyczną jest to, że nikt nie potrafi opisać jego wyglądu. Posiada nadzwyczajne umiejętności: przenosi się w czasie i przestrzeni, czyta w ludzkich myślach, zna całą historię świata, potrafi przewidywać przyszłość.
Asasello (Azazello) – niski, gruby towarzysz Wolanda, właściciel rudego wąsa, wystającego kła i bielma na oku.
Behemot – jego imię pochodzi od hipopotama z Księgi Hioba. Błazen wśród świty Wolanda, występował pod postacią kota lub człowieka podobnego do kota.
Korowiow, czyli Fagot – towarzyszy Wolandowi jako tajemniczy konsultant i tłumacz, jest pokutującym rycerzem, figlarzem i prześmiewcą. Według badaczy powieści imię tego bohatera pochodzi prawdopodobnie od liter słów: FAust GOeThe.
Hella – ruda, naga uwodzicielka, typ wyuzdanej czarownicy.
Co się dzieje?
- Akcja toczy się w Moskwie lat 20. XX w., a zatem w Rosji Sowieckiej. Do stolicy tego państwa przybywa szatan ze swoją świtą. Występuje tu jako Woland – mistrz sztuki kuglarskiej, zaś jego towarzysze to kot – Behemot, Asasello, Korowiow i wiedźma Hella. Cała ta ekipa stanowi zbiór dziwaczny, pomijając ich nadprzyrodzone właściwości, mają też niecodzienny wygląd. Przybywają, by spełnić swoistą misję – urządzić wielki bal szatana, ale i przy okazji ocalić rękopis niezwykle cennej powieści.
- Woland i jego świta dokonują w Moskwie działań niepasujących do tego miasta ani ustroju. Przepowiadają śmierć Berlioza, mówiąc, iż głowę mu utnie kobieta, a przyczyną wszystkiego będzie rozlana oliwa… Chwilę później Berlioz poślizgnął się na rozlanej oliwie, wpadł pod tramwaj, który, oczywiście, odciął mu głowę… A tramwaj prowadziła kobieta. Urządzają wielki pokaz iluzjonistyczny w teatrze Variétés, wszak Woland uchodzi za mistrza czarnej magii. Tu już możliwe jest wszystko. Z sufitu lecą pieniądze, odcięta głowa gada, diabelska ekipa rozdaje damom francuskie perfumy, kreacje od Diora itd. Później czerwońce zamienią się w zwykłe papierki, a szaty dam znikną, pozostawiając moskwianki nagie na ulicach miasta… Szczególne działania stosują nieziemscy turyści wobec członków Massolitu.
- Tytułowy Mistrz – prawdziwy pisarz, jest pochłonięty tworzeniem powieści o rzeczywistej historii Chrystusa i prokuratora Piłata z Pontu. Niestety, Massolit takiej tematyki przyjąć ani nie chce, ani nie może, bo według wykładni ideologicznej Chrystusa wcale nie było! Dlatego Mistrz spali większość rękopisu i pogrąży się w rozpaczy, zamknięty w szpitalu dla psychicznie chorych.
- Tytułowa Małgorzata. Jest to osoba młoda i piękna, w dodatku zamożna. Ma kochającego i dobrze sytuowanego męża, lecz nie jest szczęśliwa. Powodowana nieznanym impulsem wyrusza z pękiem żółtych kwiatów na poszukiwanie miłości swojego życia. Spotyka Mistrza. Lecz w chwili, gdy Woland przybywa do Moskwy, Małgorzata jest w rozpaczy – wspólne chwile w mieszkaniu Mistrza, najpiękniejsze przeżycia to już przeszłość. Odrzucony przez Massolit Mistrz spalił bruliony i zniknął, a Małgorzata nie wie, gdzie go szukać.
- Woland oferuje jej swoją pomoc. Oczywiście nie za darmo! Otóż tradycją jest, by na wielkim balu szatana wystąpiła u jego boku jako gospodyni kobieta o imieniu Małgorzata i to nie byle jaka Małgorzata, lecz spełniająca pewne warunki. Wśród znalezionych w Moskwie kobiet o tym imieniu tylko ta nadawała się do tej roli. Małgorzata godzi się, przyjmuje od Asasella czarodziejską maść i wypełnia inne polecenia.
- Dzieją się z nią rzeczy niezwykłe. Wyzwolona z ciężaru ubrań jako wiedźma leci na miotle nad Moskwą na oznaczone miejsce. Po drodze wstępuje (wlatuje) na chwilę do mieszkania jednego z literatów, wroga Mistrza, który zdyskwalifikował jego powieść, by urządzić tam mściwą demolkę. Na balu spełnia swoją rolę, jak się okazuje uciążliwą, do samego końca. Szatański bal jest fascynującym wydarzeniem – wyskakują z trumien goście – najgorsi przestępcy wszech czasów, mieszkańcy piekieł, skazańcy pokutujący za swoje grzechy. Po balu Woland spełnia marzenie Małgorzaty – znajduje nie tylko Mistrza, lecz także powieść ocaloną, właściwie odtworzoną z popiołów, pozwala też obojgu ocalić ich miłość.
