Mistrz i Małgorzata – najsłynniejsza powieść radzieckiego pisarza Michaiła Bułhakowa, ukończona w roku 1940, lecz wydana dopiero w dwadzieścia sześć lat po śmierci autora – w r. 1966. Dziś znana i ceniona na całym świecie nie tylko ze względu na krytykę wymierzoną w system stalinowskiego totalitaryzmu, lecz także dzięki bogactwu problematyki ogólnoludzkiej: moralnej, filozoficznej, obyczajowej, psychologicznej.
Na co zwrócić uwagę już podczas lektury?
Mistrz i Małgorzata to swoista baśń dla dorosłych i z góry musimy zaakceptować istnienie światów i wydarzeń fantastycznych na równi z realistycznymi. Wszystko rozgrywać się będzie w kilku sferach przestrzennych i czasowych – aby się w tym nie pogubić, należy zwrócić uwagę na „przejścia” między płaszczyznami zdarzeń, a kluczem do zrozumienia powieści jest umiejętność połączenia wszystkich wątków narracji.
Postacie wiodące i ich światy
Oto będziemy śledzić przede wszystkim dzieje Mistrza – pisarza, który stworzył, powieść o Jezusie i Piłacie, powieść niewygodną w systemie ateistycznego totalitaryzmu Moskwy lat trzydziestych naszego wieku. Ówczesna Moskwa to plan realistyczny, ten, z którym spotyka się odbiorca bezpośrednio i od którego prowadzić będą odskocznie w innych kierunkach.
Partnerka Mistrza z tego świata piękna Małgorzata, kochająca twórcę i kochana przez niego oraz szereg postaci moskwiczan: urzędników, inteligencji, wreszcie anonimowych mieszkańców – to realistyczne otoczenie pary głównych bohaterów.
W ten świat zostanie wprowadzony element fantastyczno-baśniowy w postaci wizyty szatana i jego świty. Woland – niezwykły iluzjonista-diabeł – Książę Ciemności to następny główny bohater. Już przy pierwszej prezentacji należy zwrócić uwagę na jego charakterystykę eksponującą „szatańskie” cechy i na jego otoczenie: wiedźma Hella, kocur Bohemot, Korowiow, Warionucha. Diabelskie umiejętności bohaterów będą bardzo wygodnym sposobem przekształcania świata wbrew jakimkolwiek racjonalnym regułom – wszystko stanie się możliwe, co uatrakcyjnia powieść i obnaży prawidła rzeczywistego świata.
Bohater następny to Jeszua Ha-Nocri – Jezus Chrystus i jego czasy. I uwaga! Będziemy mieć do czynienia z powieścią w powieści, i odrębne rozdziały wprowadzą nas w świat dzieła stworzonego przez Mistrza. Jest to nie tylko retrospekcja – cofnięcie w czasy Chrystusa – lecz także otwarcie innej przestrzeni, podróż w świat przedstawiony powieści Mistrza – nie czytamy o niej, lecz zostajemy w nią przeniesieni.
Obok Chrystusa ważną postacią jest Piłat – należy zwrócić uwagę na jego dylematy, argumenty „za” i „przeciw” decyzji, którą podjął. Wiedząc kogo śledzimy (Mistrz, Małgorzata, Woland, Chrystus, Piłat) i w jakich światach, zapytamy:
Jakie najważniejsze wydarzenia fabularne trzeba odnotować?
Szukaj w tym wszystkim wartości treściowych (wymowa ideowa utworu), kompozycyjnych (mistrzostwo formy) i estetycznych (wrażenia podczas lektury i oddziaływanie powieści na wyobraźnię).
MOSKWA LAT 30
- Przybycie Wolanda (szatana) i jego świty, by w Moskwie urządzić coroczny bal.
- Spotkanie Wolanda z redaktorem Berliozem i Iwanem Bezdomnym na Patriarszych Prudach – dyskusja o istnieniu Chrystusa, spełniona przepowiednia śmierci Berlioza.
- Wydarzenia w teatrze Varietes.
- Historia miłości Mistrza i Małgorzaty. Spotkanie, będące dziełem przeznaczenia, symbol–znak bukietu żółtych kwiatów, wspólne mieszkanie w suterenie. Mistrz pisze powieść – oskarżaną i skrytykowaną. Pali ją i znika. Małgorzata rozpaczliwie poszukuje Mistrza – czytelnicy odnajdują go w klinice psychiatrycznej.
- Kontakt szatańskiej świty z Małgorzatą. W zamian za pomoc w odnalezieniu Mistrza, Małgorzata będzie królową balu, przyjmuje od Asassela czarodziejski krem, który zamieni ją w wiedźmę.
- Niezwykły lot Małgorzaty nad Moskwą.
