Mistrz i Małgorzata – najsłynniejsza powieść radzieckiego pisarza Michaiła Bułhakowa, ukończona w roku 1940, lecz wydana dopiero w dwadzieścia sześć lat po śmierci autora – w r. 1966. Dziś znana i ceniona na całym świecie nie tylko ze względu na krytykę wymierzoną w system stalinowskiego totalitaryzmu, lecz także dzięki bogactwu problematyki ogólnoludzkiej: moralnej, filozoficznej, obyczajowej, psychologicznej.

 

Na co zwrócić uwagę już podczas lektury?

Mistrz i Małgorzata to swoista baśń dla dorosłych i z góry musimy zaakceptować istnienie światów i wydarzeń fantastycznych na równi z realistycznymi. Wszystko rozgrywać się będzie w kilku sferach przestrzennych i czasowych – aby się w tym nie pogubić, należy zwrócić uwagę na „przejścia” między płaszczyznami zdarzeń, a kluczem do zrozumienia powieści jest umiejętność połączenia wszystkich wątków narracji.

Postacie wiodące i ich światy

Oto będziemy śledzić przede wszystkim dzieje Mistrza – pisarza, który stworzył, powieść o Jezusie i Piłacie, powieść niewygodną w systemie ateistycznego totalitaryzmu Moskwy lat trzydziestych naszego wieku. Ówczesna Moskwa to plan realistyczny, ten, z którym spotyka się odbiorca bezpośrednio i od którego prowadzić będą odskocznie w innych kierunkach.

Partnerka Mistrza z tego świata piękna Małgorzata, kochająca twórcę i kochana przez niego oraz szereg postaci moskwiczan: urzędników, inteligencji, wreszcie anonimowych mieszkańców – to realistyczne otoczenie pary głównych bohaterów.

W ten świat zostanie wprowadzony element fantastyczno-baśniowy w postaci wizyty szatana i jego świty. Woland – niezwykły iluzjonista-diabeł – Książę Ciemności to następny główny bohater. Już przy pierwszej prezentacji należy zwrócić uwagę na jego charakterystykę eksponującą „szatańskie” cechy i na jego otoczenie: wiedźma Hella, kocur Bohemot, Korowiow, Warionucha. Diabelskie umiejętności bohaterów będą bardzo wygodnym sposobem przekształcania świata wbrew jakimkolwiek racjonalnym regułom – wszystko stanie się możliwe, co uatrakcyjnia powieść i obnaży prawidła rzeczywistego świata.

Bohater następny to Jeszua Ha-Nocri – Jezus Chrystus i jego czasy. I uwaga! Będziemy mieć do czynienia z powieścią w powieści, i odrębne rozdziały wprowadzą nas w świat dzieła stworzonego przez Mistrza. Jest to nie tylko retrospekcja – cofnięcie w czasy Chrystusa – lecz także otwarcie innej przestrzeni, podróż w świat przedstawiony powieści Mistrza – nie czytamy o niej, lecz zostajemy w nią przeniesieni.

Obok Chrystusa ważną postacią jest Piłat – należy zwrócić uwagę na jego dylematy, argumenty „za” i „przeciw” decyzji, którą podjął. Wiedząc kogo śledzimy (Mistrz, Małgorzata, Woland, Chrystus, Piłat) i w jakich światach, zapytamy:

 

Jakie najważniejsze wydarzenia fabularne trzeba odnotować?

Szukaj w tym wszystkim wartości treściowych (wymowa ideowa utworu), kompozycyjnych (mistrzostwo formy) i estetycznych (wrażenia podczas lektury i oddziaływanie powieści na wyobraźnię).

MOSKWA LAT 30

  • Przybycie Wolanda (szatana) i jego świty, by w Moskwie urządzić coroczny bal.
  • Spotkanie Wolanda z redaktorem Berliozem i Iwanem Bezdomnym na Patriarszych Prudach – dyskusja o istnieniu Chrystusa, spełniona przepowiednia śmierci Berlioza.
  • Wydarzenia w teatrze Varietes.
  • Historia miłości Mistrza i Małgorzaty. Spotkanie, będące dziełem przeznaczenia, symbol–znak bukietu żółtych kwiatów, wspólne mieszkanie w suterenie. Mistrz pisze powieść – oskarżaną i skrytykowaną. Pali ją i znika. Małgorzata rozpaczliwie poszukuje Mistrza – czytelnicy odnajdują go w klinice psychiatrycznej.
  • Kontakt szatańskiej świty z Małgorzatą. W zamian za pomoc w odnalezieniu Mistrza, Małgorzata będzie królową balu, przyjmuje od Asassela czarodziejski krem, który zamieni ją w wiedźmę.
  • Niezwykły lot Małgorzaty nad Moskwą.
  • Bal u szatana – misja Małgorzaty, wskrzeszenie całej piekielnej zgrai zbrodniarzy. Uwaga! Trzeba zauważyć niezwykłe zatrzymanie czasu i przemianę przestrzeni – terenem balu jest tajemniczo „rozciągnięte” mieszkanie.
  • Nagroda dla Małgorzaty – Woland finalizuje wszelkie sprawy, odnajduje Mistrza, wskrzesza jego książkę; wydaje wyroki, opuszcza Moskwę. Mistrz i Małgorzata uzyskują spokój.

CZASY CHRYSTUSA

  • Przesłuchanie Ha–Nocri przez Piłata, prezentacja Chrystusowej idei dobra, pragnienia Piłata – w końcu wydał wyrok skazujący Chrystusa wbrew własnym pragnieniom.
  • Wykonanie wyroku – śmierć Jeszui Ha Nócri na Nagiej Górze. Postać Mateusza Lewity.
  • Dalsze dzieje i czyny Piłata: zabicie Judy z Kiriatu przez Komendanta, męczarnie psychiczne Piłata, rozważającego swoje tchórzostwo.
  • Przebaczenie – Jezus wybacza Piłatowi; pośrednikiem uwalniającym go jest Woland; Piłat spotyka się z Jezusem.

 

Jak połączyć powyższe wątki?

Aby nie zaplątać się w gąszczu warstw, płaszczyzn, światów powieści trzeba tylko:

  • Uświadomić sobie, kto jest łącznikiem wszystkich przestrzeni i czasów. Odpowiedź brzmi: Mistrz. Jako bohater zdarzeń „współczesnych”, jako autor, który wskrzesza swoją powieścią czasy Chrystusa i Piłata, jako przyczyna, dla której Małgorzata łączy się ze świtą szatana-Wolanda.
  • Zwróć uwagę na główną różnicę w opisie wypadków ze świata Moskwy lat 30-tych i czasów Chrystusa. Jest nią język narracji: w pierwszym przypadku – żywa mowa pełna potoczyzmów, odcieni ironii, humoru, w drugim: piękna proza, adekwatna do formuły powieści o Chrystusie i Piłacie, pióra Mistrza.
  • Zauważ „przeskoki czasu” – nie tylko wstecz (retrospekcja powieści), lecz także manewry takie jak wybieganie w przyszłość (przepowiednie o losie Berlioza lub Fokicza) lub zatrzymanie czasu na balu Szatana – swoiste uelastycznienie czasu. Dla porządku: wydarzenia głównej osi akcji zamykają się między środą (spotkanie na Patriarszych Prudach) a sobotą (Woland opuszcza Moskwę).
  • Zaobserwuj sposoby wprowadzania w opowieść o Moskwie – opowieści o Chrystusie, „uruchamiania” świata powieści. Są to formy różne:
    • „opowieść” Wolanda w rozmowie z Berliozem i Bezdomnym na Patriarszych Prudach
    • sen Iwana Bezdomnego o kaźni Chrystusa
    • odczytanie przez Małgorzatę brulionów Mistrza
    • sen Ponyriowa
  • Kanały narracji są różne – ale zawsze motywują wprowadzenie tego wątku i zawsze są fragmentami dzieła Mistrza.

 

Jakie tematy i uniwersalną problematykę należy tu dostrzec?

Kiedy wiemy już, co rozegrało się na kartach powieści, uporządkowane mamy wydarzenia, postaci i ich powiązania, to zawsze pojawi się to pytanie: jak je odczytać? Co niosą? Są obrazem zdarzeń, historyjką samą w sobie czy czymś jeszcze? Jak ów obraz ruchomy i złożony zinterpretować? Szukajmy w następujących kierunkach:

  • Powieść o totalitaryzmie. To Moskwa lat 30–tych, stolica totalitarnego państwa, w którym obowiązuje odgórna ideologia i np. powieść o Jezusie ani nawet pogląd, iż istniał, nie mają szans uznania. Groźba NKWD („pewna instytucja”), szpitala psychiatrycznego, obozu paraliżuje wolną myśl, ludzi zamienia w zastraszone społeczeństwo. Absurdy tej rzeczywistości obniżają fantastyczne sztuczki świty Wolanda.
  • Powieść o władzy. Nie tylko totalitarnej, ale władzy w ogóle – uniwersalnych mechanizmach jej sprawowania, ukształtowaniu ludzi sprawujących władzę – przykładami są tu Piłat i sam Woland.
  • Powieść o miłości. Ponadczasowa, wbrew przeciwnościom, losu, obyczajom, zwycięska miłość Mistrza i Małgorzaty, a także miłość Jeszui Ha–Nocri do ludzi, jest bardzo ważnym motywem powieści. Nie tylko konstruuje fabułę, ale jest główną przeciwwagą zła – siłą ocalającą wartości.
  • Powieść o walce dobra i zła. Odwieczny pojedynek rozgrywa się we wszystkich płaszczyznach powieści, sama obecność szatana i motto zaczerpnięte z Goethego przywołuje ten temat, bal u Wolanda prezentuje różne odmiany zła. Pierwiastek zła funkcjonuje w machinie totalitaryzmu. Sam szatan „wiecznie zła pragnąc wieczne czyni dobro” – nie jest tu uosobieniem zła, lecz raczej wykonawcą wyroków.
  • Powieść o egzystencji ludzkiej i o człowieku. Pisarz sprawdza reakcje człowieka w chwili próby, analizuje psychikę, sprzeniewierzenie wobec własnych ideałów, które przypadło w udziale Piłatowi, ale także Mistrzowi, który zniszczył swoją powieść.
  • Powieść odwołująca się do motywów biblijnych, wskrzeszająca postać Chrystusa, Piłata, Mateusza Lewity – wreszcie – szatana. Są to osoby–symbole, motywy obecne w literaturze od wieków, tu zaprezentowane i wykorzystane w nowy, oryginalny sposób.

