Wisława Szymborska, laureatka literackiej Nagrody Nobla, zwana jest pierwszą damą poezji polskiej. Choć jej dorobek poetycki jest objętościowo niezbyt wielki, każdy jej wiersz jest małym arcydziełem.
Tego się naucz!
Przed Tobą sporo pracy. Przeczytaj uzasadnienie decyzji o uhonorowaniu polskiej poetki Nagrodą Nobla. Na czym polega istota owej wysławianej ironicznej precyzji? Zastanów się, jaką funkcję w poezji Szymborskiej pełni ironia, dystans do samej siebie, do człowieka, świata. Zastanów się, jak ukazywany jest człowiek w poezji noblistki, jakie są jego relacje z naturą i z innymi ludźmi, a w końcu jego pozycja na ziemi i we wszechświecie. Postaraj się także na podstawie poznanych wierszy określić jej poglądy etyczne i elementy filozofii życiowej. Kolejne ważne zagadnienie to stosunek poetki do własnej twórczości.
Tematy, z którymi można powiązać wiersze Wisławy Szymborskiej:
- człowiek,
- natura i cywilizacja,
- przemijanie, śmierć,
- poezja i poeta,
- non omnis moriar,
- ironia,
- codzienność.
Wisława Szymborska (1923-2012), poetka i eseistka
Mieszkała w Krakowie od 1931 roku. Studiowała filologię polską i socjologię na Uniwersytecie Jagiellońskim (1945-1948). Debiutowała w 1945 roku wierszem „Szukam słowa”, opublikowanym w dodatku do „Dziennika Polskiego”. W 1953-1981 w krakowskim tygodniku „Życie Literackie” prowadziła dział poezji i stałą rubrykę „Lektury nadobowiązkowe”.
Ukazało się 13 tomików jej wierszy:
- Dlatego żyjemy (1952),
- Pytania zadawanie sobie (1954),
- Wołanie do Yeti (1957),
- Sól (1962),
- Sto pociech (1967),
- Wszelki wypadek (1972),
- Wielka liczba (1976),
- Ludzie na moście (1986),
- Koniec i początek (1993, 1996),
- Chwila (2002),
- Dwukropek (2005),
- Tutaj (2009)
- Wystarczy (2012), wydany pośmiertnie, niedokończony.
W 1996 roku Wisława Szymborska otrzymała literacką Nagrodę Nobla. W 2011 roku została uhonorowana Orderem Orła Białego − najwyższym odznaczeniem państwowym.
Epoka
Współczesność.
Nurt
Poetyckie pytania poetki koncentrują się wokół zagadnień egzystencjalnych, zwłaszcza sytuacji człowieka w obliczu przemijania czasu. Los człowieka wobec nieuchronności przemijania oraz dziejowych procesów to kluczowe zagadnienie twórczości Szymborskiej. W poetyckich refleksjach znajdziemy również problematykę odpowiedzialności w sensie moralnym, a także samotności człowieka, bo ostatecznie każdy jest zawsze samotny, sens istnieniu nadają zaś próby przełamywania owej samotności. Wyraźnie widoczne są zatem związki poezji noblistki z filozofią egzystencjalną [egzystencjalizm], dostrzegają je badacze poezji Szymborskiej, choć ona sama nie akceptowała tej klasyfikacji.
Charakterystyczne cechy poezji Szymborskiej
- Maksymalna zwięzłość, oszczędność wypowiedzi.
- Harmonijna, konstrukcja wierszy.
- Niechęć do dopowiedzeń, upodobanie do „niedomkniętej” kompozycji utworów.
- „Wstyd uczuć” – subtelne operowanie emocjami.
- Przywoływanie zjawisk pozornie banalnych, jednostkowych i nieważnych jako punktu wyjścia do głębokich refleksji.
- Operowanie paradoksami i pozornymi paradoksami.
- Fascynacja ewolucją i przyrodą, skłonność do odnajdywania w człowieku cech prymitywnych, naturalnych – „małpich”.
- Sceptycyzm wobec ludzkich dokonań.
- Upodobanie do filozofii antycznej – np. Heraklit.