- Bal u szatana – misja Małgorzaty, wskrzeszenie całej piekielnej zgrai zbrodniarzy. Uwaga! Trzeba zauważyć niezwykłe zatrzymanie czasu i przemianę przestrzeni – terenem balu jest tajemniczo „rozciągnięte” mieszkanie.
- Nagroda dla Małgorzaty – Woland finalizuje wszelkie sprawy, odnajduje Mistrza, wskrzesza jego książkę; wydaje wyroki, opuszcza Moskwę. Mistrz i Małgorzata uzyskują spokój.
CZASY CHRYSTUSA
- Przesłuchanie Ha–Nocri przez Piłata, prezentacja Chrystusowej idei dobra, pragnienia Piłata – w końcu wydał wyrok skazujący Chrystusa wbrew własnym pragnieniom.
- Wykonanie wyroku – śmierć Jeszui Ha Nócri na Nagiej Górze. Postać Mateusza Lewity.
- Dalsze dzieje i czyny Piłata: zabicie Judy z Kiriatu przez Komendanta, męczarnie psychiczne Piłata, rozważającego swoje tchórzostwo.
- Przebaczenie – Jezus wybacza Piłatowi; pośrednikiem uwalniającym go jest Woland; Piłat spotyka się z Jezusem.
Jak połączyć powyższe wątki?
Aby nie zaplątać się w gąszczu warstw, płaszczyzn, światów powieści trzeba tylko:
- Uświadomić sobie, kto jest łącznikiem wszystkich przestrzeni i czasów. Odpowiedź brzmi: Mistrz. Jako bohater zdarzeń „współczesnych”, jako autor, który wskrzesza swoją powieścią czasy Chrystusa i Piłata, jako przyczyna, dla której Małgorzata łączy się ze świtą szatana-Wolanda.
- Zwróć uwagę na główną różnicę w opisie wypadków ze świata Moskwy lat 30-tych i czasów Chrystusa. Jest nią język narracji: w pierwszym przypadku – żywa mowa pełna potoczyzmów, odcieni ironii, humoru, w drugim: piękna proza, adekwatna do formuły powieści o Chrystusie i Piłacie, pióra Mistrza.
- Zauważ „przeskoki czasu” – nie tylko wstecz (retrospekcja powieści), lecz także manewry takie jak wybieganie w przyszłość (przepowiednie o losie Berlioza lub Fokicza) lub zatrzymanie czasu na balu Szatana – swoiste uelastycznienie czasu. Dla porządku: wydarzenia głównej osi akcji zamykają się między środą (spotkanie na Patriarszych Prudach) a sobotą (Woland opuszcza Moskwę).
- Zaobserwuj sposoby wprowadzania w opowieść o Moskwie – opowieści o Chrystusie, „uruchamiania” świata powieści. Są to formy różne:
- „opowieść” Wolanda w rozmowie z Berliozem i Bezdomnym na Patriarszych Prudach
- sen Iwana Bezdomnego o kaźni Chrystusa
- odczytanie przez Małgorzatę brulionów Mistrza
- sen Ponyriowa
- Kanały narracji są różne – ale zawsze motywują wprowadzenie tego wątku i zawsze są fragmentami dzieła Mistrza.
Jakie tematy i uniwersalną problematykę należy tu dostrzec?
Kiedy wiemy już, co rozegrało się na kartach powieści, uporządkowane mamy wydarzenia, postaci i ich powiązania, to zawsze pojawi się to pytanie: jak je odczytać? Co niosą? Są obrazem zdarzeń, historyjką samą w sobie czy czymś jeszcze? Jak ów obraz ruchomy i złożony zinterpretować? Szukajmy w następujących kierunkach:
- Powieść o totalitaryzmie. To Moskwa lat 30–tych, stolica totalitarnego państwa, w którym obowiązuje odgórna ideologia i np. powieść o Jezusie ani nawet pogląd, iż istniał, nie mają szans uznania. Groźba NKWD („pewna instytucja”), szpitala psychiatrycznego, obozu paraliżuje wolną myśl, ludzi zamienia w zastraszone społeczeństwo. Absurdy tej rzeczywistości obniżają fantastyczne sztuczki świty Wolanda.
- Powieść o władzy. Nie tylko totalitarnej, ale władzy w ogóle – uniwersalnych mechanizmach jej sprawowania, ukształtowaniu ludzi sprawujących władzę – przykładami są tu Piłat i sam Woland.
- Powieść o miłości. Ponadczasowa, wbrew przeciwnościom, losu, obyczajom, zwycięska miłość Mistrza i Małgorzaty, a także miłość Jeszui Ha–Nocri do ludzi, jest bardzo ważnym motywem powieści. Nie tylko konstruuje fabułę, ale jest główną przeciwwagą zła – siłą ocalającą wartości.