- Równoległy wątek powieści to dzieje Chrystusa, zwanego tu Jeszuą Ha-Nocri. Jesteśmy świadkami przesłuchania, które prowadzi prokurator Piłat z Pontu, obserwujemy odmienny od tradycyjnego portret Chrystusa jako skromnego, wręcz nieświadomego swej siły, pokornego człowieka o dziecięcej naiwności i prostocie. Widzimy, jak Piłat pragnie ocalić Ha-Nocri, który potrafi uśmierzyć jego ból głowy. Zamiar, oczywiście, skazany jest na niepowodzenie – Piłat, który ma prawo ułaskawić jednego ze zbrodniarzy, ogłasza tłumowi ułaskawienie Barabasza. Ta historia istnieje w powieści równolegle z wydarzeniami w Moskwie, bo przecież jest treścią dzieła pisanego przez Mistrza.
Problematyka Mistrza i Małgorzaty
- Powieść o totalitaryzmie
Moskwa to miasto ludzi zastraszonych, żyjących pod presją „pewnej instytucji” (NKWD), zagrożonych wywózką do obozu lub szpitala psychiatrycznego, gdyby ich poglądy różniły się nieco od obowiązujących. Są osaczeni wszechwładnym donosem i ingerencją polityki we wszystkie dziedziny życia, nawet tematy literackie muszą być aprobowane odgórnie.
- Powieść o władzy, sposobie jej sprawowania, a nawet dylematach wiążących się z tym pojęciem. Typami władcy są tu przecież również Poncjusz Piłat i sam szatan. Mówiąc o władzy i totalitaryzmie, znajdujemy się w kręgu tematów politycznych.
- Powieść podejmująca motyw szatana
To stary motyw literacki, pamiętamy poezje Kasprowicza, Micińskiego, barokowe wizerunki diabła i piekła, nie mówiąc o Fauście Goethego, którego cytuje we wstępie Bułhakow. Szatan-Woland jest postacią imponującą, właściwie nie czyni zła, lecz się nim zajmuje. Szykanuje postacie negatywne, fałszywe, obłudne – pomaga Małgorzacie. Jest więc nie tyle sprawcą zła, co „wiecznie zła pragnąc, wieczne czyni dobro”.
- Powieść o dziejach Chrystusa
Bułhakow wplata w wydarzenia lat 20. XX w. retrospekcję z czasów Chrystusa, dokładnie przywołuje moment procesu i skazania Chrystusa (Jeszui Ha-Nocri). Równie eksponowaną sylwetką jest Poncjusz Piłat – prokurator, który musiał wydać wyrok. Bułhakow zarysowuje ten epizod w sposób szczególnie ciekawy – wnika w głąb psychiki postaci, stwarza ich portrety inne niż te, do których jesteśmy przyzwyczajeni, operuje kunsztownym stylem wypowiedzi. Nie tylko inna interpretacja skazania Chrystusa, lecz sam temat sprzeczny z wykładnią ideologiczną ZSRR zasługują na uwagę (sfera zagadnień historycznych i psychologicznych).
- Powieść o człowieku
O odpowiedzialności jednostki za swoją misję życiową i za dzieje ludzkości.
Bułhakow zamieszcza w książce protest przeciw sprzeniewierzeniu się własnym poglądom i uleganiu zewnętrznym naciskom. Uczynił to Poncjusz Piłat. Uległ także Mistrz, paląc swoją książkę. Jest to problem uwikłania człowieka w rzeczywistość, postawy, jaką wobec niej przyjmuje, walki dobra ze złem, która w nim się odbywa.
- Powieść o miłości
Uczucie Mistrza i Małgorzaty wyrastające ponad konwencje, uwarunkowania realistyczne, ponad realia istnienia, nawet wywołane w niejasnych okolicznościach i mające siłę ocalającą wartości, jest tu jednym z głównych tematów.
- Powieść o walce dobra i zła (wymiar etyczny i filozoficzny)
Terenem – sceną, która najbardziej eksponuje dyskusję na temat dobra i zła, jest bal u szatana. Dobro reprezentują w powieści „postacie miłości”– Ha-Nocri, Małgorzata; zło jest rozkruszone wśród ludzi egzystujących w machinie totalitaryzmu. Szatan, który jest odwiecznym uosobieniem zła, tutaj jest raczej wykonawcą wyroków, czyni dobro.
