Wisława Szymborska
Radość pisania
Dokąd biegnie ta napisana sarna przez napisany las?
Czy z napisanej wody pić,
która jej pyszczek odbije jak kalka?
Dlaczego łeb podnosi, czy coś słyszy?
Na pożyczonych z prawdy czterech nóżkach wsparta
spod moich palców uchem strzyże.
Cisza – ten wyraz też szeleści po papierze
I rozgarnia
spowodowane słowem „las” gałęzie.
Nad białą kartką czają się do skoku
litery, które mogą ułożyć się źle,
zdania osaczające,
przed którymi nie będzie ratunku.
Jest w kropli atramentu spory zapas
myśliwych z przymrużonym okiem,
gotowych zbiec po stromym piórze w dół,
otoczyć sarnę, złożyć się do strzału.
Zapominają, że nie tu jest życie.
Inne, czarno na białym, panują tu prawa.
Okamgnienie trwać będzie tak długo, jak zechcę,
pozwoli się podzielić na małe wieczności
pełne wstrzymanych w locie kul.
Na zawsze, jeśli każę, nic się tu nie stanie.
Bez mojej woli nawet liść nie spadnie
ani źdźbło się nie ugnie pod kropką kopytka.
Jest więc taki świat,
nad którym los sprawuję niezależny?
Czas, który wiążę łańcuchami znaków?
Istnienie na mój rozkaz nieustanne?
Radość pisania.
Możność utrwalania.
Zemsta ręki śmiertelnej.
Rodzaj liryki
Wiersz liryczny, liryka refleksyjna
Budowa wiersza
- Sześć nieregularnych strof.
- Wiersz wolny (nie ma narzuconego rytmu, rymów stałych zestrojów akcentowych).
- Wiersz biały (bezrymowy).
Tytuł wiersza
Trafnie streszcza tematykę wiersza. Mowa o radości pisania. Jest to wiersz o mocy twórczej poety. O radości, jaką daje kreacja. Ale, jak to u Szymborskiej, obecna jest też ironia. Tak więc i ten tytuł trudno traktować bezkrytycznie, superpoważnie.
Czas powstania utworu, kontekst literacki
Czas powstania tego wiersza w ogóle nie jest ważny, choć wiemy, że był drukowany w Itd. w 1963 roku. Jest to typowy utwór uniwersalny, którego data powstania nie ma większego znaczenia.
Większe znaczenie ma natomiast kontekst literacki. Wiersz ten wpisuje się w cykl popularnych już od antyku utworów autotematycznych, czyli dotyczących samego pisania utworów.
To jeden z utworów o kondycji poety, jego roli, sztuce pisania…
Warto go rozpatrywać na tle utworów Horacego, Kochanowskiego czy romantyków, rozważających rolę poezji i poety.
Zapamiętaj!
Autotematyzm – oznacza on pisanie o pisaniu, tworzenie wiersza czy innego utworu o samym procesie powstawania tekstu. Takim właśnie autotematycznym wierszem jest Radość pisania Wisławy Szymborskiej. Poetka utrwaliła moment kreacji wiersza i związane z tym przemyślenia, wątpliwości, refleksje.
Kim jest postać mówiąca w wierszu?
Ktoś, kto tworzy, pisarz, poeta, który mówi o pisaniu w sensie tworzenia utworu. Nie znamy jego płci, ani razu nie ujawnia się rodzaj gramatyczny, Wiemy tylko, że to ktoś piszący, autor, który ujawnia się (liryka bezpośrednia) w pierwszoosobowych formach czasownika („sprawuję”) czy zaimkach („mojej woli”).
Nastrój wiersza
Radość zasugerowana w tytule, ale też przewrotność, przekora, ironiczny uśmiech, nastrój intelektualnej gierki. Typowy dla Szymborskiej nastrój sceptycyzmu i niedowierzania. To nie jest eksplozja radości, raczej ironiczna refleksja ze szczyptą uśmiechu.
Przesłanie wiersza
Pisanie, kreacja jest aktem niezwykłym. Próbą zatrzymania czasu. Wprowadzenia własnych, jasnych, nienaruszalnych praw i porządku do wykreowanego przez siebie świata. Aktem mocy, siły.
