Porównaj dwa sposoby ukazania toposu Arkadii na podstawie lektury fragmentu Pieśni świętojańskiej o Sobótce Jana Kochanowskiego i Na wsi Jana Twardowskiego.
Jan Kochanowski
Pieśń świętojańska o Sobótce
Panna XII
Wsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?
Człowiek w twej pieczy uczciwie
Bez wszelakiej lichwy żywie;
Pobożne jego staranie
I bezpieczne nabywanie.
Inszy się ciągną przy dworze
Albo żeglują przez morze,
Gdzie człowieka wicher pędzi,
A śmierć bliżej niż na piędzi.
(…)
A gospodarz wziąwszy siatkę
Idzie mrokiem na usadkę
Albo sidła stawia w lesie;
Jednak zawżdy co przyniesie.
On łąki, on pola kosi,
A do gumna wszystko nosi.
Skoro też siew doprawiemy,
Komin wkoło obsiądziemy.
Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokryte,
Tam trefne plęsy z ukłony,
Tam cenar, tam i goniony
(…)
Stada igrają przy wodzie,
A sam pasterz, siedząc w chłodzie,
Gra w piszczałkę proste pieśni;
A faunowie skaczą leśni.
(…)
A niedorośli wnukowie,
Chyląc się ku starszej głowie,
Wykną przestawać na male,
Wstyd i cnotę chować w cale.
Jan Twardowski
Na wsi
Tu Pan Bóg jest na serio pewny i prawdziwy
bo tutaj wiedzą kiedy kury karmić
jak krowę doić żeby nie kopnęła
jak starannie ustawić drabinkę do siana
jak odróżnić liść klonu od liścia jaworu
tak podobne do siebie lecz różne od spodu
a liści nie zrozumiesz ani nie odmienisz
tu wiedzą że konie stają głowami do środka
że kos boi się bardziej w ogrodzie niż w lesie
że skowronek spłoszony raz jeszcze zaśpiewa
kukułka tutaj żywa a nie nakręcona
pszczoła wciąż się uwija raz w prawo raz w lewo
a mirt rozkwita tylko w zimnym oknie
ptaki też nie od razu wszystkie zasypiają
zresztą mogą się czasem serdecznie pomylić
jak ktoś kto bije żonę by zranić teściową
i wiadomo że sosny niebieskozielone
a dziurawiec to żółte świętojańskie ziele
tu Pan Bóg jest jak Pan Bóg pewny i prawdziwy
tylko dla filozofów garbaty i krzywy
Wyjaśnienie zadania
Temat wymaga od ciebie tak zwanej interpretacji skierowanej. Musisz się skupić nie na wszystkim, o czym mówią utwory, ale na sposobie kreowania obrazu wsi jako Arkadii (krainy szczęśliwości). Można pokazać podobieństwa i różnice w widzeniu wsi przez poetów, ale także skupić się na stylach: konwencjonalność sielanki i realistyczna opisowość oraz franciszkanizm Twardowskiego. Przydaje się wiedza o rodzajach wiersza, gatunkach literackich, tropach stylistycznych. Ważne w tym temacie terminy to: stylizacja, afirmacja życia, rustykalizm.
Najprostszy plan pracy
- wyczerpującą definicję pojęć kluczowych dla tematu, czyli toposu i arkadii;
- rekonstrukcję wyznaczników franciszkanizmu i odnalezienie ich w wierszu Twardowskiego;
- przytoczenie franciszkańskiej koncepcji Boga;
- ukazanie kontrastu między koncepcją stylizacji na arkadię a konwencją realistyczną;
- określenie wsi jako nośnika tradycji i kultury;
- zestawienie obrazów natury w obydwu wierszach – konwencjonalnego i rzeczywistego;
- porównanie z innymi utworami, na przykład z Panem Tadeuszem czy Przedwiośniem;
- umiejętność wskazania, jak środki językowe kreują arkadyjski bądź realistyczny obraz wsi.
Warianty wstępu
Wariant pierwszy:
Dość tradycyjnie. Zaczynasz od wyjaśnienia terminu literackiego Arkadia. Termin pochodzi z mitologii greckiej. Była to pierwotnie kraina pasterska w północnej Grecji. W mitologii przedstawiano ją jako krainę beztroskiej szczęśliwości, harmonijnego współistnienia człowieka z naturą. Życie w Arkadii jest wyidealizowane, upływa w atmosferze zabawy, nawet praca staje się przyjemnością. W drugiej części wstępu zaznaczasz, że motyw Arkadii przeniknął z Grecji, przez antyczny Rzym do literatury polskiej. Był szczególnie popularny w czasach odrodzenia i sentymentalizmu, ale również i późniejszych. Taki wstęp pozwala ci na swobodne przejście do rozwinięcia tematu – poprzez refleksję, że motyw Arkadii był różnie traktowany w różnych epokach, każda z nich wzbogacała go o właściwe sobie walory.