- Częste odwołania do tekstów i zjawisk kultury – literatura, malarstwo.
- Fascynacja tym, co nierzeczywiste, lecz prawdopodobne.
- Skłonność do potoczności, chęć odnalezienia uniwersalnych treści w codziennym banale.
- Upodobanie do niepełnych, szczątkowych sytuacji i motywów.
- Posługiwanie się konwencją snu, nawiązania do poetyki surrealistycznej.
- Dowcip, czasem pokrewny manierystycznemu konceptyzmowi.
- Poszukiwania relacji między jednostką a zbiorowością, między tym, co ogólne i odrębne, wyjątkowe.
- Motyw „zdziwienia światem” – zaskoczenia rzeczami i zjawiskami pozornie banalnymi.
- Obrona indywidualności, prywatności w świecie wielkich liczb i długotrwałych historycznych procesów.
Człowiek i świat w wierszach Wisławy Szymborskiej
- Wiersze Wisławy Szymborskiej (np. Recenzja z nie napisanego wiersza, Radość pisania) przekonują nas, że poezji nie da się prosto zdefiniować. Prawdziwi poeci piszą wiersze z mozołem, w trudzie, choć towarzyszy im także radość pisania. Sama poetka przyznawała, że jednym z najważniejszych dla niej sprzętów jest kosz na śmieci. Wiersze, które powstały, muszą przetrwać próbę czasu. Są czytane za tydzień, miesiąc, rok… Wiele z nich ląduje w koszu.
- W wierszach Szymborskiej często mamy do czynienia z zabawą, z grą z konwencjami literackimi i z czytelnikiem.
- Z jej utworów możemy wyczytać refleksję o ludzkim poznaniu i o prawdzie. Zdaniem poetki prawda nie może być człowiekowi DANA. Musi zostać przez niego DOŚWIADCZONA na drodze prób i błędów.
- Twórczość poetki sugeruje, żebyśmy zachowywali dystans wobec otaczającego nas świata i wobec nas samych. Wszystko przecież może okazać się względne…
- Poetka chętnie sięga po wywodzący się ze starożytności topos teatru świata – pojawia się on np. w utworach Życie na poczekaniu czy „Buffo”.
- W wierszach Szymborskiej zawarta jest przestroga przed manipulacją historią i człowiekiem oraz znieczuleniem, obojętnością w stosunkach międzyludzkich.
- Kiedy poetka pisze o śmierci, nie znajdziemy tonu requiem. Patrzy na śmierć z różnych, czasem zaskakujących punktów widzenia, np. opuszczonego przez opiekuna kota (Kot w pustym mieszkaniu”).
Ważne wiersze
Rehabilitacja
Echa wydarzeń 1956 roku, a konkretnie powstania na Węgrzech (interwencji wojsk Układu Warszawskiego) i Polskiego Czerwca odnajdziemy w wierszu Rehabilitacja. Poetka w tym wierszu zastanawia się nad tym, że życiem ludzkim rządzi przypadek, że człowiek jest zagubiony w dziejach świata.
W wierszu Szymborskiej możemy odnaleźć liczne nawiązania do historii ludzkości i cywilizacji, a także tradycji kulturowej i literackiej. Syzyf – bohater mitologii greckiej – i Jorik – bohater z Szekspira – pojawiają się w wypowiedzi podmiotu lirycznego. Człowiek w swoim życiu wciąż coś tworzy, czegoś dokonuje, ale nie może skorygować tego, co już zrobił. Ocena czynów ludzkich zależy od wielu okoliczności: chwili historycznej, polityki, interesów rządzących, a z czasem może ulec dewaluacji. Zwykłemu człowiekowi żyjącemu w niewiedzy i ciągle zasypywanemu zmanipulowanymi informacjami trudno żyć w świecie.
Radość pisania
„Szymborska nie byłaby poetką okresu wielkich zwątpień, gdyby nie odwoływała się do ocalenia przez twórczość. »Zemsta ręki śmiertelnej« pojawia się u niej w różnych formach, również samoironicznej zabawy” – napisał Czesław Miłosz z okazji przyznania poetce Nagrody Nobla.