Ale też aktem słabości, słabym buntem, bo przecież pisanie nie równa się życiu, jest jedynie zemstą ręki śmiertelnej. Tak więc tylko częściowo, jakby na niby ze śmiercią wygrywa.
Radość zostaje nieco zmącona przypomnieniem, że ręka pisarza jest śmiertelna, pisanie nie jest życiem. Eksplozję kreacyjnej mocy osłabiają znaki zapytania: „Jest więc taki świat, / nad którym los sprawuję niezależny?”
Środki poetyckie
Epitety
- przymiotnikowe: „napisana sarna”, „napisany las”, „napisanej wody”, „pożyczonych (…) czterech nóżkach”, „białą kartką”, „zdania osaczające”, „spory zapas”, „przymrużonym okiem”, „małe wieczności”, „los niezależny”, „istnienie nieustanne”, „ręki śmiertelnej”;
- rzeczownikowe:
„zapas myśliwych”, „kropli atramentu”, „kropką kopytka”, „locie kul”, „radośc pisania”, „możność utrwalania”, „łańcuchami znaków”, „zemsta ręki”
Metafory:
„z napisanej wody pić”
„Biegnie napisana sarna przez napisany las”
„Na pożyczonych z prawdy czterech palcach”
„Wyraz (…) szeleści na papierze”
„Jest w kropli atramentu spory zapas myśliwych…”
„Zbiec po stromym piórze w dół”
„Czas wiążę łańcuchami znaków”
Animizacja: „nad kartką czają się do skoku litery”
Ironia: „napisana sarna”, „napisany las”, „napisana woda”, „z napisanej wody pić”, „na pożyczonych z prawdy czterech nóżkach” itp.
Porównanie: (woda) „odbije pyszczek jak kalka”
Zdrobnienie: „kopytka”
Oksymoron: „Małe wieczności”
Paradoks: „Okamgnienie trwać będzie tak długo, jak zechcę”
Związek frazeologiczny: „Uchem strzyże” – rusza w charakterystyczny sposób uchem
Rozbijanie związków frazeologicznych (celowa kontaminacja)
„Inne, czarno na białym, panują tu prawa”
„Bez mojej woli nawet liść nie spadnie”
Zapamiętaj!
- Ironia – wprowadzanie sprzeczności pomiędzy dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, wprowadzanie dystansu do słów, które wypowiadamy.
Np. „biegnie napisana sarna” wprowadza pewną sprzeczność, dystans, wiemy, że napisana sarna nie biegnie, ale udajemy, że w to wierzymy. Słowo „napisana” ma wprowadzać nasz dystans do świata przedstawionego. Albo „spod moich placów uchem strzyże”. Ta opisana tak czynność, jednocześnie zostaje podana w wątpliwość przez słowo: „napisana“ (sarna).
- Oksymoron – związek frazeologiczny obejmujący dwa wyrazy o zaprzeczających sobie znaczeniach, np. gorący lód, czy tak jak w tym wierszu małe wieczności.
„Dokąd biegnie ta napisana sarna przez napisany las?”
Początkowe pytanie wiersza od razu wprowadza nas w jego temat. Zaraz za tym pytaniem pojawiają się następne. „Napisana sarna”, „napisany las”. Oto wykreowana przez piszącego rzeczywistość. Istnieje naprawdę? Jak daleko sięga władza, jaką ma nad nią jej twórca? „Dlaczego [napisana sarna] łeb podnosi, czy coś słyszy?”. Cóż może słyszeć? Tylko to, co zostało napisane. „Cisza – ten wyraz też szeleści po papierze/ i rozgarnia/ spowodowane słowem „las” gałęzie”. Tak powstaje literacka rzeczywistość – każde napisane słowo powołuje do „życia” napisane zjawiska i rzeczy. A jednocześnie – w jakiś tajemniczy sposób to literackie „życie” przenika się z tym, co dzieje się w namacalnej już rzeczywistości – wokół piszącego. Szelest długopisu „rozgarnia” gałęzie w „napisanym lesie”.
Poetka jednak zna władczą moc swojego pióra:
Jest w kropli atramentu spory zapas
myśliwych z przymrużonym okiem
gotowych zbiec po stromym piórze w dół,
otoczyć sarnę, złożyć się do strzału.