Wariant drugi:
Zaczynasz o wsi i sielskości ogólnie. Możesz wyjść od refleksji na temat szczególnego znaczenia motywu wsi w literaturze polskiej. Pamiętaj, że nasza poezja i proza jest związana z kulturą szlachecko-chłopską, była tworzona głównie na prowincji, a dworek szlachecki, związany przecież z życiem wiejskim, jest co najmniej od czasów renesansu nośnikiem tradycji kulturowych i patriotycznych. Możesz wprowadzić słowa, takie jak rustykalizm, czy folklor. Warto też postawić tezę, że w przeciwieństwie do niezbyt pozytywnego obrazu miasta wieś w polskiej literaturze ma raczej pozytywne konotacje. Przechodzisz do stwierdzenia, że w polskiej literaturze dominuje wyidealizowany, arkadyjski obraz wsi, czego potwierdzeniem będzie interpretacja utworów.
Wariant trzeci:
Rozpoczynasz od wyjaśnienia pojęcia „toposu” – motyw wędrujący, czyli motyw obecny w różnych epokach literackich, mogą zmieniać się jego sposoby ukazywania i konwencje. Robisz króciutki przegląd motywu arkadyjskiego, wprowadzając termin sielanka. Ważni twórcy to: Teokryt, Wergiliusz, Kochanowski, Szymonowic, Karpiński.
Warianty rozwinięcia:
Wariant pierwszy:
W nim koncentrujesz się na obrazach wsi oraz na sposobach kreowania tych obrazów.
- Zacznij od utworu dobrze ci znanego, czyli od Pieśni Świętojańskiej. Pochwała wsi jest konstruowana za pomocą apostrofy i epitetów „spokojna” „wesoła”.
- Kolejny obraz jest konstruowany za pomocą opisu i kontrastu między uczciwym życiem na wsi a pełnym niebezpieczeństw życiu w mieście, czy w podróży
- Obraz wsi ulega zbliżeniu, jak gdyby w soczewce. Przyglądamy się bowiem działaniom ludzi w lesie, na pastwisku, na polu. Ważne, że działanie to przynosi dobrobyt.
- Z kolei Kochanowski ukazuje społeczny charakter życia wiejskiego. Życie wspólnoty jest ukazane w arkadyjskiej konwencji zabawy.
- Wreszcie mamy typową stylizację krajobrazu wiejskiego na Arkadię, wśród polskich lasów pojawiają się postacie greckich faunów.
- Niematerialne walory wsi – wieś jest gwarancją szanowania takich wartości jak autorytet, tradycja, umiar.
- W Wierszu Twardowskiego zwróć uwagę na klamrę spinającą wiersz, w której podkreśla autor prawdziwość i bezpośredniość odczuwania Boga przez prostą psychikę mieszkańców wsi.
- Obraz natury, z którą człowiek żyje w symbiozie, kierując się wiedzą opartą na uczuciu i doświadczeniu.
- 9Główne przesłanie wiersza to wyższość wiedzy potocznej, zmysłowej i empirycznej, nad „książkowymi dywagacjami”. Dlatego Bóg tylko dla filozofów i uczonych jest „garbaty i krzywy”. Nawiąż do franciszkanizmu.
Wariant drugi:
Pomysłem na pracę niech będzie przeciwstawienie sobie dwóch możliwych konwencji ukazania wsi – arkadyjskiej i realistycznej.
- Zaczynasz od wyjaśnienia terminu „Arkadia”.
- Zakładasz, że arkadyjska idealizacja jest typowa dla sielanki konwencjonalnej – gatunku reprezentowanego przez Kochanowskiego
- Poszukujesz w sielance obrazów wsi wyidealizowanych, upiększonych
- Człowiek żyje w harmonijnej symbiozie z Naturą korzystając z jej hojności
- Arkadyjska sielanka wiejska jest skontrastowana z innymi modelami życia – np. życia dworskiego, czy życia kupca
- Mityzacja pracy – jest ona radosna, a nie męcząca, zapewnia dostatek i poczucie bezpieczeństwa
- Ludzie mieszkający na wsi reprezentują tylko dobre cechy charakteru: pobożność, pracowitość, szacunek dla starszych, umiarkowanie w ambicjach
- Wieś polska jest ukazana konwencjonalnie, co podkreślają sylwetki greckich faunów i wizja pasterza grającego na fujarce.
