Szymborska na maturze

Jakie mogą być tematy?

Przede wszystkim: interpretacja utworu. Jeśli ze szczególnym ukierunkowaniem – to już zależnie od wiersza, ale na przykład:

• Jak portretuje tytułową nienawiść w swoim wierszu Wisława Szymborska? Jaką rolę w tym portretowaniu odgrywa ironia?
• Czym jest potęga myślenia w świetle utworu Szymborskiej pt. Pornografia?
• Definicja poezji i jej roli we współczesnym świecie, jaką zawarła noblistka w przytoczonych utworach.
• Człowiek zanurzony w historii swoich czasów – jak temat ujmuje Wisława Szymborska w wierszu Rehabilitacja (tu możliwe porównanie np. z wierszem Stanisława Barańczaka Jeżeli porcelana…).
• Wokół cienia. Jaką funkcję pełni cień w Cieniu Wisławy Szymborskiej i w Cieniu Daniela Naborowskiego?
• Kim jest człowiek? Kondycja człowieka ukazana we fraszce Człowiek Boże igrzysko Jana Kochanowskiego i Archeologii Wisławy Szymborskiej.

 

Co trzeba wiedzieć?

Najważniejsze tematy poezji Szymborskiej

• Człowiek, jego miejsce we wszechświecie, próba odpowiedzi na trudne pytania egzystencjalne, relacje człowieka z naturą i innymi ludźmi.

• Dystans wobec autorytetów, przedmiotów codziennych w roli bohaterów poezji. Poetka często z lekką ironią i humorem traktuje uznane toposy, nie traktuje ich z nabożną powagą i namaszczeniem.

• Świat zwykłych drobiazgów, który otacza człowieka, staje się jego światem, tym naprawdę ważnym, najprawdziwszym.

• Wydarzenia wielkiej wagi – refleksja nad historią, ojczyzną i czynami bohaterskimi (Obóz głodowy pod Jasłem, Minuta ciszy po Ludwice Wawrzyńskiej, Gawęda o miłości ziemi ojczystej).

• Ludzki los wobec historii, epoki i przemijania czasu.

• Filozofia życiowa – czym powinno być ludzkie życie.

• Non omnis moriar – motyw horacjański: wielokrotnie w poezji Szymborskiej i w rozmyślaniach o literaturze pojawia się Horacy i przewija znany motyw, cytat „non omnis moriar” – „nie wszystek umrę”. Dla wszystkich poruszających się w tradycji europejskiej znaczy to, że poeta żyć będzie wiecznie w swojej twórczości. Oczywiście, nawet wielbiąc Horacego, Szymborska nie może tego motywu traktować z powagą i namaszczeniem. Toteż na przykład w wierszu Reszta (tom Sól) czytamy: „Non omnis moriar z miłości”.

• Poezja – jej miejsce w obecnym świecie wartości.

• Ocena współczesnego świata techniki, materializmu, bezduszności.

 

Charakterystyczne dla poetki techniki poetyckie

• Operowanie ironią, humorem.
• Liczne nawiązania do dorobku kulturowego ludzkości: wielkiej literatury i sztuki, filozofii czy postaci historii.
• W spojrzeniu Szymborskiej na świat najważniejsze są mądry sceptycyzm i ironia, czyli metodyczne wątpienie.
• Wykorzystywanie możliwości języka – dwuznaczności, dowcipu, gry słów, mowy potocznej.
• Intelektualizm i ascetyzm emocjonalny. Poetka rzadko daje upust wylewnym uczuciom, woli zaznaczyć swój pogląd przez użycie ironii lub drwiny.
• Operowanie metaforą, która wydaje się być ulubionym zabiegiem poetyckim Szymborskiej.
• Kategoria „zdziwienia” – zaskakuje czytelników ukazywaniem zjawisk uważanych za zwykłe, banalne jako niezwykłych, pełnych nowych sensów.
• Nawiązania do różnych gatunków: przypowieści, powiastki filozoficznej, anegdoty, reportażu itd.
• Mistrzowskie operowanie puentą, konceptem, zaskakującym pomysłem na ukazanie myśli, nawet komizmem językowym.