W wierszu, w którym padają te słowa, odnajdziemy po opisach jeżących się zdrobnieniami definicję tego, czym dla poetki jest sztuka – poezja, to: „Radość pisania./ Możność utrwalania./ Zemsta ręki śmiertelnej”.
Głos w sprawie pornografii
Znów Szymborska zaskakuje nas tytułem wiersza – nie chodzi tu wcale o prawdziwą pornografię, chociaż poetka używa określeń kojarzących się z rozwiązłym erotyzmem: analizy są rozwiązłe, syntezy wszeteczne, „pogoń za nagim faktem dzika i hulaszcza”, pojawia się także „lubieżne obmacywanie” i „tarło poglądów”. Rozpustą jest… myślenie. „Nie ma rozpusty gorszej niż myślenie./ Pleni się ta swawola jak wiatropylny chwast”. Myślenie jest chorobą, która zaraża wszystkich, którzy się z nią zetkną: przyjaciół, znajomych rodzinę. Czytanie powoduje, że ludzie „zapładniają umysły” nowymi faktami, a podczas spotkań i dyskusji wymieniają poglądy, dyskutują.
Czy to dobrze? To nie jest pytanie retoryczne. W normalnej rzeczywistości to, oczywiście, dobre, ale w czasach zniewolenia duchowego i intelektualnego, w czasie stanu wojennego samodzielne myślenie zagraża władzy. Jest niedopuszczalne. Dlatego właśnie ludzie myślący muszą robić to w ukryciu, spiskować, konspirować.
W ten niezwykły sposób Szymborska broni prawa człowieka do wolności i niezależności myślenia. Głos… można także interpretować jako atak ludzi myślących na totalitaryzm, na zło: „Dla takich, którzy myślą święte nie jest nic/ Zuchwałe nazywanie rzeczy po imieniu rozwiązłe analizy, wszeteczne syntezy”.
Kot w pustym mieszkaniu
Mówienie o śmierci jest trudne, ale Szymborska w tym wierszu mówi o niej bardzo pięknie i dyskretnie. Ten niekonwencjonalny tren zaczyna się od słów:
„Umrzeć – tego nie robi się kotu”. Ale tylko tu pada określenie śmierci, kot osamotniony w pustym mieszkaniu żali się i w końcu straszy. Żali się, że niby nic się nie zmieniło, ale wszystko jest jakieś „nie te” kroki, ręka – osoba, która zajmuje się kotem. Kot szukał pana wszędzie, złamał nawet zakaz i porozrzucał papiery, w końcu zniecierpliwiony odgraża się, co zrobi, kiedy pan wróci po tak długim czasie: „Będzie się szło w jego stronę,/ jakby się wcale nie chciało,/ pomalutku,/ na bardzo obrażonych łapach./ I żadnych skoków pisków na początek”.
Okazuje się, że chociaż kot w sprawie śmierci pana tylko przeczuwa, że stało się coś złego, to w przypadku okazania mu niezadowolenia zachowa się jak obrażony człowiek – ostentacyjnie da mu do zrozumienia, jak bardzo cierpiał.
Fotografia z 11 września
To jeden z ostatnich utworów poetki – pochodzi on z tomu tomu Chwila (2002).
Tak o tym wierszu pisze Małgorzata Baranowska: „Tutaj zatrzymanie w określonym momencie oznacza współczucie i bezsilność”:
Aforystyczność tej poezji i kapitalne paradoksy, które ze swoją błyskotliwością i w dodatku poetyckim rytmem narzucają się pamięci, skłaniają niektórych czytelników i krytyków do wyjmowania ich z kontekstu i traktowania jak osobne teksty.
Przy tego rodzaju postępowaniu zazwyczaj ginie z oczu ważna cecha poezji Szymborskiej, która swoje pointy i paradoksy pisze jakby „mimochodem” i wcale ich nie odrywa od całości wiersza, którego czasem są pozornym zaprzeczeniem. Pozornym, bo przecież często mamy tu do czynienia z ironią, która nie uwidoczniłaby się bez całości wiersza.