- Na konwencjonalność ujęcia wskazuje też literacki język utworu, w którym brak wyrażeń gwarowych.
- Wiersz Na wsi Twardowskiego – realizm opisu i franciszkanizm przesłania.
- Opis zwykłych, trywialnych czynności, które jednak nadają głęboki sens życiu;
- Skupienie się podmiotu lirycznego – obserwatora na szczególe;
- Nawet naturalizm „ktoś kto bije żonę” nie psuje idyllicznego obrazu wiejskiej egzystencji;
- Wiedza ludowa wypływająca z empirii i doświadczeń wielu pokoleń jest wiedzą prawdziwą – możesz nawiązać do romantycznej koncepcji ludowości.
- Franciszkanizm – afirmacja prostoty wiejskiego życia, którą podkreśla prostota języka, użycie typowych dla wsi sformułowań „świętojańskie ziele”, chociaż autor unika leksyki gwarowej.
Wariant trzeci:
Wybierasz z obydwu wierszy poszczególne motywy, komentujesz je przypisując im cechy arkadyjskości, bądź nie. Możesz też pokusić się o porównanie z innymi, znanymi ci toposami wsi w literaturze, czy sztuce.
- Idylliczna wizja wiejskiego życia u Kochanowskiego może być zestawiona z Roksolankami Zimorowica lub przeciwstawiona naturalistycznemu obrazowi życia chłopek w Żeńcach Szymona Szymonowica.
- Wieś jako wspólnota, razem pracująca i bawiąca się – to obraz idealistyczny, nie mający nic wspólnego z prawdą, wieś Kochanowskiego, to wieś bez konfliktów społecznych, które występują choćby w Weselu.
- Stylizacja wsi polskiej na mityczną Arkadię jest uwydatniona poprzez wprowadzenie elementów greckich. Takiej samej konwencji używa Franciszek Karpiński w sielance Laura i Filon.
- Wieś, jako nośnik tradycji i dobrych obyczajów – możesz skontrastować na przykład z obrazem Nawłoci w Przedwiośniu Żeromskiego.
- Franciszkanizm w wierszu Na wsi – odwołanie do świętego Franciszka z Asyżu, jego idei harmonijnej egzystencji człowieka jako części natury.
- Twardowski obserwując zwierzęta i przypisując im cechy ludzkie (personifikacja) nawiązuje do idei świętego Franciszka traktującej zwierzęta jako „naszych braci mniejszych”. W tym samym punkcie warto przywołać piękny obraz Giotta „Święty Franciszek wygłasza kazanie do ptaków”.
- Franciszkańska wizja Boga, jego żywej obecności w każdym, najmniejszym przejawie Natury zostaje przeciwstawiona wiedzy intelektualnej, niepewnej i wątpliwej.
Warianty zakończenia:
Wariant pierwszy:
Podkreślasz w nim szczególne zamiłowanie literatury polskiej do kreowania arkadyjskiego obrazu wsi. Zestawienie ze sobą dwóch wierszy z tak odległych epok, jak renesans i współczesność, jest tylko potwierdzeniem tego założenia. Możesz zwrócić uwagę na świadome pomijanie negatywnego oblicza wiejskiego życia, na kreowanie wsi jako „bożego zakątka” na ziemi, gdzie człowiek ma szansę żyć w zgodzie z samym sobą, innymi ludźmi, a także Bogiem. Zwróć też uwagę na fakt, że taka wizja wsi jest uwarunkowana tym, że większość piszących o wsi reprezentowała szlachecki punkt widzenia.
Wariant drugi:
Również potwierdza „arkadyjskość” jako dominantę obydwu utworów. Możemy tu zastanowić się, dlaczego twórcy różnych epok tak chętnie ukazują wieś właśnie w tej konwencji. Sielankowość wsi jest często przeciwstawiana życiu w mieście – pełnemu przygód, ale też pokus i niebezpieczeństw. Potrzeba tworzenia Arkadii, wyidealizowanego miejsca w przestrzeni świata jest wyrazem integralnej ludzkiej potrzeby bezpieczeństwa, ładu, i trwałości. Możesz na przykład odwołać się do współczesnych wierszy Tadeusza Nowaka, czy do filmu Jana Jakuba Kolskiego Jancio Wodnik.