 

Charakterystyczne cechy poezji Szymborskiej:

• Maksymalna zwięzłość, oszczędność wypowiedzi;
• „Wstyd uczuć” – subtelne operowanie emocjami;
• Przywoływanie zjawisk pozornie banalnych, jednostkowych i nieważnych jako punktu wyjścia do głębokich refleksji;
• Operowanie paradoksami i pozornymi paradoksami.
• Fascynacja ewolucją i przyrodą, skłonność do odnajdywania w człowieku cech prymitywnych, naturalnych – „małpich”;.
• Niechęć do historii, sceptycyzm wobec ludzkich dokonań.
• Niechęć do dopowiedzeń, upodobanie do „niedomkniętej” kompozycji utworów.
• Upodobanie do filozofii antycznej – Heraklit, eleaci.
• Częste odwołania do tekstów i zjawisk kultury – literatura, malarstwo.
• Fascynacja tym, co nierzeczywiste, lecz prawdopodobne.
• Skłonność do potoczności, chęć odnalezienia uniwersalnych treści w codziennym banale.
• Upodobanie do niepełnych, szczątkowych sytuacji i motywów.
• Lęk przed liczeniem, statystyką w odniesieniu do jednostek.
• Posługiwanie się konwencją snu, nawiązania do poetyki surrealistycznej.
• Dowcip, czasem pokrewny manierystycznemu konceptyzmowi.
• Poszukiwania relacji między jednostką a zbiorowością, między tym co ogólne i odrębne, wyjątkowe.
• Motyw „zdziwienia światem” – zaskoczenia rzeczami i zjawiskami pozornie banalnymi.
• Obrona indywidualności, prywatności w świecie wielkich liczb i długotrwałych historycznych procesów.

 

Przyczyny, dla których poetka otrzymała literacką Nagrodę Nobla

Kiedy w 1996 roku Wisława Szymborska została laureatką Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, uzasadniono to następująco: „Za poezję, która z ironiczną precyzją odsłania prawa biologii i działania historii we fragmentach ludzkiej rzeczywistości” (fragment przemówienia Poeta i świat. Odczyt Noblowski, Sztokholm, 7 grudnia 1996).

Szymborska pochyliła się nad tematem człowieka i jego sytuacji we wszechświecie w sposób szczególny: głęboko filozoficzny, ale przy tym komunikatywny, zdystansowany – poetka była filozofką żartobliwą, ironizującą, operującą trafną puentą, pięknym językiem. Podjęła temat uniwersalny, ogólnoludzki i ponadczasowy, humanistyczny. Ale w perspektywie prawd o człowieku nie umknęła jej chwila, w której przyszło mu żyć, okoliczności wielkiej historii z codziennym życiem jednostki zarazem – a przy tym dzieje społeczeństwa, świata, natury. Za tę niezwykłą wypowiedź poetycką otrzymała Nagrodę Nobla.

 

Zwróć uwagę na wiersze

• Rehabilitacja
  

  Poetka zastanawia się nad tym, że życiem ludzkim rządzi przypadek, że człowiek jest zagubiony w dziejach świata. Interpretując ten wiersz, zauważ i wskaż liczne nawiązania do historii ludzkości i cywilizacji, a także tradycji kulturowej i literackiej. Syzyf (bohater mitologii greckiej) i Jorik (bohater z Szekspira) pojawiają się w wypowiedzi podmiotu lirycznego. Człowiek w swoim życiu wciąż coś tworzy, czegoś dokonuje, ale nie może skorygować tego, co już zrobił. Ocena czynów ludzkich zależy od wielu okoliczności: chwili historycznej, polityki, interesów rządzących, a z czasem może ulec dewaluacji. Zwykłemu człowiekowi żyjącemu w niewiedzy i ciągle zasypywanemu zmanipulowanymi informacjami trudno żyć w świecie.
  Uwaga – znajdziesz tu echa wydarzeń 1956 roku, a konkretnie powstania na Węgrzech (interwencji wojsk Układu Warszawskiego) i Polskiego Czerwca.

