Mamy przed sobą powieść wielowarstwową, złożoną, zapraszającą czytelnika nie do jednego świata przedstawionego, lecz do kilku barwnych krain. Przede wszystkim należy zauważyć, że Bułhakow dokonuje celowej deformacji świata przedstawionego, przez co unaocznia prawidła w owym świecie istniejące. A że są to prawidła uniwersalne, dodawać nie trzeba.
Zabiegi deformujące to:
- wprowadzenie w świat realistyczny Moskwy postaci fantastycznych (Szatan i jego świta),
- „moc szatańska” jest świetnym chwytem, który motywuje i umożliwia najróżniejsze przekształcenia – miejsc, osób, utrzymania czasu, tworzenia nowych terenów, rozmaitych sztuczek… Świat przestał funkcjonować według reguł prawdopodobieństwa,
- groteska jako chwyt organizujący wiele scen i sytuacji, zwłaszcza po działaniach diabelskich – groteskowe postacie świty Wolanda, wydarzenia w Variétés, postacie na balu u Szatana.
W takim zdeformowanym nieco – a przez to baśniowym, fantastycznym – świecie rozgrywa się kilka wątków fabularnych. Są to:
- wątek miłości Mistrza i Małgorzaty,
- dzieje Mistrza i jego powieści o Chrystusie,
- usamodzielniony wątek dziejów Chrystusa,
- wizyta Wolanda w Moskwie,
- bal u Szatana.
Splecione ze sobą formują powieść wielowątkową, której elementy składowe (czas, miejsce) prezentują się także oryginalnie.
Miejsce
Raczej miejsca (por. przestrzenie w pyt. 12). Nakładają się na siebie: realistyczna Moskwa, nowe, fantastyczne rejony wyczarowane przez szatańską świtę i pałac Piłata z Pontu. Zwracają uwagę operacje, których Bułhakow dokonuje, kształtując przestrzeń moskiewską; są tu metody nadprzyrodzone: wychodzenie z lustra, rozsuwanie przestrzeni, globus z wglądem w każde miejsce świata i, oczywiście, motyw lotu na miotle. Spojrzenie w dół z takiego pojazdu z pewnością daje inną perspektywę miasta.
Czas
Czas teraźniejszy to lata dwudzieste dwudziestego wieku w Moskwie – kiedy to odwiedził miasto Szatan Woland. Dokładnie wypadki rozgrywają się w ciągu czterech dni: od środy do soboty.
- Czas przeszły – retrospekcja – czasy Chrystusa i Poncjusza Piłata.
- Bezczas – trwanie, którego potrafi dokonać Szatan, mamy do czynienia z taką mocą na jego balu, gdy godzina dwunasta trwa bez końca.
- Czas przyszły – proroctwa i przepowiednie ukazujące przyszłość, która oczywiście się sprawdza
– przykład to przypadek Fokicza chorego na raka.
Postacie
Parada istot fantastycznych: świta Wolanda, czarownice, szofer gawron, człowiek-wieprz itd. Przy tym oczywiście osoby realistyczne: mieszkańcy Moskwy, Małgorzata, Mistrz, członkowie Massolitu. Jako osoby historyczne wymienić można Piłata i Chrystusa.
Narracja
Tok narracji skonstruowany jest szczególnie interesująco. Oto wypadki moskiewskie prezentuje nam narrator trzecioosobowy, choć wcale nie przezroczysty – nie jest obojętny wobec świata, który przedstawia. Wyczuwamy drwinę, politowanie, czasem zachwyt lub sympatię do danej postaci. Nie jest to wszakże narrator jedyny. Czytając dzieje Chrystusa wplecione w powieść, natychmiast wyczuwamy inny typ narracji – jest to język piękny, kunsztowny, dopracowany, bogaty w poetyckie epitety, pełen symboli (podczas gdy wcześniej widzieliśmy żywą mowę potoczną).
Oto rozerwane, podane w kilku fragmentach przecinających rzeczywistość moskiewską, odległe dzieje poznajemy dzięki różnym formom narracji: opowieść Wolanda, który rozmawia z Berliozem i Iwanem Bezdomnym, czytanie rękopisu powieści Mistrza przez Małgorzatę, wreszcie sen Nikanora Bosego. Te niby odrębne strzępy stanowią całość. Dlaczego? Bo są to fragmenty powieści Mistrza – stąd literacki, jednolity styl, ta powieść trwa, raz spełniona jako świadectwo prawdy, trwa mimo spalenia. Wiemy teraz, że narratorem tych wypadków byłby Mistrz, lecz jego słowo wprowadzone jest do powieści za pomocą innych metod, przy użyciu cudzego słowa.
Gatunek
Mistrz i Małgorzata to powieść realistyczna o miłości, połączona z opowieścią fantastyczną. Wkomponowane są w nią motywy baśniowe (diabeł, czarownica na miotle), motyw kryminalny (mordercy na balu Wolanda), wreszcie opowieść o Chrystusie jako powieść psychologiczna. Daje to w sumie całość bardzo bogatą, barwną i ciekawą. Jeśli zaś całość tę potraktujemy jako przykład, pouczenie o losie człowieka zawieszonego wśród realiów i fantazji rzeczywistości – możemy mówić też o powieści parabolicznej.
Powieść Bułhakowa
została opublikowana dopiero 25 lat po śmierci pisarza – jej dzieje przypominają dzieje rękopisu Mistrza. Podobno niemożliwe było wydanie tej książki w Rosji Sowieckiej, podobno ocaliła manuskrypt żona pisarza – Helena. Bułhakow był pisarzem źle widzianym przez władze, pokazywał bowiem absurdy radzieckiej rzeczywistości, występował przeciw cenzurze i propagandzie sowieckiej. Mimo to – grywano jego utwory na scenie teatru MChAT, gdzie Bułhakow miał posadę asystenta reżysera.