Kompozycja
Mistrz i Małgorzata to realistyczna powieść o miłości, połączona z opowieścią fantastyczną. Wkomponowane są w nią motywy baśniowe (diabeł, czarownica na miotle), motyw kryminalny (mordercy na balu Wolanda), wreszcie opowieść o Chrystusie jako powieść psychologiczna. Bułhakow dokonuje celowej deformacji świata przedstawionego, przez co unaocznia prawidła w owym świecie istniejące.
Zabiegi deformujące to:
- wprowadzenie w świat realistyczny Moskwy postaci fantastycznych (szatan i jego świta),
- „moc szatańska” jest świetnym chwytem, który motywuje i umożliwia najróżniejsze przekształcenia – miejsc, osób, utrzymania czasu, tworzenia nowych terenów, rozmaitych sztuczek… Świat przestał funkcjonować według reguł prawdopodobieństwa,
- groteska jako chwyt organizujący wiele scen i sytuacji, zwłaszcza po działaniach diabelskich – groteskowe postacie świty Wolanda, wydarzenia w Variétés, postacie na balu u szatana.
W takim zdeformowanym – a przez to baśniowym, fantastycznym – świecie rozgrywa się kilka wątków fabularnych. Są to:
- wątek miłości Mistrza i Małgorzaty,
- dzieje Mistrza i jego powieści o Chrystusie,
- usamodzielniony wątek dziejów Chrystusa,
- wizyta Wolanda w Moskwie,
- bal u szatana.
Ukształtowanie świata przedstawionego w Mistrzu i Małgorzacie
Miejsce
Raczej miejsca. Nakładają się na siebie: realistyczna Moskwa, nowe, fantastyczne rejony wyczarowane przez szatańską świtę i pałac Piłata z Pontu. Zwracają uwagę operacje, których Bułhakow dokonuje, kształtując przestrzeń moskiewską; są tu metody nadprzyrodzone: wychodzenie z lustra, rozsuwanie przestrzeni, globus z wglądem w każde miejsce świata i motyw lotu na miotle. Spojrzenie w dół z takiego pojazdu z pewnością daje inną perspektywę miasta.
Czas
- Czas teraźniejszy to lata 20. XX w. w Moskwie – kiedy to odwiedził miasto szatan Woland. Dokładnie wypadki rozgrywają się w ciągu czterech dni: od środy do soboty.
- Czas przeszły – retrospekcja – czasy Chrystusa i Poncjusza Piłata.
- Bezczas – trwanie, którego potrafi dokonać szatan, mamy do czynienia z taką mocą na jego balu, gdy godzina dwunasta trwa bez końca.
- Czas przyszły – proroctwa i przepowiednie ukazujące przyszłość, która, oczywiście, się sprawdza – przykład to przypadek Fokicza chorego na raka.
Postacie
Parada istot fantastycznych: świta Wolanda, czarownice, szofer gawron, człowiek-wieprz itd. Przy tym oczywiście osoby realistyczne: mieszkańcy Moskwy, Małgorzata, Mistrz, członkowie Massolitu. Jako osoby historyczne wymienić można Piłata i Chrystusa.
Narracja
- Wypadki moskiewskie prezentuje nam narrator trzecioosobowy, choć wcale nie przezroczysty – nie jest obojętny wobec świata, który przedstawia. Narracja zawiera czasem drwinę, politowanie, czasem zachwyt lub sympatię do danej postaci.
- Nie jest to narrator jedyny. Dzieje Chrystusa wplecione w powieść to już inny typ narracji – jest to język piękny, kunsztowny, dopracowany, bogaty w poetyckie epitety, pełen symboli (podczas gdy wcześniej autor wykorzystuje żywą mowę potoczną). Chwyt powieści w powieści wzbogaca jej konstrukcję.
Dawne dzieje czytelnik poznaje dzięki różnym formom narracji:
- opowieść Wolanda, który rozmawia z Berliozem i Iwanem Bezdomnym,
- czytanie rękopisu powieści Mistrza przez Małgorzatę,
- wreszcie sen Nikanora Bosego.
Te niby odrębne strzępy stanowią całość. Dlaczego? Bo są to fragmenty powieści Mistrza – stąd literacki, jednolity styl, ta powieść trwa, raz spełniona jako świadectwo prawdy, trwa mimo spalenia. Wiemy teraz, że narratorem tych wypadków byłby Mistrz, lecz jego słowo wprowadzone jest do powieści za pomocą innych metod, przy użyciu cudzego słowa.