• Głos w sprawie pornografii

  Ironię, zaskoczenie, koncept wskaż już przy tytule – nie chodzi tu wcale o prawdziwą pornografię, chociaż poetka używa określeń kojarzących się z rozwiązłym erotyzmem: analizy są rozwiązłe, syntezy wszeteczne, „pogoń za nagim faktem dzika i hulaszcza”, pojawia się także „lubieżne obmacywanie” i „tarło poglądów”. Rozpustą jest… myślenie. „Nie ma rozpusty gorszej niż myślenie. / Pleni się ta swawola jak wiatropylny chwast”. Myślenie jest chorobą zarażającą wszystkich, którzy się z nią zetkną: przyjaciół, znajomych, rodzinę. Czytanie powoduje, że ludzie „zapładniają umysły” nowymi faktami, a podczas spotkań i dyskusji wymieniają poglądy, dyskutują. W czasach zniewolenia duchowego i intelektualnego, w czasie stanu wojennego samodzielne myślenie zagraża władzy. Jest niedopuszczalne. Dlatego właśnie ludzie myślący muszą robić to w ukryciu, spiskować, konspirować.
  W ten niezwykły sposób Szymborska broni prawa człowieka do wolności i niezależności myślenia. Głos… można także interpretować jako atak ludzi myślących na totalitaryzm, zło: „Dla takich, którzy myślą święte nie jest nic / Zuchwałe nazywanie rzeczy po imieniu, rozwiązłe analizy, wszeteczne syntezy”.

• Kot w pustym mieszkaniu

  Mówienie o śmierci jest trudne, ale Szymborska w tym wierszu mówi o niej bardzo pięknie i dyskretnie. Ten niekonwencjonalny tren zaczyna się od słów:
  Umrzeć – tego nie robi się kotu.
  Ale tylko tu pada określenie śmierci, kot osamotniony w pustym mieszkaniu żali się i w końcu straszy. Żali się, że niby nic się nie zmieniło, ale wszystko jest jakieś „nie te”: kroki, ręka, osoba, która zajmuje się kotem. Kot szukał pana wszędzie, złamał nawet zakaz i porozrzucał papiery, w końcu zniecierpliwiony odgraża się, co zrobi, kiedy pan wróci po tak długim czasie:
  Będzie się szło w jego stronę,
  jakby się wcale nie chciało,
  pomalutku,
  na bardzo obrażonych łapach.
  I żadnych skoków pisków na początek.Okazuje się, że chociaż kot w sprawie śmierci pana tylko przeczuwa, że stało się coś złego, to w przypadku okazania mu niezadowolenia zachowa się jak obrażony człowiek – ostentacyjnie da do zrozumienia, jak bardzo cierpiał.
  Czy do tak wiernego kota pan nie powinien wrócić?

• Nic dwa razy

  Na pierwszy rzut oka ten utwór to pogodna, nieskomplikowana, troszkę „częstochowska” rymowanka:

  Nic dwa razy się nie zdarza
  i nie zdarzy. Z tej przyczyny
  zrodziliśmy się bez wprawy
  i pomrzemy bez rutyny.
  
  W zasadzie w pierwszej zwrotce Szymborska powiedziała wszystko. Świat nie jest stały, zmienia się, człowiek rodzi się i umiera, ale to już nie ten sam człowiek. Jest to doskonały przykład paradoksu – jednego z ulubionych chwytów poetyckich Szymborskiej.
  Nic dwa razy można nazwać miniaturowym – lecz bardzo głębokim, pełnym odniesień – traktatem filozoficznym. Szymborska odwołuje się pośrednio do Heraklitowej metafory rzeki. W wiecznie płynącym świecie żadne zdarzenie nie jest powtarzalne, a wrażenia i uczucia są względne – zmieniają się niczym w kalejdoskopie – ukochana osoba budzi skojarzenia raz z różą, raz z kamieniem.
  To wiersz o miłości, „odwieczny dramat wzajemnego niezrozumienia i niespełnienia”. Czym jest miłość? To ciągłe przełamywanie obcości i inności drugiego człowieka – chociaż człowiek jest sam, to życiu sens nadają właśnie wszelkie próby przełamania tej samotności:

  Uśmiechnięci, wpółobjęci
  spróbujemy szukać zgody,
  choć różnimy się od siebie
  jak dwie krople czystej wody.