W jednej chwili można podjąć decyzję o życiu lub śmierci. Jedno zdanie, nawet słowo, i napisaną sarnę spotka napisana śmierć. Władza absolutna? Ba, wręcz totalitarna – „Bez mojej woli nawet liść nie spadnie/ ani źdźbło się nie ugnie pod kropką kopytka”. Taka władza daje prawdziwą rozkosz – poetka zresztą tego nie ukrywa. Jest panią czasu i rzeczywistości – to, co pozostanie na papierze, będzie nieodwołalne i na swój sposób… wieczne. Jakby nie dowierzając swej mocy, pyta jeszcze na koniec:
Jest więc taki świat,
nad którym los sprawuję niezależny?
Czas, który wiążę łańcuchami znaków?
Istnienie na mój rozkaz nieustanne?
Chwilę później następuje odpowiedź:
Radość pisania,
Możność utrwalania,
Zemsta ręki śmiertelnej.
Ostatni wers wiersza jak na „ostateczną odpowiedź” jest dość zagadkowy. Moglibyśmy zadać pytanie: co z tą poezją, co z radością pisania? Poezja jest tylko żartem zrobionym władcy naszego świata: czasowi. Małą zemstą kruchego bytu człowieczego na materii bezdusznej. Polega na chwilowym zatrzymaniu przemijania, zaprzeczając prawom, którymi rządzi się rzeczywistość. To tylko chwilowe zwycięstwo, lecz jedyne, na jakie stać człowieka. Bo poezja to świat, gdzie możemy schronić się przed trudną rzeczywistością i poczuć radość, choćby chwilową.
Pytania do wiersza:
Kim jest postać mówiąca w wierszu? O jakim pisaniu mówi?
Postać mówiąca jest poetą, autorem i mówi o pisaniu w sensie tworzenia utworu, nie chodzi tylko o stawianie liter, pisanie notatki czy jakiejś formy użytkowej zaproszenia, podania…
Co jest treścią wiersza? Odpowiadając, zastosuj wybrane wyrażenia:
Świat przedstawiony
Zależność świata przedstawionego od pisarza
Rola wyobraźni
Stwarzanie nieśmiertelnego życia
Rzeczywistość tworzona przez pisarza
Proces tworzenia
Trud pisania
Wola twórcy
Fikcja literacka
Powołaj się na odpowiednie wersy.
Utwór pokazuje proces tworzenia, dzieło jest właśnie w trakcie powstawania i autor zastanawia się nad doborem słów („nad białą kartką czają się do skoku / Litery”) i losami postaci („jest w kropli atramentu spory zapas / myśliwych”).
Wiersz pokazuje zależność świata przedstawionego od pisarza i wielką rolę wyobraźni twórcy, który kreuje odrębny świat. W tym odrębnym świecie pisarz tworzy nową rzeczywistość i jej reguły, stwarza nieśmiertelne życie („jest więc taki świat, nad którym los sprawuję niezależny?”).
Dlatego trud pisania się opłaca, w utworze wszystko zależy od woli twórcy.
Nie można jednak zapominać, że to, co kreuje pisarz, to jedynie fikcja literacka i władza absolutna autora w świecie przedstawionym nie przekłada się na realne życie.
Co jest przyczyną radości pisarza. Co to znaczy „możność utrwalania” – czego? Na czym polega „zemsta ręki śmiertelnej”?
Przyczyną radości pisania jest, choćby złudne, poczucie władzy, kreowania świata, nad którym ma się władzę i w którym decyduje się o wszystkim niczym Bóg. Pokonuje się nawet czas i śmierć, co w życiu jest niemożliwe. Jest więc pisanie próbką boskości.
Jednocześnie jednak wiadomo, że poczucie władzy jest chwilowe jedynie i złudne, to władza tylko „na papierze”, świat opisany i rzeczywisty nie przenikają się i dlatego pisarze nie są nieśmiertelni.
Możność utrwalania oznacza możliwość ocalania w pamięci niektórych faktów, postaci, możność utrwalania i upamiętniania życia, które wciąż przemija.
„Zemsta ręki śmiertelnej” polega na umiejętności zatrzymywania czasu przez pisarza i na władzy nad życiem i śmiercią choćby na papierze.
Zobacz:
Wypisz w punktach charakterystyczne cechy poezji Szymborskiej
Co wiesz o twórczości Wisławy Szymborskiej? Omów wybrane utwory.