- Powieść o walce dobra i zła. Odwieczny pojedynek rozgrywa się we wszystkich płaszczyznach powieści, sama obecność szatana i motto zaczerpnięte z Goethego przywołuje ten temat, bal u Wolanda prezentuje różne odmiany zła. Pierwiastek zła funkcjonuje w machinie totalitaryzmu. Sam szatan „wiecznie zła pragnąc wieczne czyni dobro” – nie jest tu uosobieniem zła, lecz raczej wykonawcą wyroków.
- Powieść o egzystencji ludzkiej i o człowieku. Pisarz sprawdza reakcje człowieka w chwili próby, analizuje psychikę, sprzeniewierzenie wobec własnych ideałów, które przypadło w udziale Piłatowi, ale także Mistrzowi, który zniszczył swoją powieść.
- Powieść odwołująca się do motywów biblijnych, wskrzeszająca postać Chrystusa, Piłata, Mateusza Lewity – wreszcie – szatana. Są to osoby–symbole, motywy obecne w literaturze od wieków, tu zaprezentowane i wykorzystane w nowy, oryginalny sposób.
Jak wobec tego określić problematykę powieści?
- Totalitaryzm i władza to sfera zagadnień społeczno-politycznych, miłość, walka ze złem, odpowiedzialność za czyny – to problematyka moralna,
- dylematy związane z sensem życia to strefa egzystencjalna i filozoficzna, prezentacja człowieka, jego myśli i uczuć – to problematyka psychologiczna,
- obecność sił boskich i szatańskich, współistnienie świata realnego i pozaziemskiego to z kolei krąg zagadnień metafizycznych.
- Obraz mieszkańców Moskwy i ich życia wnosi problematykę obyczajową, a temat artysty, sztuki i jego dzieła – sferę zagadnień estetycznych.
Powyższy rejestr jest także odpowiedzią na pytanie, na czym polega bogactwo i złożoność zawartości treściowej Mistrza i Małgorzaty.
Na czym polega mistrzostwo kompozycyjne tej powieści?
Bułhakow dokonał niezwykłego zespolenia konwencji literackich. Nazywane często powieścią satyryczno-filozoficzną lub satyryczno-baśniowo–realistyczną.
Dzieło, mieści w swoich ramach motywy
- baśni (diabeł i czarownice),
- groteski (deformacja, karykatura postaci),
- romansu (dzieje Mistrza i Małgorzaty),
- powieści psychologicznej (Piłat),
- kryminału (bal u szatana, śmierć Berlioza),
- humorystycznej satyry (obraz literatów moskiewskich).
Obserwując uwikłanie jednostki ludzkiej w dobro i zło, możemy nazwać ją także wielkim fantastycznym moralitetem lub parabolą losu człowieka. Ta złożoność gatunkowa obok problematyki jest wielką wartością powieści.
Mówiąc o mistrzostwie kompozycyjnym, nie można pominąć zabiegów wymienionych wyżej jak: operacja czasem, nakładanie się różnych warstw przestrzeni, modyfikacje wypowiedzi narratora i deformacja świata przedstawionego. Ta ostatnia w dużej mierze rodzi się z niezwykłego zderzenia realizmu (opis Moskwy, postaci, oddanie ówczesnej rzeczywistości) z fantastyką (wprowadzoną dzięki wizycie Wolanda i jego świty).
Przy jakich zagadnieniach należy pamiętać o Mistrzu i Małgorzacie?
Ta powieść powinna zostać przywołana, gdy padnie pytanie (ustne lub jako temat pracy) o:
- literackie obrazy totalitaryzmu;
- niezwykłe ujęcia miłości w literaturze;
- dylematy etyczne, odwieczny konflikt dobra i zła;
- rozważania o człowieku, jego psychice, wyborach, jakich musi dokonywać;
- literackie ujęcia i interpretacje metafizyki i świat fantazji,
- motyw balu lub lotu w literaturze,
- oryginalne, prozatorskie eksperymenty w rozwoju powieści naszego stulecia , np. deformację świata.
Motyw szatana i motywy biblijne w literaturze
to zagadnienie godne odrębnego potraktowania i skojarzenia z innymi utworami.
- Mottem i tytułem nawiązuje Bułhakow do słynnego Fausta Goethego – a znaleźć można też wiele powiązań ideowych.
- Szatan jawi się w literaturze średniowiecza i baroku, jest stałym motywem poezji młodopolskiej, przypomnijmy Hymny Kasprowicza i wiersze Tadeusza Micińskiego, Leopolda Staffa.
Różne wizerunki „siły nieczystej” – od biblijnego po wersję ludowych bajań przydać się mogą do zestawienia z niezwykłym Wolandem – Księciem Ciemności w wydaniu Bułhakowa.
Również Piłat i jego wyrok są częstym tematem literatury – przypomina się wspaniały wiersz Zbigniewa Herberta pt. Domysły Barabasza.
Zobacz:
Zaprezentuj treści i przestrzenie Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa
Jakie tematy podejmuje Bułhakow w powieści pt. Mistrz i Małgorzata?