  Chociaż wiersz ten należy do bardziej znanych, to najczęściej cytowane są jego dwie zwrotki, pierwsza i ostatnia. Oczywiście robiła wrażenie główna myśl tego w końcu filozoficznego wiersza, ale też wielki zachwyt i zdumienie budził tak charakterystyczny dla całej twórczości Szymborskiej, bo oparty na paradoksie, koniec tego wiersza. W dodatku to paradoks, którego podstawą jest wyrażenie z języka potocznego „podobny jak dwie krople wody”. Zdanie „różnimy się od siebie jak dwie krople czystej wody” weszło już do tradycji polszczyzny.

• Pisanie życiorysu

  Ten wiersz jest świetnym przykładem na to, jak zwykła, rzec można prozaiczna, życiowa czynność staje się pretekstem do głębszych rozważań o człowieku. Pisanie życiorysu jest formalnością urzędową, która wymaga, by obywatel napisał (bo trzeba życiorys dołączyć do podania) o sobie jak najkrócej, bez względu na długość biografii – to, co najważniejsze. Ale co właściwie jest najważniejszą informacją o człowieku? Jak krótko, zwięźle wskazać istotę ludzkiego życia, w życiorysie pominąć należy uczucia, wspomnienia, pamięć, miłości, psy, koty, pamiątki i sny. „Raczej cena niż wartość i tytuł niż treść”. Nie jest istotny cel naszej drogi, dźwięki, które słyszymy… I co wynika z tych zeznań? „Ten za kogo uchodzisz”. Piszemy setki podań i prawdziwych kłamstw o sobie. Człowiek zarejestrowany, zapisany i obmierzony to zupełnie ktoś inny. I co słychać? „Łomot maszyn, które mielą papier”. To smutny finisz. Papier, który rzekomo mówi o człowieku prawdę, wmielony w maszynę (może już nie jest potrzebny), to symbol przemijalności istnienia. Papka pism urzędowych jako treść istnienia, zwykły życiorys jako fałszywe świadectwo – to dowody istnienia człowieka w świecie współczesnym. A przecież to nie są prawdziwe dowody.
  Poetka sugeruje, że prawda tkwi w tym, czego się nie pisze – w odczuciach, wizjach, wspomnieniach. Krótki wiersz, złożony z urzędowych uwag i pełnych goryczy kilku słów własnych jest głęboko filozoficzny. Ukazuje znikomość jednostki w świecie maszyn i urzędów, etykiety, pod którymi funkcjonuje człowiek, bezduszność definicji słowa „człowiek” i niemożliwość zaistnienia prawdy na ten temat. Bo jeśli nawet ta prawda jest – to nikt jej nie chce, nikogo nie obchodzi.

• Radość pisania

  To utwór o tajemnicy, jaka towarzyszy pisarskiej kreacji i o ogromnej wartości tego, czym jest dla człowieka możność twórczego pisania.
  „Dokąd biegnie ta napisana sarna przez napisany las?” – początkowe pytanie wiersza od razu wprowadza nas w jego temat. Zaraz za tym pytaniem pojawiają się następne: „Napisana sarna”, „napisany las”. Oto wykreowana przez piszącego rzeczywistość. Istnieje naprawdę? Jak daleko sięga władza, jaką ma nad nią jej twórca? Dlaczego „napisana sarna… łeb podnosi, czy coś słyszy?”. Cóż może słyszeć? Tylko to, co zostało napisane. „Cisza – ten wyraz też szeleści po papierze/ i rozgarnia/ spowodowane słowem „las” gałęzie.” Tak powstaje literacka rzeczywistość – każde napisane słowo powołuje do „życia” napisane zjawiska i rzeczy. A jednocześnie – w jakiś tajemniczy sposób to literackie „życie” przenika się z tym, co dzieje się w namacalnej już rzeczywistości – wokół piszącego. Szelest długopisu „rozgarnia” gałęzie w „napisanym lesie”.