Nic dwa razy
Nic dwa razy się nie zdarza
i nie zdarzy. Z tej przyczyny
zrodziliśmy się bez wprawy
i pomrzemy bez rutyny.
W zasadzie w pierwszej zwrotce Szymborska powiedziała wszystko. Świat nie jest stały, zmienia się, człowiek rodzi się i umiera, ale to już nie ten sam człowiek.
To wiersz o miłości „odwieczny dramat wzajemnego niezrozumienia i niespełnienia”. Czym jest miłość? To ciągłe przełamywanie obcości i inności drugiego człowieka – chociaż człowiek jest sam, to życiu sens nadają właśnie wszelkie próby przełamania tej samotności:
Uśmiechnięci, wpółobjęci
spróbujemy szukać zgody,
choć różnimy się od siebie
jak dwie krople czystej wody.
Chociaż wiersz ten należy do bardziej znanych, to najczęściej cytowane są jego dwie zwrotki, pierwsza i ostatnia.
Oczywiście robiła wrażenie główna myśl tego w końcu filozoficznego wiersza, ale też wielki zachwyt i zdumienie budził tak charakterystyczny dla całej twórczości Szymborskiej, bo oparty na paradoksie, koniec tego wiersza. W dodatku to paradoks, którego podstawą jest wyrażenie z języka potocznego „podobny jak dwie krople wody”. Zdanie „różnimy się od siebie jak dwie krople czystej wody” weszło już do tradycji polszczyzny.
Szymborska bezbłędnie odkrywa pewne zwyczajne, wydawałoby się, ale nadzwyczajnie przez nią ujęte prawdy, dotyczące wszystkich, jej czytelników i wszystkich ludzi we wszystkich epokach i miejscach. O tym wierszu myśli się kategoriami potoczności. Przecież główny temat także zbudowany jest na potocznym powiedzeniu „nic dwa razy się nie zdarza”.
Przedmioty z najbliższego otoczenia Szymborskiej
Przedmioty – te z najbliższego otoczenia – są częstym motywem w wierszach Szymborskiej. Tomasz Wójcik pisze, że: „rzeczy są przywołane w jej liryce w bardzo wielu funkcjach, ich obecność wiąże się z różnymi zagadnieniami i służy formułowaniu różnorodnych pytań”.
Na przykład w wierszu Martwa natura z balonikiem świat przedmiotów z najbliższego otoczenia, tych, które są na wyciągnięcie ręki, skłania poetkę do egzystencjalnej refleksji nad tym, jaką pełniły rolę i jakie miały znaczenie w tym życiu. Czym jest śmierć? Pożegnaniem z przedmiotami.
Rozmowa z kamieniem
Pukam do drzwi kamienia.
To ja, wpuść mnie.
Przychodzę z ciekawości czystej.
Życie jest dla niej jedyną okazją.
Zamierzam przejść się po twoim pałacu,
a potem jeszcze zwiedzić liść i kroplę wody.
Niewiele czasu na to wszystko mam.
Moja śmiertelność powinna cię wzruszyć.
Ten metaforyczny dialog z kamieniem to pogląd Szymborskiej na temat poznania świata, a zwłaszcza świata przyrody. Człowiek, pozbawiony „zmysłu udziału”, nie może współuczestniczyć w życiu przyrody:
Nie wejdziesz – mówi kamień. –
Brak ci zmysłu udziału.
Żaden zmysł nie zastąpi ci zmysłu udziału.
Czy to dlatego, że życie w porządku kultury powoduje, że nie możemy zrozumieć natury? Czego potrzeba, aby zrozumieć. Ba, zdaniem kamienia, nie wystarcza wyobraźnia, którą ma poetka. Chociaż do możliwości poznania świata natury Szymborska podchodzi sceptycznie, to bardzo wyraźnie można odczuć, że ma poczucie istnienia w świecie jakiejś tajemnicy i tęskni do jej zrozumienia – taki właśnie pogląd na naturę świata i niemożność jego poznania w filozofii nazywa się agnoscytyzmem.