• Moskwa – jej portret poznajemy z Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa.
• Balzak i Zola dali czytelnikom obraz Paryża,
• Dickens – Londynu,
• Joyce – Dublina,
• Prus – Warszawy.
Ale stolica Rosji lat dwudziestych, o odmiennym od reszty Europy ustroju, to także inne miasto. Absurd jest tu rzeczywistością, a postacie fantastyczne wydają się reprezentantami normalności… Zwykłą rzeczą są łapówki, donos, znikanie ludzi „niewygodnych”, nagłe przebudzenie w szpitalu wariatów. „Wariaci” są normalni – urzędnicy zupełnie wypaczeni. Oczywiście wszyscy są ateistami, nikt nie wierzy w istnienie Chrystusa i diabła. Wszyscy pogardzają zachodnim imperializmem – marząc o francuskich ubraniach i amerykańskich dolarach…
Chrystus i Piłat to postacie często przywoływane w literaturze (trzecim bohaterem bywa Judasz). Bułhakow w swojej powieści zamieszcza wątek biblijny w sposób szczególny
- dzieje Chrystusa są kanwą powieści Mistrza, w którą łagodnie wkraczamy jako czytelnicy. Odgarniając kilka warstw czasu, znajdujemy się w innym świecie, w innej stylistyce, wśród innych ludzi. Ale wartości są podobne: miłość ma walczyć ze złem, i tu tłum krzyczy, by uwolnić Barabasza. Podobny motyw podejmuje Herbert w pięknym wierszu Domysły na temat Barabasza. Nagła wolność Barabasza – przestępcy;
- zastanawia, silnie kontrastuje ze „strużką krwi”, którą okazał się los Chrystusa.
Szatan Bułhakowa jest zupełnie różny od wizerunków ludowych – czarnych potworków z różkami, kopytkami i głupimi pomysłami. Woland;
- to jest ktoś. Mistrz alchemii, nauk tajemnych, władca piekieł, który doskonale odróżnia dobro od zła i umie docenić to pierwsze. Ludowe wyobrażenia o diabelskich sztuczkach spełnia raczej świta Wolanda – kot Behemot, Asasello, Korowiow, wiedźmy. Sam Woland jest spadkobiercą szatana z Fausta Goethego – i to niemieckiego patrona romantyków cytuje Bułhakow.
Bal
Zwróć uwagę na bal u Szatana. Odbywa się w dziwnej przestrzeni i czasie, a raczej bezczasie, o zatrzymanej północnej godzinie. Goście powstali z trumien to prawdziwa parada złoczyńców: mordercy, złodzieje, zdrajcy itd. Jest to jeden z najważniejszych balów literatury – obok wymienić możemy:
- bal Nowosilcowa w Dziadach Adama Mickiewicza,
- Bal w Operze Juliana Tuwima,
- bal proroczy w słynnym wierszu Czesława Miłosza pt. Walc.
Lata międzywojenne w Rosji Sowieckiej
były czasami trudnymi dla pisarzy – trudniejszymi i bardziej niebezpiecznymi niż to wynika z powieści Bułhakowa. Obowiązującą metodą twórczą był socrealizm – należało pisać według odgórnych wskazówek, popularyzować ideologię rewolucyjną. Kto chciał pisać po swojemu, musiał liczyć się z szykanami gorszymi niż zakaz druku. Procesy, aresztowania, zsyłki, czasem śmierć – oto, co czekało twórców niepokornych, dowodem los Mandelsztama. A były to też lata, w których zakwitło w Rosji wiele talentów:
- Włodzimierz Majakowski – futurysta, potem piewca rewolucji, zakończył życie samobójstwem,
- Anna Achmatowa – poetka akmeizmu, opisywała rosyjski terror, była prześladowana, jej wiersze objęto zakazem druku, jej męża rozstrzelano,
- Borys Pasternak – poeta i prozaik, znany głównie jako autor powieści pt. Doktor Żywago, napisanej już w latach pięćdziesiątych,
- Osip Mandelsztam – utalentowany poeta powracający w swoich wierszach do antyku, pejzażu, dorobku kulturowego ludzkości, ale przy tym – autor wierszy przeciw reżimowi, przeciwko Stalinowi. Dwa razy aresztowany, zesłany do Woroneża, tam zginął najprawdopodobniej w 1938 roku. Okoliczności śmierci poety nie są do końca wyjaśnione.
Pisarz zginął w ostatniej powierzonej mu misji, w 1944 roku. Poległ śmiercią lotnika, o czym tak często pisał w swojej prozie. Zaliczany do pisarzy moralistów, wierzył w człowieka, solidarność międzyludzką, wierność uznawanym zasadom etycznym.
Często sytuowany obok Josepha Conrada – absolutysty etyki, i Alberta Camusa, autora Dżumy.
Cytaty:
• A żyć możesz tylko dzięki temu, za co mógłbyś umrzeć.
• Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu.
• Czy nie lepiej byłoby zamiast tępić zło, szerzyć dobro?
• Kochać to nie znaczy patrzeć na siebie nawzajem, ale patrzeć w tym samym kierunku.
• Obowiązek rozpoznasz po tym przede wszystkim, że nie pozostawia ci on prawa wyboru.
Zobacz:
Zaprezentuj treści i przestrzenie Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa
Jakie tematy podejmuje Bułhakow w powieści pt. Mistrz i Małgorzata?
85. Jak ukazana jest totalitarna Moskwa w Mistrzu i Małgorzacie Michaiła Bułhakowa?