  Poetka jednak zna władczą moc swojego pióra:
  Jest w kropli atramentu spory zapas
  myśliwych z przymrużonym okiem
  gotowych zbiec po stromym piórze w dół,
  otoczyć sarnę, złożyć się do strzału.
  
  W jednej chwili można podjąć decyzję o życiu lub śmierci. Jedno zdanie, nawet słowo i napisaną sarnę spotka napisana śmierć. Władza absolutna? Ba, wręcz totalitarna – „Bez mojej woli nawet liść nie spadnie/ ani źdźbło się nie ugnie pod kropką kopytka”. Taka władza daje prawdziwą rozkosz – poetka zresztą tego nie ukrywa. Jest panią czasu i rzeczywistości – to, co pozostanie na papierze będzie nieodwołalne i na swój sposób… wieczne. Jakby nie dowierzając swej mocy, pyta jeszcze na koniec:

  Jest więc taki świat,
  nad którym los sprawuję niezależny?
  Czas, który wiążę łańcuchami znaków?
  Istnienie na mój rozkaz nieustanne?
  
  Chwilę później następuje odpowiedź:
  
  Radość pisania,
  Możność utrwalania,
  Zemsta ręki śmiertelnej.
  
  Ostatni wers wiersza jak na „ostateczną odpowiedź” jest dość zagadkowy. „Zemsta ręki śmiertelnej” – zemsta za śmiertelność? Zemsta na kim? Na Bogu? Na śmierci? Na czasie? Na przemijaniu?

• Dwie małpy Bruegla

  To wiersz zawierający co najmniej dwa typowe dla Szymborskiej tematy. Pierwszy zawiera się w nawiązaniu do malarstwa, do konkretnego obrazu poprzez umieszczenie podmiotu lirycznego niejako w środku namalowanej przez Bruegla sceny. Sama kompozycja sceny przedstawiona jest niezwykle zwięźle: dwie małpy w oknie, przez które widać morze. Jedna patrzy w stronę widza, druga przysypia. I tyle.
  Rzeczywistość przedstawiona przez Bruegla zostaje jednak uzupełniona przez poetkę. „Tak wygląda mój wielki maturalny sen” – tak zaczyna się utwór. Później zaś: „Zdaję z historii ludzi./ Jąkam się i brnę”.

  Jedna z małp stara się podpowiedzieć maturzystce – brząka cicho łańcuchem. Ta podpowiedź małpy kieruje nas ku fascynacji, jaką Szymborska przejawia wobec procesu ewolucji i w ogóle całej historii naturalnej. Parę genów w tę, parę we w tę – oto cała różnica między nami a szympansem. Tak mało i tak wiele… Czy małpy tylko przyglądają się maturze, czy może występują w roli egzaminatorów…? A skąd kłopoty z odpowiedzią? I „łańcuchowa” podpowiedź? Może stąd, że „historia ludzi” najprzyjemniejsza nie jest, a łańcuch i jego odpowiedniki należały do jej stałych rekwizytów? A może stąd – jak twierdzi Wojciech Ligęza – że poetka stara się nawiązać do socrealistycznego epizodu ze swej młodości?

 

Zobacz:

Wypisz w punktach charakterystyczne cechy poezji Szymborskiej

Wisława Szymborska – biografia

Wisława Szymborska – jak pisać o…

Poeci nobliści – Czesław Miłosz, Wisława Szymborska

Co wiesz o twórczości Wisławy Szymborskiej? Omów wybrane utwory.

Wisława ­Szymborska – matura