Wariant trzeci:
Kończysz swoje rozważania ukazaniem wsi jako „małej ojczyzny”, ojczyzny zarówno w sensie przestrzeni geograficznej, jak i symbolicznej. Wieś – mała ojczyzna kształtuje naszą świadomość, związek z tradycją, a także nasz stosunek do natury, poczucie jedności z nią. Wieś to przestrzeń, gdzie natura i jej prawa wygrywają z intelektem i kulturą, ale to właśnie gwarantuje człowiekowi pełnię szczęścia, nieobciążonego filozoficznymi rozterkami (o tym właśnie mówi zakończenie wiersza Na wsi). Możesz, jako dodatkowe potwierdzenie swoich poglądów przywołać obraz Soplicowa z Pana Tadeusza.
Za to na pewno dostałbyś punkty:
- Wyczerpującą definicję pojęć kluczowych dla tematu, czyli toposu i Arkadii
- Rekonstrukcję wyznaczników franciszkanizmu i odnalezienie ich w wierszu Twardowskiego
- Przytoczenie Franciszkańskiej koncepcji Boga
- Ukazanie koncepcji stylizacji na Arkadię w kontraście do konwencji realistycznej
- Określenie wsi jako nośnika tradycji i kultury
- Zestawienie obrazów natury w obydwu wierszach – konwencjonalnego i rzeczywistego
- Porównanie z innymi utworami, na przykład z Panem Tadeuszem (Arkadia), czy Przedwiośniem (Nawłoć) – karykatura polskiej wsi.
- Wiedzę o tym, jak gatunek sielanki zmieniał się w przeciągu epok
- Umiejętność wskazania, jak środki językowe kreują arkadyjski, bądź realistyczny obraz wsi.
Zapamiętaj
- Topos – nazwa pochodzi z języka greckiego, oznacza motyw wędrujący, czyli obecny w różnych gatunkach i rodzajach literackich na przestrzeni epok.
- Arkadia – pasterska kraina w starożytnej Grecji, w mitologii stała się symbolem wyidealizowanego miejsca, gdzie ludzie żyją w zgodzie z naturą, bez trosk i zmartwień.
- Sielanka – inaczej idylla – utwór synkretyczny, zawierający cechy liryki, epiki i dramatu, z podziałem na dialogi. Jest poświęcona tematyce wiejskiej, za jej twórcę uważa się Teokryta. Istnieją sielanki konwencjonalne i realistyczne.
- Franciszkanizm – nurt filozoficzny, a także postawa wobec życia, wywodząca się od świętego Franciszka z Asyżu. Głosi ona obecność Boga w całej naturze i każdym stworzeniu, afirmację życia w jego prostocie i codzienności, pokorę wobec Natury.
Teksty źródłowe:
- Pieśń Świętojańska o Sobótce – sielanka konwencjonalna, rozpisana na pieśni, dzieje się w noc sobótki, czyli świętego Jana, związana jest z obrzędowością ludową. Została napisana około 1570 roku.
- Jan Twardowski Na wsi – pochodzi z tomu Poezje wybrane wydanego w 1979 roku. Jest to typowy dla poezji Twardowskiego wiersz biały, silnie akcentujący franciszkańską postawę wobec życia.
Konteksty
• Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja
• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (dwór w Korczynie i domostwo Bohatyrowiczów)
• Przedwiośnie Stefana Żeromskiego (dworek w Nawłoci)
• Kwiatki świętego Franciszka przetłumaczone przez Leopolda Staffa
• Wiersze franciszkańskie Leopolda Staffa, np. Biedaczyno asyski!
Zapamiętaj
- Toposy są to stałe motywy i tematy, pojawiające się w dziejach kultury europejskiej. Toposem jest np. obraz świata na opak, kontrastowo zestawione obrazy (chłopca i starca, miłości ziemskiej i niebiańskiej itd.), ukazywanie ojczyzny jako matki.
- Arkadia – pasterska kraina w starożytnej Grecji, w mitologii stała się symbolem wyidealizowanego miejsca, gdzie ludzie żyją w zgodzie z naturą, bez trosk i zmartwień.
- Sielanka – inaczej idylla – utwór synkretyczny, zawierający cechy liryki, epiki i dramatu, z podziałem na dialogi. Jest poświęcona tematyce wiejskiej, za jej twórcę uważa się Teokryta. Istnieją sielanki konwencjonalne i realistyczne.
Zobacz:
Jaką wizję wsi prezentuje Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o Sobótce?
Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?
Sposoby kreowania arkadii w literaturze – omów na wybranych przykładach.
Skąd wziął się tak trwały w kulturze ludzkiej mit Arkadii? Kto go propagował?