Analiza i interpretacja wiersza Wisławy Szymborskiej Utopia.
Konteksty
- Literackie utopie: Państwo słońca Campanelli, Nowa Atlantyda Bacona, kraina Eldorado z Kandyda Woltera, wyspa Nipu z Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Krasickiego.
- Biblia – motyw Edenu. Jeśli wspomnianą w wierszu topiel skojarzysz z morzem grzechów, przyda się także Psalm 69:
Wybaw mnie, Boże,
bo woda mi sięga po szyję.
Ugrzązłem w mule topieli
I nie mam nigdzie oparcia.
- Inne utwory Szymborskiej dotykające podobnych problemów, np. Sto pociech, Rozmowa z kamieniem, Zdumienie, Allegro ma non troppo, Wielka liczba. Człowiek u Szymborskiej to istota świadoma sprzeczności istnienia, pełna pytań i wątpliwości, sceptyk przekonany o niemożności poznania świata.
Niektóre konteksty filozoficzne
- Sceptycyzm – pogląd głoszący, że niczego nie możemy poznać w sposób pewny. Starożytni sofiści byli zdania, że nie ma prawd absolutnych. Zdaniem Pyrrona z Elidy skoro człowiek nie może dotrzeć do prawdy, powinien wątpić we wszystko i powstrzymać się od wygłaszania sądów. Ze sceptycyzmem można powiązać także agnostycyzm, który neguje możliwość poznania metafizycznego (należy badać to, co jest dostępne).
- Filozofowie o człowieku:
- Pascal („człowiek trzciną myślącą”),
- Camus (egzystencjalizm; człowiek samotny, ale broniący swej godności przez dokonywanie trudnych wyborów).
Konspekt realizacji
Jak zacząć
Interpretując Utopię, możesz wybierać także spośród wielu innych punktów zaczepienia:
- Wyjdź od charakterystycznych cech poezji Szymborskiej, które można zauważyć także w tym wierszu (pozornie prosta forma połączona z głębokim filozoficznym problemem, ironia, cechy języka poetyckiego).
- Wyjaśnij tytuł. Motyw utopii pozwoli umiejscowić rozważania Szymborskiej w kontekście literackim.
- Zacznij od przedstawionej w utworze wyspy, która przypomina biblijny Eden. Czy rzeczywiście jest rajem?
Strategie rozwinięcia
Konkretna strategia w przypadku interpretacji wiersza wiąże się głównie z takim, a nie innym układem treści. Ale choć układ może być różny (ma na to wpływ m.in. kształt wstępu), same treści będą się powtarzały.
Pamiętaj, by wziąć pod uwagę:
- tytuł,
- kreację podmiotu lirycznego; typ liryki,
- strukturę wiersza (warto przyjrzeć się poincie!),
- gatunek literacki,
- sposób obrazowania, język, środki stylistyczne,
- kontekst kulturowy: związki z innymi utworami literackimi, historią, sztuką, filozofią, nawet biografią autora.
Poza tym nie bój się wyrażania własnego zdania. Praca na poziomie rozszerzonym obejmuje także sformułowanie własnej opinii na temat analizowanego tekstu, a nawet polemizowanie z autorem. Ważne! – pamiętaj, by nie omawiać oddzielnie treści i formy wiersza. To, co się pisze, jest ściśle związane z tym, jak się pisze. Wskazując jakiś środek stylistyczny, powinno się określić też jego funkcję w tekście.
Jak zakończyć
Określ, jakie jest przesłanie utworu. Twoje rozważania powinny zostać podsumowane – staraj się, by wniosek był jak najpełniejszy.
A co Ty myślisz o problemie poruszanym przez Szymborską? Ciekawa osobista refleksja, mimo że nie przewiduje jej model odpowiedzi, zostanie potraktowana jako dodatkowy walor pracy.
Zastanów się, z czego wynika ludzka skłonność do budowania różnego rodzaju utopii. Co one ludziom dają? W tym wypadku – choćby ważną refleksję.
Przykład realizacji
Od początków swojego istnienia ludzie marzą o poznaniu wszystkich tajemnic świata. Wydzierają je powoli, szukając wiedzy i prawdy. Czy jednak dotarcie do prawdy jest w ogóle możliwe? A gdyby było, to czy człowiek rzeczywiście zyskałby wtedy szczęście? Głosem w tej trwającej od wieków dyskusji jest wiersz Wisławy Szymborskiej „Utopia”.
Tytuł jest nawiązaniem do znanego szesnastowiecznego dzieła Tomasza Morusa o idealnej wyspie, gdzie ludzie żyją w doskonałym szczęściu. Idealnej, ale też nieistniejącej (utopia to w dosłownym tłumaczeniu „miejsce, którego nie ma”). W póŹniejszych wiekach wielu innych pisarzy tworzyło podobnie piękne wizje doskonałego świata bez przemocy, zła i nędzy. Nietrudno zauważyć, że Szymborskiej obce są takie pozory szczęścia. Jej „Utopia” jest odmienna choćby dlatego, że nie ma w niej ludzi (jedynym dowodem ich obecności są „drobne ślady stóp”). Nie o stosunki międzyludzkie będzie więc chodziło poetce. A bezludność wyspy, jak się zaraz okaże, ma swoje uzasadnienie.