„Często kamień z tego wiersza traktowany jest jako przedmiot po prostu, ale jednak wydaje się, zwłaszcza na tle całej twórczości Szymborskiej, że nie należy go tak traktować. Chodzi tu raczej o zetknięcie mgnienia życia ludzkiego z długim trwaniem nieożywionego bytu naturalnego i o niemożliwość porozumienia”.
Widok z ziarnkiem piasku
Kolejny wiersz, w którym poetka podejmuje temat poznania przez człowieka świata. To poznanie specyficzne, gdyż człowiek może poznawać świat jedynie, posługując się ideami i kategoriami naszego ludzkiego umysłu i opisać go, używając pojęć z języka ludzi.
Poetka przypomina, że nasze poznanie świata – wyrażające się w jego nazywaniu – jest określone (i w ten sposób ograniczone) przez narzędzia ludzkiego umysłu. To właśnie kategorie i pojęcia tego umysłu pozwalają porządkować świat, ale przecież ludzki punkt widzenia nie stanowi jedynej możliwej perspektywy jego opisu – pisał Tomasz Wójcik.
Szymborska w literaturze polskiej…
- Akademia Szwedzka w 1996 r. przyznała Wisławie Szymborskiej literacką Nagrodę Nobla. W uzasadnieniu tej decyzji napisano, że nagrodzono „poezję, która z ironiczną precyzją pozwala wydobyć historyczny i biologiczny kontekst fragmentów ludzkiej rzeczywistości”. Literacka Nagroda Nobla dała Szymborskiej miano pierwszej damy poezji polskiej.
- Twórczość Szymborskiej charakteryzują przewrotność; dystans do spraw, o których mowa w wierszu; ironia; paradoks; zaduma i refleksja nad życiem i śmiercią. Poetka prowadziła pewnego rodzaju dialog z czytelnikiem, historią i tradycją. Sygnalizowała ważne problemy, ale nie przedstawiała gotowych rozwiązań.
- Poezja Wisławy Szymborskiej dotyczy podstawowych spraw ludzkiej egzystencji – stosunku do II wojny światowej, miłości, śmierci, smutku, radości.
- Szymborska, tak jak np. Bolesław Leśmian, Paul Valéry, uprawiała poezję filozoficzną. Paul Valéry uważał, że w poezji wielkie idee i refleksje powinny istnieć tak, jak istnieją… witaminy w jabłkach. Jabłka spożywamy dla ich dobrego smaku, a witaminy spożywa się przy okazji. Tak samo z wierszami – powinniśmy czytać je dla przyjemności i z przyjemnością, a zawarte w tych utworach idee powinniśmy przyswajać „bezboleśnie”.
Pojęcie do zapamiętania!
EGZYSTENCJALIZM – jest to kierunek w literaturze, który rozwinął się pod wpływem filozoficznej myśli egzystencjalnej. Egzystencjaliści uznali, że jedyną bezdyskusyjną prawdą jest fakt, że człowiek istnieje – pewnikiem jest zatem egzystencja człowieka. Lecz człowiek przeżywa przecież lęki egzystencjalne (przed życiem, chorobą, śmiercią, odpowiedzialnością), człowiek jest samotny i niepewny, bo każdy przecież egzystuje oddzielnie. Poczucie zagrożenia i słabości bierze się stąd, że człowiek jest wolny, jest odpowiedzialny za swoje życie, sam musi się z nim uporać. Jest wolny, lecz jako „trzcina na wietrze” – sam i słaby, wciąż prześladuje go trwoga, gdyż wie, że jego byt jest ograniczony.
Za twórcę egzystencjalizmu uważa się Sørena Kierkegaarda (pierwsza połowa XIX wieku). W XX wieku egzystencjalizm zrobił zawrotną karierę, jego przedstawiciele to m.in. pisarze: Jean-Paul Sartre i Albert Camus, autor Dżumy.
Zobacz:
Wypisz w punktach charakterystyczne cechy poezji Szymborskiej
Co wiesz o twórczości Wisławy Szymborskiej? Omów wybrane utwory.