Powieść Bułhakowa
Została opublikowana dopiero 25 lat po śmierci pisarza – jej dzieje przypominają dzieje rękopisu Mistrza. Niemożliwe było wydanie tej książki w Rosji Sowieckiej, podobno ocaliła manuskrypt żona pisarza – Helena. Bułhakow był pisarzem źle widzianym przez władze, pokazywał bowiem absurdy radzieckiej rzeczywistości, występował przeciw cenzurze i propagandzie sowieckiej. Mimo to – grywano jego utwory na scenie teatru MChAT, gdzie Bułhakow miał posadę asystenta reżysera.
Moskwa – stolica Rosji lat 20. XX w., o odmiennym od reszty Europy ustroju, to dziwne miasto. Absurd jest tu rzeczywistością, a postacie fantastyczne wydają się reprezentantami normalności… Zwykłą rzeczą są łapówki, donos, znikanie ludzi „niewygodnych”, nagłe przebudzenie w szpitalu wariatów. „Wariaci” są normalni – urzędnicy zupełnie wypaczeni. Oczywiście niby wszyscy są ateistami, nikt nie wierzy w istnienie Chrystusa i diabła. Wszyscy pogardzają zachodnim imperializmem – marząc o francuskich ubraniach i amerykańskich dolarach… Diabeł może się tu wiele nauczyć…
Postacie biblijne
- Chrystus i Piłat to postacie często przywoływane w literaturze (trzecim bohaterem bywa Judasz). Bułhakow w swojej powieści zamieszcza wątek biblijny w sposób szczególny – dzieje Chrystusa są kanwą powieści Mistrza. Czytelnik znajduje się nagle w innym świecie, w innej stylistyce, wśród innych ludzi. Ale wartości są podobne: miłość ma walczyć ze złem, i tu tłum krzyczy, by uwolnić Barabasza.
- Szatan Bułhakowa jest zupełnie różny od wizerunków ludowych – czarnych potworków z różkami, kopytkami i głupimi pomysłami. Woland – to jest ktoś. Mistrz alchemii, nauk tajemnych, władca piekieł, który doskonale odróżnia dobro od zła i umie docenić to pierwsze. Ludowe wyobrażenia o diabelskich sztuczkach spełnia raczej świta Wolanda – kot Behemot, Asasello, Korowiow, wiedźmy. Sam Woland jest spadkobiercą szatana z Fausta Goethego – i to niemieckiego patrona romantyków cytuje Bułhakow.
Uwaga
Szatan – pochodzi od hebrajskiego „satan”, co znaczy nieprzyjaciel, traktowany jako główny duch zła we wszechświecie, a wg Biblii główny przeciwnik Chrystusa, także definiowany jako zbuntowany anioł, strącony przez Boga w otchłań. W Fauście Goethego mówi o sobie:
jam jest częścią tej pierwotnej mocy
z której światło powstało! Jam częścią pranocy
W powieści przedstawiony jako arystokrata – cudzoziemiec, filozof, mistrz czarnej magii, mądry, okrutny, gardzący ludzkością, wyniosły, zmieniający swą postać (jedno z tradycyjnych wyobrażeń).
Przy jakich zagadnieniach należy pamiętać o Mistrzu i Małgorzacie?
Ta powieść powinna zostać przywołana, gdy padnie pytanie (ustne lub jako temat pracy) o:
- literackie obrazy totalitaryzmu;
- niezwykłe ujęcia miłości w literaturze;
- dylematy etyczne, odwieczny konflikt dobra i zła;
- rozważania o człowieku, jego psychice, wyborach, jakich musi dokonywać;
- literackie ujęcia i interpretacje metafizyki i świat fantazji,
- motyw balu lub lotu w literaturze,
- oryginalne, prozatorskie eksperymenty w rozwoju powieści naszego stulecia , np. deformację świata.
Motyw szatana i motywy biblijne w literaturze
to zagadnienie godne odrębnego potraktowania i skojarzenia z innymi utworami.
- Mottem i tytułem nawiązuje Bułhakow do słynnego Fausta Goethego – a znaleźć można też wiele powiązań ideowych.
- Szatan jawi się w literaturze średniowiecza i baroku, jest stałym motywem poezji młodopolskiej, przypomnijmy Hymny Kasprowicza i wiersze Tadeusza Micińskiego, Leopolda Staffa.
Różne wizerunki „siły nieczystej” – od biblijnego po wersję ludowych bajań przydać się mogą do zestawienia z niezwykłym Wolandem – Księciem Ciemności w wydaniu Bułhakowa.
Również Piłat i jego wyrok są częstym tematem literatury – przypomina się wspaniały wiersz Zbigniewa Herberta pt. Domysły Barabasza.
Uwaga ortograficzna
„Mistrz” funkcjonuje jako nazwa własna bohatera, dlatego należy stosować pisownię wielką literą.
Zobacz:
Zaprezentuj treści i przestrzenie Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa
Jakie tematy podejmuje Bułhakow w powieści pt. Mistrz i Małgorzata?