Wiersz „Utopia” brzmi jak fragment przewodnika po jakiejś egzotycznej krainie. To liryka opisowa – podmiot liryczny nie ujawnia się, ukrywa się za obrazem tajemniczej wyspy. A jest to miejsce doprawdy niezwykłe – wszystko jest tam jasne i proste, nie ma tajemnic, nie trzeba mozolnie docierać do prawdy. Opis wyspy jest dokładny i precyzyjny – jak często bywa u Szymborskiej. Zwykłe elementy rzeczywistości podlegają jednak w wierszu poetyckiemu przetworzeniu. Poetka bawi się słowami, tworzy pełne dowcipu nazwy przez mieszanie dosłownych i przenośnych znaczeń słów, rozbijanie związków frazeologicznych, wykorzystywanie kolokwializmów. Taka zabawa jest zresztą typowa dla jej poezji. Na wyspie można więc stanąć na gruncie (co wydaje się zresztą oczywiste), ale na gruncie dowodów. W jaskini leży sens – jakby miał jakiś materialny kształt. Źródło nosi nazwę Ach Więc To Tak (jak okrzyk, który towarzyszy zrozumieniu czegoś – trudno nie skojarzyć ze Źródłem wiedzy). Jezioro Głębokiego Przekonania może być głębokie i dosłownie, i w przenośni. Na wyspie wszystkie drogi prowadzą do rozwiązania problemu, krzaki „uginają się od odpowiedzi” (jakby te odpowiedzi były po prostu owocami), a drzewo ma rozwikłane gałęzie (przeciwieństwo częstego zawikłania ludzkich spraw). Pewności, oczywistości, odpowiedzi i wyjaśnień jest tak dużo, że można poczuć się osaczonym.
W opisie wyspy trudno nie zauważyć nuty ironii. To dowód, że poetka traktuje kulturowy mit Utopii z dystansem i sceptycyzmem. Nie wierzy w wyjaśniające wszystko systemy filozoficzne czy idealne światy. Może dlatego, że są one ograniczeniem bogactwa rzeczywistości, zamykają ją w ciasnych ramach jednego wyobrażenia.
Zaskakujący może wydawać się fakt bezludności wyspy. Dlaczego w takim miejscu ludzie nie chcą mieszkać? Dlaczego wybierają morską topiel? Na przykład dlatego, że człowiekowi tak naprawdę potrzeba w życiu czegoś innego. Istotą egzystencji jest ciągłe poszukiwanie, odkrywanie tajemnic świata, nawet jeśli łączyłoby się z błądzeniem i wątpliwościami. Gdyby wszystko było znane i pewne, po cóż ludzie mieliby żyć? Jaki sens miałoby życie bez marzeń, dążeń, wyzwań? I jednocześnie bez wolności… To dlatego wszystkie ślady stóp „bez wyjątku zwrócone są w kierunku morza”.
Inna możliwa interpretacja wiersza Szymborskiej dotyczy problemu prawdy. Czy można poznać prawdę o świecie i nas samych? Czy w ogóle jest jakaś jedyna słuszna prawda o świecie, w którym, jak pisała Szymborska w innym wierszu, „nic dwa razy się nie zdarza”?
Poetka byłaby w tym miejscu sceptyczna. Prawd jest tyle, ile jest ludzi – każdy z nas widzi przecież świat inaczej. Zresztą rzeczywistość pełna tajemnic i komplikacji jest po prostu ciekawsza, a jednostka cenna przez swoją niepowtarzalność. Nie pierwszy raz Szymborska deklaruje w swojej poezji, że woli pojedynczego człowieka, a nie „wielką liczbę”, różnorodność, a nie upraszczającą wszystko ogólną zasadę. W utworze „Wielkie to szczęście” napisała: „Wielkie to szczęście/ nie wiedzieć dokładnie,/ na jakim świecie się żyje”.
Wizja świata, w którym nie ma tajemnic, nie jest dla niej pociągająca, a poprzez tytuł sugeruje, że jest także nierealna.
A może odejście ludzi nie było wcale dobrowolne? Trudno nie skojarzyć tej pięknej wyspy z biblijnym Edenem, z którego ludzie zostali przecież wypędzeni. Pewność Niewzruszona, która góruje nad Doliną, to jak Bóg rządzący całym światem, jedyny, który ogarnia Istotę Rzeczy. Wyspa to bezpieczeństwo, otaczająca ją topiel jest jak świat zagrażający człowiekowi. Jednak grzech pierworodny – bezpośredni powód wygnania z raju – można uznać za początek prawdziwego człowieczeństwa, którego częścią jest przecież dokonywanie wyborów i ponoszenie ich konsekwencji. Świat, w którym to niemożliwe, ogranicza ludzką wolność.