 

Jak wobec tego określić problematykę powieści?

  • Totalitaryzm i władza to sfera zagadnień społeczno-politycznych, miłość, walka ze złem, odpowiedzialność za czyny – to problematyka moralna,
  • dylematy związane z sensem życia to strefa egzystencjalna i filozoficzna, prezentacja człowieka, jego myśli i uczuć – to problematyka psychologiczna,
  • obecność sił boskich i szatańskich, współistnienie świata realnego i pozaziemskiego to z kolei krąg zagadnień metafizycznych.
  • Obraz mieszkańców Moskwy i ich życia wnosi problematykę obyczajową, a temat artysty, sztuki i jego dzieła – sferę zagadnień estetycznych.

Powyższy rejestr jest także odpowiedzią na pytanie, na czym polega bogactwo i złożoność zawartości treściowej Mistrza i Małgorzaty.

 

Na czym polega mistrzostwo kompozycyjne tej powieści?

Bułhakow dokonał niezwykłego zespolenia konwencji literackich. Nazywane często powieścią satyryczno-filozoficzną lub satyryczno-baśniowo–realistyczną.

Dzieło, mieści w swoich ramach motywy

  • baśni (diabeł i czarownice),
  • groteski (deformacja, karykatura postaci),
  • romansu (dzieje Mistrza i Małgorzaty),
  • powieści psychologicznej (Piłat),
  • kryminału (bal u szatana, śmierć Berlioza),
  • humorystycznej satyry (obraz literatów moskiewskich).

Obserwując uwikłanie jednostki ludzkiej w dobro i zło, możemy nazwać ją także wielkim fantastycznym moralitetem lub parabolą losu człowieka. Ta złożoność gatunkowa obok problematyki jest wielką wartością powieści.

Mówiąc o mistrzostwie kompozycyjnym, nie można pominąć zabiegów wymienionych wyżej jak: operacja czasem, nakładanie się różnych warstw przestrzeni, modyfikacje wypowiedzi narratora i deformacja świata przedstawionego. Ta ostatnia w dużej mierze rodzi się z niezwykłego zderzenia realizmu (opis Moskwy, postaci, oddanie ówczesnej rzeczywistości) z fantastyką (wprowadzoną dzięki wizycie Wolanda i jego świty).

 

Przy jakich zagadnieniach należy pamiętać o Mistrzu i Małgorzacie?

Ta powieść powinna zostać przywołana, gdy padnie pytanie (ustne lub jako temat pracy) o:

  • literackie obrazy totalitaryzmu;
  • niezwykłe ujęcia miłości w literaturze;
  • dylematy etyczne, odwieczny konflikt dobra i zła;
  • rozważania o człowieku, jego psychice, wyborach, jakich musi dokonywać;
  • literackie ujęcia i interpretacje metafizyki i świat fantazji,
  • motyw balu lub lotu w literaturze,
  • oryginalne, prozatorskie eksperymenty w rozwoju powieści naszego stulecia , np. deformację świata.

Motyw szatana i motywy biblijne w literaturze

to zagadnienie godne odrębnego potraktowania i skojarzenia z innymi utworami.

  • Mottem i tytułem nawiązuje Bułhakow do słynnego Fausta Goethego – a znaleźć można też wiele powiązań ideowych.
  • Szatan jawi się w literaturze średniowiecza i baroku, jest stałym motywem poezji młodopolskiej, przypomnijmy Hymny Kasprowicza i wiersze Tadeusza Micińskiego, Leopolda Staffa.

Różne wizerunki „siły nieczystej” – od biblijnego po wersję ludowych bajań przydać się mogą do zestawienia z niezwykłym Wolandem – Księciem Ciemności w wydaniu Bułhakowa.

Również Piłat i jego wyrok są częstym tematem literatury – przypomina się wspaniały wiersz Zbigniewa Herberta pt. Domysły Barabasza.

 

Zobacz:

Mistrz i Małgorzata – Michaił Bułhakow

Michaił Bułhakow Mistrz i małgorzata

 

Zaprezentuj treści i przestrzenie Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa

Omów kompozycję Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa

Mistrz i Małgorzata na maturze

Jakie tematy podejmuje Bułhakow w powieści pt. Mistrz i Małgorzata?

 

Opierając się na znajomości całego utworu, zaprezentuj Mistrza i Małgorzatę jako powieść o walce dobra i zła.

Motywy biblijne w Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa.

Mistrz i Małgorzata do prac pisemnych

Mistrz i Małgorzata – praca domowa