Różne możliwości odczytania ma także zamykające wiersz stwierdzenie: „W życiu nie do pojęcia”. Można je uznać za pointę rozważań (czyli: w życiu coś takiego jest nie do pojęcia, nie zdarza się, ludzie postępują zupełnie inaczej). Jakie pomijane zazwyczaj prawdy przypomina poetka? Że ludzie – żądni wiedzy i prawdy – zapominają, iż pełne poznanie okaże się dla nich pułapką. Że nie ma jednej prawdy, jednego klucza do wszystkich tajemnic świata. Kończące wiersz słowa mogą jednak nie być samodzielne, ale powiązane z przedostatnim wersem: „zanurzano się w topieli” to tak samo jak „zanurzano się w życiu nie do pojęcia”. Wyspa oznacza wiedzę i prawdę – topielą jest świat „nie do pojęcia”, niezrozumiały, pełen zagadek. I może przez to ciekawszy niż upraszczające wszystko piękne utopie. Cóż z tego, że nie można go poznać…
Różne możliwości odczytania tego jednego wersu są dowodem, że wiersz Szymborskiej, choć pozornie prosty, zawiera wiele pułapek i zmusza czytelnika do szczególnej uwagi. Sama poetka sugeruje to poprzez układ graficzny tekstu. Wydzielenie w zapisie piętnastu krótkich strof (z czego siedem jest zaledwie jednowersowych) każe zatrzymywać się, skupiać niemal na każdym słowie. „Utopia” Szymborskiej ma zresztą formę typową dla twórczości tej autorki: pisana jest wierszem białym, wolnym, bez stylistycznych ozdobników. To poezja intelektu, zmuszająca człowieka do stawiania trudnych pytań.
Wiersz „Utopia” wiąże się z takimi właśnie trudnymi pytaniami, stawianymi często także przez ludzi współczesnych. Zagubieni w świecie, który staje się coraz bardziej „nie do pojęcia”, marzymy, by go poznać i zrozumieć. Szymborska jest sceptyczna – nie na wszystkie pytania da się odpowiedzieć. A poza tym – przekornie – każe nam pomyśleć, czy w ogóle warto tych odpowiedzi szukać. Cieszmy się, że „jest nam odmówiony/ idiotyzm doskonałości” (z wiersza „Cebula”).
Ważne pojęcie
Utopia – nazwa tego gatunku pochodzi od tytułu dzieła Tomasza Morusa (1516), które zawierało wizję idealnego życia mieszkańców wymyślonej wyspy Utopii (gr. ou tópos – miejsce, którego nie ma). Utwory tego typu (popularne zwłaszcza w XVIII w.) przedstawiają idealne państwa, doskonałe układy społeczne itp. Najczęściej wydarzenia działy się gdzieś na nieznanych lądach (zwłaszcza wyspach) lub w przyszłości.
Użyj sformułowań
- utopia (marzenie, piękne złudzenie, doskonała wizja), utopijny, utopista
- sceptycyzm poznawczy, ironiczne wątpienie
- kolokwializm, gry słowne, przekształcenia semantyczne
- wiersz biały, wiersz wolny, pointa
Co będzie oceniane
Wiersz Szymborskiej nie jest jedynym utworem, który można interpretować na kilka różnych sposobów. W takiej sytuacji nie ograniczaj się do jednej możliwości odczytania – przedstaw wszystkie swoje skojarzenia.
Kompozycja
Wstęp i zakończenie raczej krótkie – czasu będzie mało! Zwróć uwagę na spójność tekstu. Praca nie może wyglądać tak, jakby była zlepkiem przypadkowo zestawionych informacji.
Stosuj różne typy zdań.
Często odpowiednia konstrukcja składniowa pomaga wyeksponować jakieś sensy czy choćby uniknąć powtórzeń. Nie bój się zdań wykrzyknikowych – pomogą podkreślić Twoje emocjonalne zaangażowanie (ale nie nadużywaj ich, nie można przecież cały czas „krzyczeć”). Wprowadzaj zdania pytające – niekoniecznie muszą to być pytania retoryczne. Jeśli po takim zdaniu pojawi się odpowiedź, efektem będzie uporządkowanie toku myślowego. Zdanie zakończone wielokropkiem da wrażenie zawieszenia myśli, pauzy, czasem potrzebnej, by jakiś wniosek mógł „wybrzmieć”.
Język
Dokładnie sprawdź pracę, zanim oddasz ją komisji! Wiele błędów popełnia się nie z powodu nieznajomości zasad, ale ze zdenerwowania czy po prostu gapiostwa. Niech nie mają wpływu na Twoją ocenę usterki, które sam jesteś w stanie zauważyć i poprawić.
Szczególne walory pracy
Warto powalczyć o któryś z tych punktów, na przykład poprzez przywołanie kontekstów, ciekawe wnioski, szczególnie ładny styl. Może pamiętasz pasujący do tematu cytat z innego wiersza Szymborskiej? Wykorzystaj go!
Zobacz: